Noord en Zuid. Jaargang 7

Eenige Onregelmatige Werkwoorden.
(Vgl. bladz. 306 vg.)

Brengen.

De wortel van brengen is breng of brang. In het Gotisch wordt het praesens van dit werkwoord sterk, het praeteritum daarentegen zwak vervoegd. Beschouwt men brengen als een sterk werkwoord, dan moet men in het Gotisch de onbepaalde wijs briggan verwachten, die ook werkelijk voorkomt (eene Germaansche korte gesloten e wordt in het Gotisch i; de ng wordt in het Gotisch gg geschreven.) Beschouwt men brengen als een zwak werkwoord, dan zou de onbepaalde wijs in het Gotisch moeten luiden braggjan (brangjen, brengjen, brengen.) Braggjan komt in het Gotisch niet voor.

Zooals wij reeds opmerkten, wordt de verleden tijd van briggan in het Gotisch zwak gevormd; de uitgangen worden echter niet achter den stam brigg-, maar achter brâh (uit bragg of brang ontstaan) gevoegd. De vervoeging is dus als volgt:

Tegenw. tijd. Stam: brigg. (sterk)	Verleden tijd. Stam: brâh. (zwak)
Enkelv.	Enkelv.
1 brigga	1 brâhta
2 briggis	2 brâhtês
3 briggith	3 brâhta
Meerv.	Meerv.
1 briggan	1 brâhtêdum
2 briggith	2 brâhtêduth
3 briggand	3 brâhtêdun.

De wijze, waarop de zwakke verleden tijd van briggan in het Gotisch is gevormd, onderscheidt zich van die, waarop de regelmatige zwakke verba gevormd zijn: er wordt namelijk bij het werkwoord briggan geen verbindingsvocaal (i, ô, ai) gevoegd tusschen den stam en den uitgang. Dit is ook het geval met de werkwoorden thagkjan (denken), thugkjan (dunken) en een drietal andere.

[p. 356]

Dorren.

Het Gotische werkwoord gadaúrsan beteekent durven, wagen. In het Nederlandsch zou het moeten luiden: gedorsen of (met weglating van het voorvoegsel) dorsen. Vervoeging: Ik dors - Ik dorste - Ik heb gedorst. Dorsen veranderde in dorren. Vandaar de vormen:

dors - dorste - gedorst

dor - dorde - gedord

in de beteekenis van durf - durfde - gedurfd.

Het Gotische thaúrban (Nederl. dorven of durven) beteekent noodig hebben; het is een werkwoord met opgeschoven verleden tijd, waarvan het oorspronkelijke luidde thaírban (Nederl. derven.) De verleden tijd van dorven was dorfde, waarnaast zich de vorm dorfste schijnt te hebben ontwikkeld (vergel. dezelfde naast het verouderde dezelfste). Dorfste werd tot dorste en nu lag het voor de hand, dat er verwarring kon ontstaan tusschen de verleden tijden dorste (dorde) van dorren (durven) en dorste (dorfste, dorfde) van dorven (noodig hebben.) Die verwarring tusschen de praeterita veroorzaakte zelfs eene verwarring tusschen de infinitieven der verba, zoodat wij tegenwoordig durven, d.i. dorven (noodig hebben) bezigen in de beteekenis van het oude dorren (durven, wagen.) In den verleden tijd is dorst nog in gebruik gebleven.

Wanneer van Helten zegt, dat dorren = moed hebben ontstaan is uit een verloren wortelwerkw. derren = wagen, ondernemen, bedoelt hij, dat ook het Got. gadaúrsan een werkwoord met opgeschoven verleden tijd is en wel afkomstig van daírsan hetwelk in het Nederl. dersen of derren zou moeten luiden. Dat die vorm derren in het Nederl. bestaan heeft kunnen wij niet bewijzen; in het Middel-nederl. komt hij niet voor: dat is de bedoeling van De Vries' woorden.

De opmerking van den heer L., dat wij werkwoorden met opgeschoven verleden tijd moeten lezen waar bij De Vries hulpwerkwoorden staat, is juist.

Dunken.

De e in de woorden spel en hen beantwoordt aan een Germaansche i; de u van dunken echter aan een u (oe). Die woorden mogen dus niet met elkaar vergeleken worden. Dunken is in het Gotisch thugkjan en aan de Gotische korte u beantwoordt in den regel eene Nederlandsche korte o. Die o is echter later in vele gevallen (door Umlaut o.a.) tot u geworden.

Kennen en Kunnen.

Kunnen beteekende oorspronkelijk: (geestelijk) in staat zijn, verstaan, weten. Later kreeg het de beteekenis: in staat zijn (in

[p. 357]

't algemeen.) Kunnen is een werkwoord met opgeschoven verleden tijd (gevormd van een oorspronkelijk kinnen.) Van den vroegeren praeterit-stam kan werd door achtervoeging van den uitgang -jan een causatief kanjan (Gotisch: kannjan) gevormd. De beteekenis was: doen weten, bekend maken. Kanjan werd in het Nederlandsch regelmatig tot kennen. De beteekenis wijzigde zich van bekend maken tot bekend zijn met.

Moest uit moette.

De verleden tijd van moeten diende eigenlijk te luiden moet'de. Waarschijnlijk om assimilatie te vermijden, waardoor moet'de tot moette of moete zou worden, laschte men eene -s in, zoodat moet'de veranderde in moetsde of moetste. De -t van den stam smolt daarop samen met de volgende -s, waardoor de vorm moeste (en eindelijk moest) ontstond.

De reden, dat het praeteritum van moeten tot moest werd en dat van zetten b.v. niet tot zeste en zest, ligt hierin, dat tusschen den stam van het zwakke werkwoord zetten en den uitgang -de een verbindingsvocaal werd gevoegd (zetten, zettede, zette), wat hij moeten en weten niet het geval was.

Staan.

De wortel van dit werkwoord is stâ, waarnaast evenwel ook de verlengde vorm stand voorkomt. Ons praesens is van den wortel stâ, ons praeteritum van stand gevormd. In het Middelnederlandsch komt zoowel de infinitief staen als standen voor; zoo wisselen in den verleden tijd ook stoet, stoeden met stond, stonden en in het verleden deelwoord ghestaen met ghestanden. Eigenlijk hoort de -n alleen in het praesens thuis en heeft Cosijn dus gelijk als hij in het praeteritum van inlassching der n spreekt.

Werken en worken..

Van den Germaanschen wortel werk of work konden wij zoowel werken als worken krijgen. Het Gotisch heeft waúrkjan, wat in het Nederl. regelmatig worken zou geven; het Angelsaksisch daarentegen wyrcan, het Oudsaksisch wirkian, wat met ons werken overeenstemt. In het Nederlandsch komt worken niet voor; de Gotische vorm bewijst echter dat het werkw. worken bij ons zou kunnen bestaan. Uit den vorm wrochte kunnen wij trouwens opmaken, dat worken in onze taal werkelijk bestaan moet hebben. De verl. tijd van worken moet luiden workte; door metathesis werd dit wrokte, de k ging voor de t in ch over, vandaar wrochte.

Van den vorm wrochte heeft men een onbepaalde wijs wrochten gemaakt.

Weten.

Weten is een werkwoord met opgeschoven verleden tijd, gevormd

[p. 358]

van een oud wijten. Oorspronkelijk werd het zwak vervoegd: weten - weette (voor weet'de) - geweet (voor geweet'd). Weette veranderde in weeste, wiste, wist en geweet (geweet'd) had volgens dezelfde klankwetten moeten overgaan in geweest, gewist. Zoo kon ook het verl. deelw. van beweten luiden bewist. Dit bewist komt als bewust nog voor. Gewist echter is verloren gegaan en vervangen door den sterken vorm geweten.

Zullen.

Ik zal - Wij zullen luidt in het Gotisch skal - skulum. Hieruit is op te maken, dat deze vormen oorspronkelijk in den verleden tijd van een werkwoord skilan (Nederl. zelen) moeten hebben gestaan. Door dit skilan (- skal - skulum) in verband te brengen met Gotisch skulds (schuldig), skula (schuldenaar) skilja (slager) skilan (beschadigen, dooden), Lat. scelus (misdaad) Nederlandsch schelm enz. enz. heeft men voor het oude zelen (Got. skilan) de beteekenis zondigen, een schuld op zich laden vastgesteld.

Zelen werd sterk vervoegd: zelen, zal, (meerv.) zolen, (zollen) gezolen. Toen zal, zolen, (zollen) praesens werd, vormde men een imperf. zolde, dat in zoude, zou overging. In het Middelnederlandsch komt solen nog naast sollen voor. Wisseling van o en u (sollen - zullen) treft men in onze taal zeer dikwijls aan: drok, druk; bol, bul; gort, grut; enz. enz.

G. Lzg.