Noord en Zuid. Jaargang 7

[p. 279]

Navorschingen.

De vorige jaargang van den Navorscher bevat onder meer eenige afleidingen en woordverklaringen, die de aandacht der lezers van Noord en Zuid ten volle waardig zijn. De allerbelangrijkste laten we hier volgen.

Calsye (straatweg) komt voor in eene rekening der stad Axel: ‘Voor het opbreeken van de Calseye werd uitbetaald 1 pond vl. 2 schell. 4 gr. 24 Aug. 1617. - In Vlaanderen zegt men nog kalsei, kalsyde; in West Br. kauside of kaudzide - Kil. heeft kautsye, kaussyde en vertaalt kassy-wegh door via strata, v. silicata, vulgo calciata, Fr. chaussée, Sp. calcada, Eng. caucie, calcey. Alle aangegeven benamingen stammen af van het Lat. (via) calciata (van calx. steen). Te Maastricht heet een straatkei ook kassaai.

Affidavit (verklaring onder aanbieding van eed) van Lat. affidare bezweren. Affidatio Dominorum, de eed der Lords in het Parlement. - In Engeland wordt eene belasting geheven van coupons, behoorende aan Britsche onderdanen. Vrijgesteld zijn de coupons, ter betaling aangeboden onder bijvoeging van een affidavit, dat de effecten waartoe ze behooren, niet het eigendom zijn van een Br. onderdaan.

Ket. N. en Z. zegt: ‘ket is een Noordhollandsch provincialisme en beteekent een klein vurig paardje, een hit.’ Voor het Nederl. woord hit heeft het Friesch nog kedde, mv. kedden. Vermoedelijk is dit woord in N.H. blijven voortleven uit den tijd, dat ook daar nog de Friesche taal gesproken werd.

Stoethaspel, oude spelling voor stoothaspel, duidt iemand aan, die bij het haspelen niet rustig, maar stootend te werk gaat.

Hannekemaaien. Vele bovenlanders die hier komen maaien heeten Hans, verkleind Hänneken, vandaar wellicht Hännekenmaaier.

Kraan en kranig, ter aanduiding van iemand, die zich door kunde, handigheid, enz. gunstig boven anderen onderscheidt, worden door een inzender in verband gebracht met de reputatie van ‘den dichterlijken turfschipper van Waddinxveen’, † 1863.

Eene bekroning van den poëet in 1826 te Brugge zou zijn roem zoover verbreid en zoo zeer gevestigd hebben, dat zijn naam als typische uitdrukking voor een vernuft dienst kon doen. - Hoe gezocht, hoe dwaas deze gissing is, blijkt de inzender zelf te gevoelen als hij zegt te hopen, dat ze niet op ééne lijn gesteld zal worden met de vraag van een ander, of het woord ‘helleveeg’ ook verbasterd kan zijn uit ‘Hilla Feycken, naam eener Sneeker jonge dochter, die den Bisschop van Munster wilde van kant helpen. Natuurlijker schijnt eene andere verklaring, die in analogie met hanig,

[p. 280]

bokkig, kattig, enz. de woorden in verband brengt met kraanvogel en daarbij herinnert aan de spreekwoorden: ‘Beter een musch in de hand dan een kraan op het dak’. ‘De vos en de kraan hebben elkander te gast’. ‘Slapen als de kraanvogels’ (met half gesloten oogen) enz. - Wij wijzen op het Lat. cranium en het Fr. adv. crânement; bijv.: ‘il s'est crânement défendu.’ Zeer waarschijnlijk wordt het, dat wij het woord kraan aan het Fransch ontleend hebben, als men bedenkt, hoe na de beteekenis verwant is. Crâne fig. twistzoeker, voorvechter; crânerie, grootsprekerij, enz.

‘Alles is naar de barrebiesjes’ of zooals de zegswijze ook wel luidt, ‘naar de Fransche barrebiesjes’ heeft betrekking op de in 1803 aan de Engelschen afgestane kolonie Berbice. Een inzender denkt aan den tijd vóór 1803, toen vele jongelui, van wie in 't vaderland niets te maken was, naar onze W.I. bezittingen vertrokken om er hun geluk te beproeven, maar er dikwijls hun fortuin, hunne eer, soms zelfs het leven bij in schoten. Zoo konden indertijd onze W.I. koloniën met haar ongezond klimaat, met haar emigranten en mislukten handel getuigen van gekrenkte eer en zedelijke miskenning, stoffelijk nadeel, belemmering en teleurstelling. In de volkstaal nu kreeg niet Suriname de schuld van dit alles, maar Essequebo en Berbice en waar de een zei: alles gaat naar Lesjeskeep (Essequebô) zei weer de ander: alles gaat naar de Barrebiesjes.

Tronkstraf. ‘De persoon, die uit kwaadwilligheid de lijn wilde doorsnijden van de vlag, de geliefde vierkleur der Kaapsche Boeren, welke met groote plechtigheid 8 Sept. '81 te Pretoria geheschen werd, is veroordeeld tot eene geldboete of bij wanbetaling tot tronkstraf.

Wat is tronkstraf? Trunc of tronc is een Engelsch slangwoord (woord uit de dieventaal, het argot) dat gevangenis beteekent. Tronkstraf is dus gevangenisstraf. Zou de oorspronkelijke beteekenis wellicht geweest zijn: gevangenschap door insluiting van armen of beenen in een tronk (d.i. stam)? De uitdrukking wordt door V. Vl. vergeleken met ons ‘aan de kaak stellen’ eig. ‘op de kaak stellen’, eene straf waarbij misdadigers te pronk werden gesteld op een ton, vat of kaak (Eng. cag). Daar voor die ton later een paal in de plaats kwam, waaraan men te pronk gesteld werd, maakte men er toen, het woord kaak niet meer verstaande, aan de kaak van. Een dergelijke verwisseling van voorzetzels komt meer voor. ‘Iets in den lommerd brengen’ zeggen wij, in plaats van bij d.l., omdat we niet meer bedenken, dat de lommerd of lombard eig. niet het gebouw is, waar de panden bewaard worden, maar de houder van een beleeningsbank. We brengen iets op de vliering zeggen we, in plaats van onder de vliering, omdat we vergeten zijn, dat de vliering, vliegering, het dak van het huis is.

[p. 281]

Klikspaan. Naast de verklaring, die Dr. van Helten indertijd in dit tijdschrift van het genoemde woord heeft gegeven, verdient hot volgende misschien de aandacht. Kil. kent het woord niet, maar geeft wel klicksteen op, dat hij door Corycaeus vertaalt. Bij Mr. L.Ph.C. van den Bergh, Verhandeling over de oude wijze van strafvordering in Gelderland, Holland en Zeeland, lezen we: ‘Te Nijmegen werd hij (de scherprechter) somtijds door handlangers bijgestaan, die klicksteenen heetten, eene benaming die duister is.’ Zou het niet mogelijk zijn, dat ons klikspaan van kliksteen verbasterd is, of liever, dat men het eerstgenoemde woord is gaan bezigen, toen men het laatste niet meer begreep? Iets dergelijks komt dikwijls voor. Men denke aan ‘korte wetten maken’ voor ‘korte wetten maken’, enz.

Overdwaalsch. Omtrent de afleiding van dit woord, dat reeds in Middelnederlandsche gedichten voorkomt, en nog door Bilderdijk gebruikt wordt, loopen de gevoelens uiteen. Bild. leidt het af van dwaal, sluier en zegt: ‘Deze was oudtijds een dracht van dartele overdaad. Het adjectivum overdwaalsch brengt dus de beteekenis mee van met een opper- of oversluier te gaan, eene weelderigheid vroeger zeer opzichtelijk.’ - Dr. A. de Jager acht het ‘meer natuurlijk en eenvoudig’ hier te denken aan overdwalen of verdwalen. ‘Gelijk men van iemand, die veel speelt of veel geeft, zegt, dat hij speelsch of goedgeefsch is, kan van iemand, die verdwaalt of overdwaalt, gezegd worden, dat hij overdwaals te werk gaat.’ Een inzender betuigt zijne instemming met de laatste etymologie en onderstelt, dat het woord behalve in zijne gewone beteekenis van trotsch, hoogmoedig, vermetel, ook van krankzinnigen, ‘die buiten het spoor der rede dwaalden’ gebruikt werd en haalt om zijne bewering te staven de volgende regels aan uit Der Minnen Loep (I, 2359 enz.), waar gesproken wordt van eene maagd, die ter wille van haren minnaar haar vader vermoord heeft:

Mer nye en hoerde ic sulken woert,
Noch so overdwaalschen sin,
Als dese maghet hadde in,
Die om enen vremden gast
Hoir selver bracht in sulken last.

Voordat we, als de bedoelde inzender, over de bezwaren van Dr. De Vries (Warenar) heenstappende, ons met De Jagers verklaring vereenigen, zouden we bewezen willen zien, dat het voorvoegsel ver in verdwalen gelijkstaat met over en er analogie dus bestaat met vernachten, verwinteren, verbluffen, verrasschen, verschalken, verheeren enz.

Op de vraag, waarom men tegenwoordig den plaatsnaam's-Gravenhage vervangen wil door den Haag, wordt terecht geantwoord,

[p. 282]

dat de laatste benaming sedert den beginne in gebruik is. (Zie o.a. De Riemer), althans sedert de 13e eeuw. Liever zouden ook wij de dwaze schrijfwijze 's Hage afgeschaft zien, die door de uitspraak volstrekt niet gewettigd is, terwijl de 's voor Hage evenmin als die voor Bosch in 's Bosch zin heeft, daar ze niet bij Hage en Bosch maar bij de weggelaten genitieven ('s) graven en 's hertogen behoort.

Van het woord hoorndrager wordt de afleiding besproken. Er wordt aangetoond, dat Burton, Shakespeare en de schrijver van een oud-Hollandsch werkje ‘Narrinnen-Spiegel, vertoonende Natuurelyk en Figuurelyk den Aardt, Levenswijze en gebreeken der gebrekkige Vrouwtjes, enz.’ in den aangegeven naam een toespeling zagen op Actaeon, die tegen de wetten der kuischheid zondigde door Diana en hare nymphen in het bad te bespieden en toen door de vertoornde godin in een hert veranderd en door zijn eigen honden verscheurd werd. - Het ligt echter voor de hand, dat eerst, nadat de bedrogen echtgenoot voorgesteld werd, als horens dragende, van eene vergelijking met Acteon sprake kon zijn, zegt E.L. - Ik zou dien geachten inzender wel willen vragen, hoe het dan mogelijk is, dat Burton (Anatomy of Melancholy), die spreekt van ‘Wives who clap Acteon's badge on their husbands heads’ en Shakespeare (Merry Wives) aan eene vergelijking met Acteon kunnen denken, terwijl in 't Engelsch een woord overeenkomende met ons hoorndrager onbekend is en slechts cuckold gebruikt wordt. Ware de bedoelde wijze van voorstelling zoo bekend, dan zou men waarschijnlijk den naam niet aan den koekoek ontleend hebben.

In het algemeen spreekt men van een of het graafschap (onz.), doch waar het Zutfen geldt steeds van de graafschap (vr.). Wat is daarvan de reden? De graafschap is het grafelijk gezag, het graafschap is een streek lands, welke onder een graaf(schap) stond. Men spreekt van de graafschap Zutfen, omdat het graaflijk gezag zich niet tot die streek bepaalde, (dus niet tot het graafschap Zutfen) maar zich ook nog uitstrekte over later bijgevoegde territoriën, welke dus wel stonden onder hem, die zich Graaf van Zutfen noemde, maar toch niet tot dat graafschap, tot dat landje behoorden.

In een der laatste afleveringen trekt iemand te velde tegen het vervangen van het woord wenk door vingerwijziging, dat hij een germanisme noemt. Maar hoe nu als het geïncrimineerde woord eens geen germ. was en niet zijn kon omdat in 't HD. een woord geheel analoog met vingerwijzing niet bestaat?

Ten slotte als curiosa eenige woorden, die niet beteekenen, wat de klank doet vermoeden. Meerschuim heeft niets te maken met meer; zondvloed niets met zonde; amechtig niets met adem; aamborstig niets met borst; scheurbuik niets met buik; koperrood niets met rood.

Bato.