Noord en Zuid. Jaargang 7

[p. 236]

Examenwerk.
(Opgegeven op het Vergelijkend Examen te Uithuizen den 21 Januari 1848.)

Trouwhartig Hollandsch volk, vermaard van menig eeuw,
Die nu al over lang de vlagge van den leeuw
Doen vliegen hebt, zoo ver de wind heeft kunnen dragen,
En uwen naam verbreid, zoo daar 't begint te dagen,
Als daar den avond rijst, ja, wijder zijt gegaan,
Dan hem de zon wel strekt door zijnen dwerschen baan,
Als gij kloekmoedig komt, door 't blaauwe veld gevaren,
En met een hout bedwingt de buijen en de baren:
Denkt niet, dat al 't geblaas, 't welk door het ijdel dwaalt,
En 't nat, dat naar de maan nu zwelt, dan weder daalt,
En ook de steen, waardoor het staal heeft kracht gekregen
Te regten uwen loop door de onbespoorde wegen,
Daartoe alleene dient, opdat gij hebben zoudt
De wisselbanken rijk van 't Afrikaansche goud,
De huizen vol ivoors, de spijkers overgoten,
Hier van Ternaatschen oogst, daar van Bandasche noten.
Neen! neen! wat hooger is 't daar gij om denken moet
't Is om een meerder zaak, 't is om een grooter goed,
Dat God geboden heeft, dat voor u zouden wijken
In 't ploegen van de zee des gansche werelds rijken,
Opdat gij brengen zoudt diep in 't verzengde land
Een aangenamer vier van goddelijken brand,
Opdat, alwaar men ziet des hemels twalef lichten,
Gij 't licht, door twalef boôn ontsteken, zoudt gaan stichten.

(Hugo de Groot, Bewijs van de ware godsdienst.)

A.	Ontleed de eenmaal onderstreepte woorden taalkundig en verklaar de tweemaal onderstreepte.
B.	Toon kortelijk den zin en de bedoeling van het vers aan.
C.	Wijs de dichterlijke schoonheden van het vers in bijzonderheden aan.

Dit Examen werd afgenomen door den Schoolopziener Professor P. Hofstede de Groot, en 24 sollicitanten namen er aan deel. Het best gekeurde antwoord werd destijds in het Maandblad, of zooals het toen heette: de Verzameling van Stukken, medegedeeld, teneinde een ieder te doen zien, ‘hoe het lager onderwjjs werkelijk bij ons is, welke de mate van kundigheden is, welke de helderheid van inzigt, en welke de geest onzer Schoolonderwijzers, alsook wat de Schoolopzieners bovenal in hen verlangen en van hen

[p. 237]

vragen.’ Daaraan is het te danken, dat wij nu, na 36 jaren, in staat gesteld worden eene vergelijking te maken tusschen het taalexamen van die dagen en dat van heden; en waarschijnlijk zal menigeen na die vergelijking wel van oordeel zijn, ‘dat het toen toch zoo heel veel gemakkelijker niet was dan tegenwoordig.’

Het beste antwoord was van den Heer R.R. te Groningen en luidde aldus:

‘A. Die - betrekk. voorn. slaande op volk. Omdat volk een collectief is, is die gepast; anders zou het dat moeten zijn. Het meerv. is hier voor het enkelv. genomen.

Doen vliegen hebt - eene veranderde woordschikking voor: hebt doen vliegen. Hebt is een hulpww., waarbij doen behoort, dat eigenlijk gedaan zou moeten zijn, zoo de onbepaalde wijze niet gebruikelijk ware.

Den avond - voor de avond - een lidw. met een mann. zelfst. naamw. in den 1en naamval. Den avond was bij onze vroegere schrijvers meer gebruikelijk, vooral bij de oudste, in navolging van de Vlaamsche, die nog den 4en voor den 1en naamval bezigen.

Hem - voor zich, wederk. voornaamw. vroeger meer gebruikelijk, zie onze Staten Bijbelvert. - 't Zou haar moeten zijn, als staande voor zon; maar zon werd vroeger wel mann. genomen, nog zigtbaar in: zonsondergang, zonsomloop.

Zijnen dwerschen baan - eene uitdrukking voor de Ecliptica of den zonsweg. De 47^o breede cirkel om de aarde van het O. naar het W., waarin de zon zich schijnbaar beweegt, waartusschen alle dagcirkels der zon bevat zijn.

Met een hout beteekent het roer, dat de beweging van het schip bestuurt.

Het ijdel - eene uitdrukking voor de lucht, wegens hare ijlheid en bewegelijkheid.

De steen - de magneetsteen, die in eene groote mate de kracht van aantrekking in zich heeft, en het staal door strijking die kan mededeelen (magneetnaald.)

Onbespoorde wegen - wegen, waarop nog geen spoor zigtbaar is van iemand, die er over gegaan is; dus zeeën, nog door geen mensch bezocht.

Ivoors - stoff. zelfst. nw. 2e naamval, als door vol beheerscht wordende, - vol des zoeten wijns, Statenvertaling.

Spijkers - Een oud woord voor pakhuizen of zolders.

Ternaatschen oogst - oogst van Ternate, een der Molukken, vooral voortbrengende specerijen: peper, nagelen, muskaten, enz.

Bandasche noten - noten van Banda, een klein eiland van den Indischen archipel, gelegen ten O. van Java; dus de muskaatnoten van Banda (Holl. Natie 5e zang.)

[p. 238]

Des ganschen werelds - 2e naamval van de gansche wereld. Hier wordt wereld mann. genomen, gelijk vroeger; nu is het vrouwelijk. Verg. 's Werelds loop.

Vier - vuur, hier overdragtelijk gebezigd voor het Christelijk geloof, het Evangelie, dat leven, vuur wekt.

Des hemels twalef lichten. - De 12 sterrebeelden in den dierenriem, die de zon in één jaar doorloopt. Zij werden het eerst door de Egyptenaren bepaald.

B. Zin en bedoeling van 't geheel.

De dichter spreekt hier het volk van Nederland in deszelfs bloeitijd aan. Het moet niet meenen, dat en wind en water en magneet slechts dienen, om zijne schatten te vermeerderen, gesproten uit de winsten op de voortbrengselen van alle hoeken der aarde. Neen, die zeevaart en rijkdom moeten hem middelen zijn, om de boodschap des heils, oorspronkelijk door 12 boden, de leerlingen van Jezus, gebragt, over de geheele aarde bekend te maken. Het geheel is dus eene opwekking aan de oude Nederlanders, om niet alleen op hun stoffelijk voordeel te letten, maar ook de zendelingszaak te behartigen.

C. Dichterlijke schoonheden.

De aanhef is edel en gepast voor de bedoeling des dichters.

De bijvoeging van trouwhartig neemt aanstonds in.

Zoo ook de volgende regels, die schijnen ingerigt te zijn, om in te nemen.

Krachtig is de uitdrukking: de buijen en de baren met een hout bedwingen.

Schoon zijn de benamingen voor wind, water en magneet.

Schilderachtig zijn de uitdrukkingen voor Hollands overvloed in vreemde producten: huizen vol, spijkers overgoten.

Krachtig is weder de aanhef van het nazindeel der periode.

Dichterlijk schoon bovenal zijn de 5en, 6e regel van onderen.

Vooral verheven de uitdrukking: dat de rijken der wereld op Gods gebod voor de Nederl. op zee moesten wijken.

Schoon is ook de benaming voor het Evangelie; het is een vuur, een levenwekkend beginsel, een geest; geene leer.

Hoog dichterlijk zijn de beide laatste regels, vooral door de tegenstelling, daarin voorkomende.

Het geheel munt uit door kracht en gespierdheid, waardig een' oud Hollandsch' dichter der 16e eeuw, aansprekende het volk van dien tijd.’

Tot dusver de Sollicitant.

De Examinator heeft er deze noot aan toegevoegd:

‘Onbespoorde wegen - Deze uitlegging is min juist. Anderen schreven te regt, dat onbespoorde wegen in 't algemeen alle zeeën

[p. 239]

zijn, dewijl een schip geen blijvend spoor van zijne vaart nalaat, zooals een wagen van zijn loop op den grond wel doet.’

In een paar andere onderdeelen ben ik het met den verklaarder niet eens. Zoo staat er niet den avond in navolging van de Vlaamsche schrijvers, maar om den hiatus de avond te vermijden en de maat geen geweld aan te doen.

Dat zon weleens mannelijk gebruikt werd, ofschoon ten onrechte, is juist, bijv.:

‘Hun vorst ('t zij veer van ons)
Is altijd morgenstar, of bastaartbroêr des zons.’

(Hooft).

‘Gelijck de zon bewijst

Sijn grootheid, als hij rijst.’

(Breeroo).

Maar dat het mannelijk geslacht nog zichtbaar zou zijn in zonsondergang en zonsomloop, is geheel onjuist. De s is het teeken van den genitief voor alle geslachten, zoowel in als buiten samenstellingen, wanneer namelijk de attributieve genitief vóór het beheerschende woord staat: moeders huis, moeders kind, waarheidsliefde, volhardings eedle moed, lentes adem, enz.

Dezelfde opmerking geldt ook voor wereld, dat vroeger niet mannelijk was: men schrijft 's werelds loon, 's werelds beloop, des gansche werelds rijken, all' des werelds waren om gelijke reden, als moeders schoot.

Daarentegen is baan altijd vrouwelijk geweest, en hier door den dichter verkeerdelijk mannelijk gebruikt.

Overigens ziet men uit deze opnieuw medegedeelde proeve, dat men onder de oude wet, t.w. die van 1806, minder gewicht dan thans hechtte aan eene uitvoerige en omslachtige zinsontleding, maar evenveel prijs stelde op woordverklaring en goed begrip der figuurlijke taal.

Hilv.

J.E. ter Gouw.