Noord en Zuid. Jaargang 7

[p. 174]

Vragen beantwoord.

Vraag.

Wat is het verschil tusschen:

a.	zegevieren en zegepralen.
b.	roofziek en roofzuchtig.
c.	klaar en helder.

S.

J.S. Jz.

Antwoord.

a.	Zegevieren staat in beteekenis vrij wel gelijk met het algemeene overwinnen; zegepralen is gevormd van het substantief zegepraal, dat oorspronkelijk de praal aanduidde, waarmede iemand van zijne zege deed blijken. Vandaar dat zegepraal nog beteekent: luisterrijke intocht eens overwinnaars. Het was beeldspraak, toen men zegepraal ook aanwendde in de beteekenis van overwinning; men noemde het gevolg in plaats van de oorzaak (metonymia). Onder een zegepraal verstaat men een overwinning, waarop men trotsch mag zijn; een overwinning, die ons recht geeft te pralen. Zegepralen is dus het behalen van zulk een overwinning. Spreekt men b.v. van een machtig leger, dat telkens kleine vijandelijke benden verslaat, dan zal men het wèl zegevierend, maar niet zegepralend kunnen noemen.
b.	Wie roofzuchtig is, is tot rooven geneigd; is iemand roofziek, dan is het rooven hem eene behoefte. Het laatste is dus sterker.
c.	Het echt Germaansche woord helder werd oudtijds alleen gebezigd van geluiden. Aan het Latijnsche clarus ontleenden wij in de Middeleeuwen het woord klaar, dat vooral gebruikt werd in overdrachtelijke beteekenis en van voorwerpen, die er rein, helder, schoon uitzagen. Langzamerhand breidde zich de beteekenis van helder uit: men wendde het ook in overdrachtelijke beteekenis aan en paste het ook op gezichtsindrukken toe. Vandaar dat b.v. een klare hemel en een heldere hemel; het is mij niet recht klaar en het is mij niet recht helder niet in beteekenis verschillen. In de schrijftaal is in deze gevallen het woord helder gebruikelijker. Somtijds bestaat tusschen de genoemde synoniemen dit verschil, dat klaar beteekent onvermengd en helder op de kleur doelt. Zoo is klare wijn, wijn zonder water (vgl. ook: klarejenever); heldere wijn, wijn die niet troebel is. Nog altijd wordt helder bij voorkeur van geluiden gebezigd: een heldere toon, en niet een klare toon. G. Lzg.

Vraag.

Men vraagt de afleiding en oorspronkelijke beteekenis van spitsbroeders.

S.

J.S. Jz.

[p. 175]

Antwoord.

Het woord spitsbroeder is waarschijnlijk ontstaan uit spietsbroeder, dat wapenbroeder, krijgsmakker beteekent. Vergelijk het Duitsche Spieszgeselle, dat dezelfde beteekenis heeft, maar tegenwoordig vooral in ongunstigen zin wordt gebezigd. Dat spiets- in spitsover kan gaan wordt nog waarschijnlijker, wanneer wij zien, dat in het Duitsch het woord Spieszruthe voorkomt naast Spitzruthe.

G. Lzg.

Vraag.

Hoe verklaart men de volgende uitdrukkingen en hoe zijn zij ontstaan?

a.	om hals helpen. (Hooft).
b.	zich verstaan op. (Een man, die zich op menige zaak verstond.)
c.	met een kluitje in 't riet sturen.
d.	de puntjes op de i zetten.
e.	te kust en te keur gaan.
f.	iemand het hof maken.
g.	de rijzende zon aanbidden.

S.

J.S. Jz.

Antwoord.

a.	Om iets brengen en om iets helpen beteekenden doen verliezen. Vergel. onze uitdrukking ‘om het leven brengen’ en het vroegere ‘om het leven helpen’ of ‘òmhelpen’. Om hals helpen beteekent dus ‘den hals doen verliezen.’
b.	Zich verstaan op. In het Middelnederlandsch beteekende hem (= zich) verstaen ‘verstand hebben (van)’. B.v. Der Leken Spieghel III, 2, 51: ‘Sulc heet ooc een wijs man, Om dathi des lants recht can Ende daer ane hem verstaet.’ En Der Minnen Loep II, 724; ‘Dese goede minne is wail bekant Onder den gueden int Duutsche lant; Mer Lombaert, Engelsche ende Wael Verstaen hem selden sulker tael. Het voorzetsel op werd vroeger in een bijzonder groot aantal beteekenissen gebruikt. Somtijds stond het voor van. De uitdrukking zich verstaan op is dus gelijk aan ‘verstand hebben van’.
c.	Met een kluitje in 't riet sturen. De verklaring ligt voor de hand: Wanneer eenden of andere schuwe vogels op plassen of vijvers

[p. 176]

	rondzwemmen en men werpt naar hen met eene onschuldige aardkluit, dan zullen de dieren - zoo zij al niet wegvliegen - zich in het riet aan den oever trachten te verschuilen. Van hem, die reeds na den geringsten tegenspoed of bij een gevaar, dat alleen in zijn verbeelding bestaat, angstig wordt en denkt aan terugtrekken of vluchten zegt men, dat hij zich met een kluitje in het riet laat sturen.^1)
d.	De puntjes op de i zetten. Ook van deze uitdrukking zal ieder, na eenig nadenken, de verklaring kunnen geven. Wie haastig schrijft, vergeet menigmaal de puntjes op de i's te zetten; ziet hij zijn werk nu nog eens na en verbetert hij nauwkeurig alle fouten, dan zal hij zeker tevens puntjes zetten, waar ze moeten staan. De bedoelde uitdrukking beteekent dus: met groote nauwkeurigheid te werk gaan; iets nauwkeurig nazien en alle kleinigheden, die ontbreken, aanvullen.
e.	Te kust en te keur gaan. ‘Kust’ en ‘keur’ behooren beide als afleidingen bij het werkwoord kiezen. Van den stam van den verleden tijd koor (= koos; vergel. ‘verkoren’ naast ‘verkozen’) werd een zelfst. naamwoord kore gevormd, dat keus beteekent. B.v, Reinaert II, 5037: ‘nu dunct mi recht oordeel wesen dat die man heb die core, also wel als hi had te voren’. Dit kore werd tot keure en keur. ‘Te kust en te keur’ is dus een pleonanne. Te kust en te keur gaan beteekent ‘gaan om te kiezen’; dus uitzoeken; naar welbehagen kunnen kiezen. B.v. in Hooft's bekenden zang: ‘Krielt het van vrijers niet om uw deur? Mooghje niet gaen te kust en te keur? En doeje niet branden en blaecken en braên, Al, waer 't u op lust een lonckje te slaen?’
f.	Iemand het hof maken. De uitdrukking is ontleend aan het Fransche ‘faire la cour’. Het woord hof duidt hier oorspronkelijk de personen aan, die aan het hof van een vorst zijn verbonden. Deze personen maken des vorsten hof uit, behooren tot zijne hofhouding en geven daarvan blijk door de gedienstigheid en den eerbied, waarmede zij hunnen Heer behandelen. Zoo kon ‘iemand het hof maken’ de beteekenis aannemen van ‘iemand hulde bewijzen’. Het hof maken aan een meisje bet. door zijn gedrag tegenover haar, hare genegenheid trachten te winnen.

1) Of wel: den jachthond in 't riet laten gaan door er een kluitje in te werpen, dat hij achtervolgt, denkende, dat 't een stuk wild is.
Red.

[p. 177]

g.

De rijzende zon aanbidden. De rijzende zon is de opgaande zon. Men aanbidt de rijzende zon, wanneer men b.v. in de gunst tracht te komen van een persoon, van wien men kan voorspellen, dat hij een schitterende toekomst voor zich heeft; of wel, wanneer men zich met hart en ziel wijdt aan de toepassing eener uitvinding, die meer en meer wordt toegejuicht. G. Lzg.

Vraag.

‘Zij liegen 't, die verklaren:

Dat Dirk geen hart en heeft’ (Huygens).

Welk rededeel is geen hier, en waarom? Ontkennend lidwoord of ontkennend bijwoord? En hoe kan het nog meer voorkomen?

S.

J.S. Jz.

Antwoord.

Geen is hier een ontkennend lidwoord van eenheid, omdat het gelijk is aan niet een.

Wanneer geen beteekent niet één, geen enkel, volstrekt geen noemt men het ‘ontkennend onbepaald voornaamwoord’; b.v. ‘geen mensch weet het’; ‘het is van nul en geener waarde’.

Voorbeelden van geen als ontkennend lidwoord zijn:

‘'t Feest nam geen end in het land van Kokanje’

(De Génestet).

‘'t En is geen Christen mensch, die brand in kloosters sticht’.

(Vondel).

Geen wordt ook somtijds als ontkennend bijwoord gebezigd en dan staat het gelijk met niet; b.v. ‘Ik gevoel geen de minste opgewektheid om dat feest mede te vieren’. - ‘De effen kalmte van zijn trekken onderging geen de minste verandering’. (Van Lennep).

Zie verder het groote Woordenboek i.v. geen.

Vraag.

Hoe komt men aan de s in samenstellingen met het woord zondag, zooals zondagsschool naast dagschool, zondagsblad naast dagblad, enz.? Zou deze letter alleen voor de welluidendheid ingevoegd worden?

S.

J.S. Jz.

Antwoord.

Men beschouwt de -s in Zondagsschool enz. niet als welluidendheidsletter maar als teeken van den tweeden naamval. Zonder eene samenstelling met andere te vergelijken, kan men niet altijd bepalen, of men deze -s moet inlasschen of niet; alleen dàn is het aanwenden dezer -s gewettigd, wanneer uit andere overeenkomstige samenstellingen duidelijk blijkt, dat de ‘spraakmakende gemeent’

[p. 178]

het eerste lid der samenstelleng als een genitief opvatte. Naar analogie der woorden zondagsdienst, zondagskind, zondagsgewaad, zondagsletter, zondagspreek, zondagsweer enz. enz. schrijft men ook Zondagschool. Naar analogie der woorden dagblad, dagboek, dagdief, daggeld, daghuur, daglicht, daglooner, dagorde, dagwerk enz. enz. schrijft men ook dagschool.

De vraag, waarom het volk in het eene woord eene -s inlaschte en in het andere niet, is slechts in enkele gevallen met zekerheid te beantwoorden.

Wanneer de -s niet te verklaren is als teeken van den genitief of van het meervoud, spreekt men van een welluidendheidsletter. De verbindings-s wordt als welluidendheidsletter gevoegd achter stammen van werkwoorden. B.v.: leidsman, scheidsrechter enz.

G. Lzg.

Vraag.

Men vraagt de beteekenis en afleiding van het woord zoutverbond (2 Kronieken, 13, vers 5). Van Dale heeft het woord niet; is het wellicht verouderd?

S.

J.S. Jz.

Antwoord.

De aangewezen plaats in de Kronieken luidt: ‘Staat het u niet toe te weten, dat de Heere, de God Israëls, het koningrijk over Israël aan David gegeven heeft, tot in eeuwigheid hem en zijnen zonen, met een zoutverbond?’

Ook in Numeri 18, vers 19 treffen wij het woord aan:

‘Alle hefofferen der heilige dingen, die de kinderen Israëls den Heere zullen offeren, heb Ik aan u gegeven, en aan uwe zonen en aan uwe dochteren met u, tot eene eeuwige inzetting; het zal een eeuwig zoutverbond zijn, voor het aangezicht des Heeren, voor u en voor uw zaad met u.’.

In den Staten-Bijbel leest men daarbij de volgende verklaring (ik citeer uit een druk van 1748 bij N. Goetzee te Gorinchem): ‘D. is, duurzaam en bestendig: gelijk de dingen, die gezouten zijn, lang duren, en voor vervuilinge of verrottinge bewaard zijn.’

Het woord wordt, naar ik meen, alleen in den Bijbel aangetroffen.

G. Lzg.

Vraag.

Weinig taalwerken geven eene duidelijke omschrijving van: vormwoord en woordvorm; stamwoord en woordstam; wortel en grondwoord. Wie wil me hieromtrent nader inlichten?

N.J.

K.

Antwoord.

Men kan de woorden eener taal in het algemeen in twee soorten

[p. 179]

verdeelen. Ten eerste zijn er woorden, die waarneembare zaken aanduiden: namen van dingen, van eigenschappen of hoedanigheden en van werkingen. Deze woorden (zelfstandige naamwoorden, bijvoeglijke naamwoorden, bijwoorden van hoedanigheid, werkwoorden) worden door sommigen wel eens stofwoorden genoemd. De andere soort bestaat uit woorden, die alleen zoogenaamde denkvormen aanduiden; woorden, waarmede de spreker uitdrukt, in welk verband en in welke onderlinge betrekking hij zich de dingen, eigenschappen en werkingen denkt. Deze woorden geven te kennen, dat de spreker iets bevestigt, ontkent, vraagt, betwijfelt; zij geven den grond, de oorzaak, het middel, het doel enz. aan. Al deze woorden noemt men vormwoorden. Tot de vormwoorden rekent men de bijwoorden van plaats, tijd, wijze (modale) enz.; ook de voornaamwoorden, omdat deze oorspronkelijk alleen aanwijzen (en niet noemen); de lidwoorden, voorzetsels, voegwoorden enz.

De beteekenis, die de vormwoorden hebben hangt af van de omstandigheden, waarin de spreker zich bevindt en van de gedachte, die de spreker uitdrukt, Vandaar, dat de vormwoorden veel minder dan de stofwoorden een bepaalden inhoud hebben. De beteekenis van het woord ik b.v. is geheel afhankelijk van den spreker; het woord hier duidt telkens een andere plaats aan, wanneer de spreker niet op dezelfde plaats staan blijft; van de kunnen wij ons in 't geheel geen voorstelling maken; omdat, in, neen krijgen eerst eene beteekenis, wanneer zij met andere woorden zijn verbonden. Daarentegen kunnen wij van de stofwoorden stad, zwart, eten zeer goed eene zekere voorstelling hebben.

Sommige woorden staan op de grens van stofwoorden en vormwoorden; b.v. de bijwoorden van hoeveelheid en graad.

Woordvormen noemt men de verschillende vormen, die een woord kan aannemen; man, mans, mannen;, zegt, zeggen; zei zeide, zegde, zegden, gezegd zijn woordvormen.

Een woord dat schijnbaar niet gevormd is door middel van afleiding en evenmin door samenstelling noemt men een Stamwoord. De stamwoorden zijn steeds éénlettergrepig: tuin, huis, man enz. In sommige nieuwere spraakkunsten wordt over de stamwoorden gezwegen, omdat eigenlijk ieder woord onzer taal van een wortel is afgeleid of samengesteld is. Onder Woordstam verstaat men den vorm van een woord, dien men verkrijgt door het woord van buigingsuitgangen, voor- en achtervoegsels te ontdoen. Zoo is de woordstam van eieren ei, van drinken drink, van ongedurigheid duur.

De Wortel van een woord is de oorspronkelijke vorm, waartoe de taalgeleerden (door middel van de vergelijkende taalstudie) een

[p. 180]

woord terugbrengen. Verwante talen, zooals de Indogermaansche, waartoe de Indische, Perzische, Slavische, Grieksch-Latijnsche, Germaansche en Keltische talen behooren) zullen dus zeer vele wortels gemeen hebben. Zoo ligt b.v. de wortel pâ ten grondslag aan het Gotische fadar; het Angelsaksische faeder; het Oudsaksische fadar; het Engelsche father; het Duitsche Vater; het Deensche en Zweedsche fader; het Nederlandsche vader; het Sanskrietsche pitr.; het Grieksche patèr; het Latijnsche pater; het Fransche père enz. Om den wortel van een woord te kunnen opsporen, dient men niet alleen met de taal, waartoe dat woord behoort grondig bekend te zijn, maar ook met de verwante talen.

Een Grondwoord noemt men het woord, waarvan een ander woord afgeleid is. Zoo is van ongedurigheid het grondwoord ongedurig; van ongedurig is het grondwoord gedurig.

G. Lzg.