Noord en Zuid. Jaargang 7

[p. 96]

Spreekwoorden.
(Zie de Vragen in N. en Z. VI bl 316.)

I
Een wit voetje bij iemand hebben.

Tuinman geeft in zijne bekende verzameling een spreekwoord: Hij heeft witte voeten, met de beteekenis van: hij is ergens geacht en aangenaam. Hij leidt den oorsprong dezer zegswijze af van ‘paarden met vier witte voeten, die al van ouds, als mooi, in waarde plagten te zijn.’ Zoo bestond er in zijn tijd ook de uitdrukking: ‘De konst heeft vier witte voeten’, dat is dus: is bij ieder in aanzien. Het bezit van witte voeten gold alzoo voor een voorrecht of eene deugd, gelijk in het kinderversje:

‘Schaapje met witte voetjes
Geeft de melk zoo zoetjes.’

Tamelijk gezocht zijn twee afleidingen, ééne uit den Romeinschen tijd, de andere uit de Noordsche Mythologie: te Rome namelijk placht men de van over zee aangebrachte slaven met wit krijt of gips aan de voeten te kenmerken, alvorens ze in openbare veiling te brengen. Nu ontbreekt er nog te bewijzen, dat deze witvoetige slaven meer in trek waren, dan andere.

Njord, de god van regen, wind en vuur, had één' witten voet. Skadi (schaduw?) zou zich een man kiezen en zag alleen naar de voeten: daarop koos zij Njord, denkende, dat het de schoone Baldr (de zon) was. Zoo luidt de sage, maar 't is wel wat gewaagd, om deze in verband te brengen met bovengenoemd spreekwoord. Aannemelijker is 't dit af te leiden uit een zeker pamflet van het jaar 1672, getiteld: ‘Brillen voor allerhande gesichten,’ alwaar men leest: ‘bij exempel soo der een gouverneursplaats te begeven is, die krijght niemandt dan die witte voeten heeft,’ waarmee de schrijver bedektelijk wil zeggen: ‘dan hij, die bij Jan de Witt in de gunst staat.’

II.
Zooals hij reilt en zeilt.

In de Oefenschool 1851 vindt men: reil, reilen van regel, regelen en zeil, zeilen van zegel, zegelen, dus: zooals het geregeld en gezegeld is.

Men leidt reil ook af van rellen = loopen of gaan; dit woord zou nog over zijn in rails, relmuis = loopgraafmuis, oprel aan de dijken, een relletje = nieuwtje, dat van mond tot mond gaat. De uitdrukking zou dus beteekenen: zooals het loopt en zeilt.

[p. 97]

Beide uitleggingen zijn waarschijnlijk valsch, vooral de eerste. Eene moeielijkheid zit er echter in het woord reilt. Van Dale geeft een werkwoord reilen, dat eenig en alleen voorkomt in de onderhavige spreekwijze; desgelijks ook de Woordenlijst van de Vries en te Winkel. Wat het beteekent, daarvan zwijgen zij, en ook het woord reiltop = vlaggestok geeft geen licht. Siegenbeek kent geen reilen. Voegt men daarentegen de t van het vóór reilt, dan krijgt men treilt, en dit werkwoord vindt men in al de opgenoemde woordenboeken met de beteekenis van trekken door middel van een touw, welk laatste ook treil heet. ‘Treil is een scheepstrektouw, van trahel en dit van trahere = trekken’, zegt Tuinman. Nu laten wij trahel geheel voor Tuinman's eigen rekening, en hechten zeer weinig waarde aan zijne afleidingen uit het Latijn, Grieksch of Hebreeuwsch, maar wij scharen ons aan zijne zijde, wat de verklaring van treil aangaat. Van Dale geeft ook treil = treklijn, treilen = eene schuit voorttrekken, treiler, treillijn en met zeil en treil = met al wat er toe behoort.

Zooals het treilt en zeilt is dus eene spreekwijze, ontleend, gelijk honderden, aan het schippersbedrijf en beteekent letterlijk: zooals de schuit getrokken wordt en door den wind voortgestuwd wordt, met al wat er toebehoort, touwen en zeilen. De voorafgaande t van het bracht echter aphaeresis te weeg bij treilt, zoodat dit reilt werd.

III.
Op zijn Aarlanderveensch.

Het dorp Aarlanderveen of Aarleveen werd oudtijds, om zijne afgezonderde ligging zeer weinig bezocht; daardoor kwamen de bewoners zelden in aanraking met stedelingen of andere vreemdelingen. Zij behielden dus hunne voorvaderlijke gewoonten en gebruiken in ongeschonden staat, maar vertoonden zich daardoor aan den schaarschen bezoeker wat plomp, onbedreven, linksch en somwijlen belachelijk. Vandaar heeft men al wat plomp, scheef, onbehouwen was, al wat streed met de eischen eener verfijnde beschaving oud Arleveensch, Harleveensch, of Harlevinksch genoemd.

IV.
Zoo doof als een kwartel.

Deze spreekwijze is vrij zonderling en heeft aanleiding gegeven tot dwaze verklaringen. Zoo zeide men: kwartel is eigenlijk kwarteel, zijnde het vierde deel van een of andere maat, bijvoorbeeld: een kwartmud, en men bracht er het spreekwoord: zoo doof als een pot, in 't fransch: sourd comme un pot, mede in verband. Er zijn er ook, die beweren, dat de kwartel zich doof houdt, ten minste niet op het geroep van den vogelaar acht geeft. Hiermede strijdt intusschen de beteekenis van het spreekwoord; deze zou dan

[p. 98]

immers gelijk moeten staan met: oost-indisch doof of spaansch doof of doof aan dat ééne oor, terwijl zij juist is: stokdoof. Bovendien heeft de kwartel een scherp gehoor. Er zijn meer spreekwijzen, waarin een menschelijk gebrek of ook wel eene deugd vergeleken wordt met diezelfde eigenschap bij een of ander dier en dan met meer of minder of in 't geheel geen grond.

Zoo zegt men:

Zoo verkouden als een hond. Waarom is een hond meer vatbaar voor verkoudheid dan een ander dier?

Zoo dom als een koe of als een os.

Zoo vlug als een haas.

Zoo stom als een visch.

Zoo vlug als een vogeltje, dat koe heet.

Zoo stil als een muis.

Een geheugen als een garnaal.

Zoo scheef als een krab.

Een magere spiering. Een rare sijs.

Zoo naakt als een pier. Padnaakt.

Zoo dood als een pier. NB.!

Zoo kaal als een rat. NB.!

Zoo dom als een gans. Zoo koud als een botje.

Zoo nijdig als een spin. Zoo plat als een schol.

Zoo gezond als een vischje in het water.

Zoo vrij als een vogeltje in de lucht.

Zoo nat als een kat.

Een vroolijke mosch.

Zoo rood als een haan.

Zoo moe of lam als een hond.

Zoo wit als een duif.

Zoo arm als de mieren, enz. enz.

V.
Eerst menschen en dan hangooren.

Hangooren zijn honden. De uitdrukking zinspeelt op Mattheus XV vs. 26.

VI.
Ze zijn als koek en ei.

Dit is eigenlijk kok en ei, gelijk het nog in het kinderspelletje heet:

‘Ei, kok en ei, en de kok zal leggen’.

Een kok is een haan; als dit nu niet weer verbasterd was van kop, zou het groote onzin zijn. Kop nu is kip; men vindt het reeds in den Reinaert:

‘Ene dode hinne, hiet (= die heette) coppe.’

[p. 99]

Het spreekwoord beduidt: ‘zij zijn zoo aan elkander gehecht als een kip aan haar ei.’

H.

J.E.t.G.