Noord en Zuid. Jaargang 7

Sint-Maartensvogel.

Een nieuwe Reinaert is zoo even verschenen, uitgegeven en met interlineaire vertaling voorzien door den Heer R. Dijkstra, Leeraar aan de H.B.S. te Rotterdam. Het boekje heeft een aangenaam uiterlijk en laat zich door den helderen druk en ingevoegde ophelderingen gemakkelijk lezen: het doet Bewerker en Uitgevers (Nygh en van Ditmar, Rotterdam) alle eer aan. De inleiding:

‘Willem, die den Madock maecte,

Daer hi dicke omme waecte’, enz.

is weggelaten, zoodat het begint met vs. 45

‘Het was in enen Sinxen daghe.’

Een enkele opheldering dien ik te vragen.

Vers 979 dezer uitgave en vervolgens luiden:

‘Nu moet Tibert doen die vaert,
Die sere es droeve ende vervaert.
Ende als hi upten wech quam,
Sach hi van verre ende vernam
Sente Martins voghel, ende quam

ghevloghen.’

De heer D. teekent hierbij aan: ‘Sint Maartens vogel (kraai?).

[p. 18]

Oudemans in zijn M. en On. Wdb. zegt kort af kraai zonder vraagteeken. In den Reinaert van Jonckbloet vindt men ook kraai.

In den ‘Reinaart de Vos’ door J. de Geyter Schiedam, H A.M. Roelants, wordt deze plaats aldus vertaald:

‘Zoo ging Tibert op de baan,
Door vrees en droefheid aangedaan.
By eene kruisstraat onderwegen
Vloog uit de verte eene kraai hem tegen,
Sinte Marten toegewijd.’

Welke reden kan er zijn om aan een kraai te denken?

De kraai heeft in geenen deele iets met Sint-Maarten te maken, en was allerminst dien Heilig toegewijd.

Heeft Mr. L.Ph.C. van den Bergh mogelijk onwillens schuld aan deze verwarring? In zijne ‘Proeve van een kritisch Woordenboek der Nederl. Mythologie’ zegt deze schrijver: ‘Nog beduidender zijn de vogels (nl. als voorteekenen), waarvan ik eene treffende plaats uit den Reinaert kan bijbrengen.’ Nu volgen de bovenaangehaalde verzen en de dertien volgende. Daarop gaat de S. voort: ‘Kraaijen, raven, roeken en dergelijken zijn doorgaans een kwaad, ooijevaars een goed voorteeken’; maar daarmede beweert hij volstrekt niet, dat Sente Martins vogel een kraai, raaf, roek of ooievaar is.

In den Lubekschen Druk van den Reynke door Hendrik van Alkmaar leest men:

‘Do he enen wäg fan dannen kwäm,
Un tohand Sunte Märtens fogel fornam,

hetwelk door Mr. Jacobus Scheltema aldus overgezet wordt:

“en een eind wegs gevorderd, zag hij eene gans.”

Deze Nedersaksische Reynke is door D.W. Soltan in 't Hoogduitsch overgebracht en daarin luiden de bewuste verzen:

“Hinz”, dat is de Kater Hinze, die in het Nederlandsche, naar het Fransch bewerkte, dichtstuk Tibert heet,

“Hinz kam in ein Gebüsch zuhand, Woselbst er eine Amsel fand.”

In eene noot zegt de Vertaler: “Sunte Martens Vogel heiszt es im Original, und bedeutet ohne Zweifel eine Amsel oder einen Krammetsvogel; schwerlich aber eine Gans, indem sich diese nie auf einen Baum setzen kann.”

In het Nedersaksische gedicht staat namelijk, dat de vogel op een' boom ging zitten:

“De fogel flôg, un gav sine lide

Up enen bôm, dën he dâr fand.”

Scheltema geeft het onjuist terug met: “De vogel bleef bij

[p. 19]

een boom aan de linkerhand,” omdat hij blijkbaar het bezwaar van Soltan deelde, en geen gans in een boom kon plaatsen, terwijl laatstgenoemde heeft:

“Setzt 'er sich ihm, zur linken hand
Auf einem Baum hin, der dort stand”.

In het Nederlandsch evenwel komt geen boom, maar een haag of bosch:

“Die voghel vlooch daer hi vant

Ene haghe, daer hi in wilde liden.”

dat is, zegt de Geijter:

Maar de kraai nam den linkerkant

En ging zitten in eene haag.’

Is het nu eene gans, wegens hare zwemvoeten, onmogelijk in of op een boom te zitten, niets belet haar in een haag of een bosschage een toevlucht te zoeken. Er zijn twee vogels, die aanspraak mogen maken op den naam van Sint-Maartensvogel, te weten: de gans en het goudhaantje, sparresijsje of bergsijsje (Regulus cristatus). Dit laatste draagt werkelijk den naam van Sint-Maartensvogeltje in sommige streken onzes lands en ook in Duitschland; het is klein van stuk, zooals alle vertegenwoordigers van de orde der zangvogels, waartoe het behoort. Van dit vogeltje zingen de kinderen in de Altmark:

Märtin, Märtin Vögelken

Met die vergoldte Flögelken,

Fleeg hoch bes öber'n Wiem:

Morgen is et Märtin

Märtin is en goden Mann,

De uns All wat gäwen kann.’

(Van de Schelde tot de Weichsel, II blz. 337).

dat is:

‘Sint-Maartensveugeltje

Met uw vergulde vleugeltje(s),

Vlieg tot boven 't kippenhok:

Morgen is 't Sint-Maarten;

Sint-Maarten is een goede man

Die ons heel wat geven kan.’

Dit past volkomen op het goudhaantje, minder op een merel of een lijster, allerminst op een kraai.

In Medemblik, ver genoeg van de Altmark, was een dergelijk liedje bekend:

‘Sunte Maartens veugeltje

Zat al op ien heuveltje,

Zat al op ien stokkie,

Met zijn rood rood rokkie.’

J. ter Gouw, Volksvermaken, bl. 243).

[p. 20]

Het feest van den heiligen Martinus valt in op den 11den November, een dag, die van ouds gewijd was aan lekker eten en drinken. En tot de grootste lekkernijen behoorde de gebraden gans, de hoofdschotel op het Sint-Maartensfeest. Op dien dag werd er in vele plaatsen van onze oostelijke provinciën ganzenmarkt gehouden, zooals nu nog te Deventer en te Zwolle.

Aan geestelijken en onderwijzers gaf men Sint-Maartensganzen ten geschenke; vrome menschen offerden wel eens een zilveren gans ter eere van den Heilig, en sommige middeleeuwsche grondeigenaren hadden op hunne leenen een paar ganzen als cijns gezet, die met Sint-Maarten moest opgebracht worden. Het wapen van Marksteft in Frankenland is het beeld van den Heilig met een palmtak in de rechter en een gans in de linkerhand. (Zie over het Sint-Maartensfeest uitvoeriger de Volksvermaken bl 238 en verv. alsmede Schotel, Tilburgsche Avondstonden). De gans behoorde bij Sint-Maarten, zoo goed als de draak bij Sint-Joris, de arend bij Jupiter en de pauw bij Juno.

De Groningers zongen het straatdeuntje:

‘Kip, kap, kogel

Sinte Meertens vogel,’

en dachten daarbij aan niets anders dan aan de gebraden gans, het stoffelijk symbool voor hunnen stadspatroon. De Oost-Friezen zongen er nog meer bij:

‘Sünder Martens Vögel,
Kipp kapp kögel,
Wull so wiet flegen
All aver den Rhien;
Hei je Sünder Martens Vögel nich sien?
Sunder Martens Göse.

(Göse, Geus, Goes, Eng.: Goose is Gans).

‘Sünd ook gar to böse,

Bieten de olle Wiefe

(olle Wiefen = een soort van gebak).

De Titten van den Liefe,

Braden se up een Röster

Schmecken as een Köster.’ enz.

(Van de Schelde tot de Weichsel, II bl. 52).

De opmerkzame lezer moge nu beslissen, wat Tibert zag vliegen, maar zeker was het geene kraai, het kan een bergsijsje of eene gans geweest zijn, maar hoogstwaarschijnlijk de laatste. En indien nu een ander in 't midden brengt: ‘wat doet het er toe, of wij dat zoo precies weten,’ dan antwoord ik, dat wij in deze regels een proeve zien van het overoude bijgeloof aan de vlucht der vogels,

[p. 21]

hetgeen reeds een rol speelt in de fabel van Romulus en Remus, en dat in de gansche Heidensche oudheid en in de Middeleeuwen is blijven voortbestaan, en dat wellicht hier of daar nog voortwoekert. 't Strekt alzoo tot vermeerdering van onze kennis betreffende den gang der volksbeschaving, en de ontwikkeling onzer moedertaal, indien wij trachten elke duistere plaats te onderzoeken.

Hilversum, 11 Nov. '83.

J.E. ter Gouw.