Noord en Zuid. Jaargang 6

[p. 289]

Over den tweeden naamval onzer persoonlijke voornaamwoorden.

Het zal wel reeds menigen beoefenaar der Nederlandsche spraakkunst verwonderd hebben, dat onze taal, die toch waarlijk niet rijk meer is aan buigingsvormen, op niet minder dan twee of drie verschillende wijzen den tweeden naamval der persoonlijke voornaamwoorden vermag te vormen.

De 2e naamval enkelvoud van het persoonl. voornaamw. van den 1en persoon luidt: mijner of mijns.

De 2e nmvl. meerv. van hetzelfde voornaamw.: onzer of ons.

De 2e nmvl. meerv. enk. v.h. pers. voornw. v.d. 2e pers. luidde: dijner of dijns.

De 2e nmvl. meerv. meerv. van hetzelfde voornw. luidt: uwer, uws of uw.

De 2e nmvl. meerv. mannel. enk. v.h. pers. vrnw. v.d. 3en pers. luidt: zijner of zijns.

De 2e nmvl. meerv. vrouw. enk. van hetzelfde voornw.: harer, of haars.

De 2e nmvl. meerv. mann. meerv. van hetzelfde voornw.: hunner, huns of hun.

De 2e nmvl. meerv. vrouw, meerv. van hetzelfde voornw.: harer, haars of haar.

(De tweede naamval onzijdig van het persoonlijk voornaamwoord van den derden persoon ontbreekt).

Voorbeelden:

Ontferm u mijner. Zij is zijns niet waardig. Uw aller belang. Zij zijn haars gelijken. Erbarm u onzer. Ons aller welzijn. Om uws zelfs wil. Hun beider moeder, enz. enz.

Hoe is nu het verschijnsel te verklaren, dat twee of drie verschillende vormen van hetzelfde voornaamwoord gebruikt kunnen worden om denzelfden naamval aan te duiden? Welke van die vormen zijn de oorspronkelijke? Hoe zijn de andere ontstaan?

Wij zullen trachten deze vragen in de volgende regelen te beantwoorden.

Het Nederlandsch is eene Germaansche taal en vertoont zoowel in woorden als in vormen groote overeenkomst met de andere Germaansche talen en dialecten. Veelal kan vergelijking met deze verwante talen ons leeren, wat de oorspronkelijke vorm van een Nederlandsch woord is geweest. Wanneer wij b.v. zien, dat de tweede naamval enkelvoud van het persoonlijk voornaamw. van den 1en persoon luidt.:

in het Gotisch	meina (spr. miena),
in het Oudnoordsch	mín (spr. mien),
in het Angelsaksisch	mîn,
in het Engelsch	mine,
in het Oudsaksisch	mîn,
in het Oudhoogduitsch	mîn,
in het Middelhoogduitsch	mîn,

[p. 290]

dan kan één blik er ons van overtuigen, dat in het Nederlandsch de vorm mijn (en niet mijns of mijner) de oorspronkelijke moet wezen. Evenzoo zal (blijkens het onderstaande) de oorspronk. vorm van den 2en naamval enkelvoud v.h. persoonlijk voornaamwoord van den 2en persoon dijn en die van den genitief v.h. persoonlijk voornaamw. van den 3en persoon zijn (vrouwelijk haar of hare) moeten luiden:

2e naamv. enkelv. van het pers. voornw. van den 2en persoon.		2e naamv. mannel. enk. van het pers. voornw. van den 5en persoon.	2e naamv. vrouwel enk. van het pers. voornw. v.d. 5en persoon.
Gotisch	theina	seina
Oudnoordsch	thín	sín
Angelsaksich	thîn		hire
Oudsaksisch	thîn		ira
Oudhoogduitsch	dîn	sîn	irâ
Middelhoogduitsch	dîn	sîn	ir.

Die vormen mijn, dijn, zijn, haar (of hare) zijn in het Middelnederlandsch echter reeds door andere verdrongen. Wel lezen wij b.v. in den Reinaert (uitgave van Ernst Martin) reg. 1138: ‘daer mede mochti die hulde mijn hebben’..... evenzoo reg. 3496 (van Reinaert II):

‘die rode scalke pelgherijn

die lach op die hoede sijn,’

en in het oude volksliedje ‘Och, gedinck mijns’:

‘Hi sprac: ‘“Hout van den bloede mijn,”’

doch de overweging, dat men in het Middelnederlandsch even goed kon zeggen ‘die hulde mine’, als ‘die hulde mijn’, (zie b.v. Brandaen 559: ‘Want het was de zuster mine’) noodzaakt ons in de bedoelde woorden eer bezittelijke dan persoonl. voornaamw. te zien.

Den tweeden naamval mijn hebben wij in het tegenwoordige Nederlandsch misschien over in uitdrukkingen als: Mijn is de wrake! Het is evenwel zeer goed mogelijk, dat mijn hier uit mij (3en naamv.) verbasterd is.

Naast de oorspronkelijke vormen mijn, dijn, zijn, haar ontstonden al spoedig de vormen mijns, dijns, zijns, haars. Door de verbuiging van vele andere voornaamwoorden, zelfstandige naamwoorden en lidwoorden was men eraan gewoon geraakt in de -s een kenmerk van den genitief te zien. Bovendien klonken de vormen mijns, dijns, zijns, haars volstrekt niet vreemd, daar zij als genitieven der bezittelijke voornaamwoorden aan ieder bekend waren. Dit leidde tot verwarring. De genitieven mijn, zijn enz. werden zoo goed als geheel verdrongen, en mijns (dijns, zijns, haars) werd in het Middelnederlandsch de gebruikelijkste vorm van den tweeden naamval enkelv. van het persoonl. voornaamw.

Voorbeelden:

[p. 291]

Titel en refrein van een bekend oud volksliedje:

‘Och, gedinck mijns’ (Alberd. Thijm, Nederlandsche Gedichten 1170-1600, bl. 149).

In Maerlant's Alexander (IXe Boek, vers 1069 vg.) lezen wij:

‘Al en achtstu op dijns selves leven,
Dine vriende sijn di beneven,
Peins om hare leven doch!’

De vorm uws was in het Middelnederlandsch ook reeds gebruikelijk voor den genitief enkelvoud van het pers. voornw. van den 2en persoon.

Walewein 5236: ‘Deer (= de heer) Walewein sprac: ‘“So maect mi cont

Of ghi cont spreken.”’ - ‘“Ja ic, here.
Ghenade dor uwes selves ere!”’

Walewein 2145: ‘En dorste niemen daer sijns onbiden’ (= op hem wachten, hem afwachten).

Och, gedinck mijns (Alberd. Thijm t.a.p. bl. 150): ‘Si stac hem een vingerlijn (= ring) aender hant....

Dat hi haers ghedincken soude.’

Deze genitieven op -s hebben wij nog over in mijns gelijke, om haars zelfs wil, enz.

Evengoed als men er toe kwam, de vormen mijns, dijns enz. te gaan gebruiken om den 2en naamval enkelv. der persoonl. voornaamwoorden aan te duiden, kon men ertoe gebracht worden de vormen mijner, dijner, zijner, harer aan te wenden; verwarring met den tweeden naamval vrouwelijk der bezittelijke voornaamwoorden (mijner moeder, zijner hand enz.) en met den 2en naamv. meervoud der persoonlijke (onzer, uwer) heeft daartoe hoogstwaarschijnlijk den stoot gegeven. In het Middelnederlandsch waren nog het gebruikelijkst de vormen mijns, dijns enz.; deze echter werden door mijner, dijner, zijner, harer meer en meer verdrongen.

Zoo lezen wij bv. reeds in Der Minnen Loep van Dirk Potter (II, 2696)

‘Ic come tavont, inder nacht,
Tot uwen huse: daer mijnre (= mijner) wacht.’

En I, 1880: ‘Dat hi diner niet en begheerde.’

Voorbeelden uit de 17e eeuw zijn gemakkelijk te vinden. Zoo lezen wij b.v. bij Vondel in de Heldinnebrieven (V. Vloten, I, 504): ‘Ik heb u geen bevelen gegeven, noch had er u te geven, dan alleen dat gij mijner wilde gedachtig blijven.’

In de Warande der Dieren no. 97: ‘Het jammert mij dijner’ enz. enz. Ook nu nog komen deze vormen van den genitief het meest voor; b.v. Ontferm u mijner. Erbarm u zijner. Hij schaamt zich uwer enz.

[p. 292]

Wij zijn nu tot de beschouwing van het meervoud gekomen en zullen daarvan eerst de vormen van den 2en naamval der persoonlijke voornaamwoorden van den 1sten en van den 2en persoon behandelen. Deze dienen te luiden: onzer en uwer, zooals uit het onderstaande ten duidelijkste blijkt:

Genitief meerv. van het pers. voornw. v.d. 1sten pers.		Genitief meerv. van het pers. voornw. v.d. 2en pers.
Gotisch	unsara	izvara.
Angelsaksisch	ûser	eóver.
Oudsaksisch	ûser	iuuer.
Oudhoogduitsch	unsar	uwar.
Middelhoogduitsch	unser	iuwer.
Nieuwhoogduitsch	unser	euer.

In het Middelnederlandsch zijn de regelmatige vormen onser en uwer (huwer of jouwer) het gebruikelijkst. Zoo lezen wij in den Walewein (vers 8101):

‘Wel soete minne, te groten grieve

Sal onser tweer minne enden.’

In vers 105 van denzelfden roman staat:

‘Nu salic sijn jouwer alre knecht.’

Deze vormen zijn steeds de gewone gebleven. Nog tegenwoordig komen uitdrukkingen als: ‘Gedenk onzer’, ‘Hij erbarmt zich uwer’ meermalen voor.

De vormen mijns, mijn (naast mijner), dijns, dijn (naast dijner) enz. van het enkelvoud der persoonlijke en bezittelijke voornaamwoorden, zijn waarschijnlijk oorzaak geweest, dat men naast de oorspronkelijke vormen onzes en uwer ook somtijds onzes, ons, uws en uw bezigde. Vondel schrijft ‘onzes gedachtigh’ (Zie Van Helten, Vondel's taal I, 119), ‘ons aller naem’, ‘uw beider wil’. Ook nu zegt men nog: ‘Ons aller geluk’, ‘uw beider wensch’, ‘om uws (meervoud) zelfs wil’.

De tweede naamval meervoud van de persoonlijke voornaamwoorden van den 3en persoon verdient eene afzonderlijke beschouwing.

In het Angelsaksich luidde; die genitief: hira,

in het Oudsaksisch luidde; die genitief: iro,

in het Oudfriesch luidde; die genitief: hira,

in het Oudhoogduitsch luidde; die genitief: irô,

in het Middelhoogduitsch luidde; die genitief: ir,

in het Middelengelsch luidde; die genitief: hir.

Dienvolgens zoude de regelmatige Middelnederlandsche vorm haer of haere moeten luiden. Werkelijk komt deze voor, b.v. Floris ende Blancefloer, vers 1386.

‘Doe seide hem haer geliic (= elk van hen) ende swoer,
Dat sine wisten waer soe (= zij) voer.’

[p. 293]

Naast haar ontstonden twee andere vormen, nl. harer (of haerre) en haars, evenals mijner en mijns naast mijn.

Zoo vinden wij Reinaert 151:

‘Doe hoordic haerre beder sanc;

en Alexander VIII, 1175:

(Si) hebben haerre so vele versleghen,

Dattie Siten vluchtich waren.’

Haers treffen wij o.a. aan in den Alexander VI, 502:

‘Some wouden si varen in Grieken =(Griekenland)
Ende haers selfs lucht berieken.’

Nog in de 17e eeuw komen de genitieven plur. haer, haers en haerer naast elkander voor. (Zie Van Helten, Vondel's Taal, I 119). Deze vormen waren dus niet alleen voor het vrouwelijk, maar ook voor het mannelijk en onzijdig geslacht gebruikelijk.

Hoe ontstonden nu de vormen hunner en huns?

Het gehoor der Nederlanders was eraan gewoon geraakt, naast den 3en en 4en naamval der persoonlijke voornaamwoorden eenen 2en te vernemen, van denzelfden stam gevormd.

Zoo stond naast den 3n en 4n naamv. mij de 2e nmvl. mijns, mijner,

Zoo stond naast den 3n en 4n naamv. ons de 2e nmvl. ons, onzer,

Zoo stond naast den 3n en 4n naamv. dij de 2e nmvl. dijns, dijner,

Zoo stond naast den 3n en 4n naamv. u de 2e nmvl. uw, uws, uwer,

Zoo stond naast den 3n en 4n naamv. haar (vr. enk.) haars, harer.

Zoo stond naast den 3n en 4n naamv. haar (meerv.) haar, haars, harer.

Het lag nu voor de hand, naast den 3en naamval meervoud, die hun (of hen) luidde, ook den genitief hun, huns of hunner te gaan gebruiken. Daar het voornaamwoord haar in het enkelvoud steeds alleen het vrouwelijk geslacht aanwees, bezigde men langzamerhand ook meer en meer het pluralis harer, haars, haar uitsluitend voor het vrouwelijk. De vormen hunner, huns, hun werden toen tot het mannelijk en onzijdig beperkt en kwamen vooral in de 17e eeuw vrij algemeen in gebruik. Tegenwoordig schrijft men nog: hun beider geluk, om huns zelfs wil, gedenk hunner (mannelijk meerv.) haar aller welzijn, om haars zelfs wil, erbarm u harer (vrouwelijk meervoud).

Wij zijn aan het slot van onze beschouwingen gekomen; het is gebleken, dat zich naast de oorspronkelijke genitieven mijn, dijn, zijn, haar (hare); onzer, uwer, haar (hare) nieuwe vormen hebben ontwikkeld, die in het enkelvoud de oudere hebben verdrongen, terwijl zij in het meervoud naast de oudere bleven voortleven.

Dr. R.A. KOLLEWIJN.

Amsterdam.