Noord en Zuid. Jaargang 6

[p. 161]

De Grammatische figuren in het Nederlandsch,
door Dr. Jan te Winkel.

III.
Aphaeresis of Afwerping.

De aphaeresis doet zich vaker voor dan de prothesis en is ook phonetisch veel gemakkelijker te verklaren, al is de oorzaak van dat verschijnsel dan ook niet altijd dezelfde. Dat eene toonlooze letter vóór aan het woord bij het uitspreken kon ingeslikt worden, vooral wanneer de volle klemtoon op de volgende lettergreep viel, behoeft geen nader betoog; zoo zagen wij reeds enijver, eneven, enaarstig de e verliezen, evenals ons bijwoord weg in samenstellingen als weggaan, wegraken, enz. de toonlooze e verloor, die zich in eweg (bv. Alex. III 50, 129¹⁾ en nog bij Brederoo, Sp. Brab. vs. 410; vgl. Eng. away) vertoont.

Iets soortgelijks gebeurde met en kerre, dat van eene deur gezegd werd en beteekende ‘op het (punt van) kraken of piepen.’ Het ww. kerren of karren (knarsen of piepen) vindt men bij Kiliaen. En kerre verliep tot aan kerre, welke vorm in een fragment van de Rose voorkomt²⁾ en ook door Kiliaen wordt opgegeven onder den vorm aenkarre, met de beteekenis half open; doch reeds in de 13de eeuw vindt men den afgesleten vorm akerre (bv. Walew. 9363), die nog in 't West-Vlaamsch in gebruik is. Later begon men voor aenkerre of akerre te zeggen aen keer, zooals Coornhert, of in keer, zooals Spieghel deed, en vervolgens op een keer naast op een kerre, of, in den plat Amsterdamschen bijvorm van keer, op een kier, en zoo ontstond een oudtijds onbekend subst. kier in de beteekenis van reet van deur of venster³⁾.

Evenals weg uit eweg is ook geen uit egeen, en dat weder uit engeen ontstaan; maar het hier afgeworpen en is een geheel ander woord dan bij enwege. 't Was namelijk in de voorstelling van de meeste Nederlanders der middeleeuwen het ontkennend partikel en, dat met ne kon afwisselen, en daarom van het tweede lid geen

1) Volgens het HS.; maar in de uitgave van Dr. Franck veranderd. Zie verder bl. 79.

2) Zie Dr. Verwijs' uitg. van de Rose bl. 254 vs. 43.

3) Uitvoerig is het woord verklaard door Dr. M. de Vries in De Jager's Archief IV bl. 187-201.

[p. 162]

soms gescheiden werd. Inderdaad echter was de vorm negeen, die in 't mnl. niet zelden voorkomt, de eenig juiste, want het woord was samengesteld uit het telwoord een en het ontkennend part. neg, Got. nih (etym. verwant met het Lat. nec), met eene uit h ontstane g, die wij reeds in het Os. nigên of negên vinden. 't Ohd. had nechein, nikein, 't Mhd. nehein, nekein en ook reeds kein, zooals nu het Hd., waarin het woord dezelfde geschiedenis heeft als hij ons.

Wel hebben wij met het gewone ontkennende part. en te doen bij newaar of enwaar, dat niet alleen in ten ware verscholen is, maar ook de e verloor, terwijl de n dan met de w samensmolt tot eene m, zooals bv. in de volkstaal latenwe tot lateme werd. Uit newaer (o.a. te vinden Walew. 1224, 4722, 9309, 9357, 9465; Ferguut 145; Reinaert I 95, 174, 447, 1749, 2301, 2514, 2903, enz.) ontstond alzoo geheel in dezelfde beteekenis ons maar als voorbeeld van een voegwoord, dat uit een onvolledigen zin voortkwam, en dus eigenlijk door een afhankelijken zin met dat moest gevolgd worden, welken men dan ook inderdaad in 't mnl. niet zelden na maar aantreft (bv. Ferguut 670; Floris 785, 2121, 2416; Stoke II 335, 729, III 199; Lanc. III 3061; Limb. IV 1794; Nat. van 't Geheelal 1395), evenals men maar na ontkenning soms in de beteekenis van tenzij of behalve vindt (Ferguut 4513; Franc. 5143; Sp. Hist. I⁸, 60 vs. 52; Rijmb. 7310, 18001, Cassamus 957; St. Christina 127). Laat men de ontkenning weg, dan is maar soms met slechts te vertalen, in welke beteekenis wij het dan ook dikwijls gebruiken¹⁾.

Aphaeresis van i bij ik, vooral in poëzie, wordt door eene apostrophe aangeduid, evenals bij it of et, waaruit 't ontstond, dat dikwijls te onrechte voor de verkorting van het wordt aangezien²⁾. Dat et of it (Got. ita, Os. en Oudfrank. it, Mhd. ez, Nhd. es, Lat. id) is de eerste en vierde nv. onz. van 't mann. i (Got. is, Mhd. er, Nhd. er, Lat. is), dat nog voortleeft in de volkstaal, als bijvorm van i, de verkorting van hij, bv. in uitdrukkingen als gaati? heefti? enz. en eene bijna volledige verbuiging had: gen. sing. es (Got. Os. en Oudfrank. is, Mhd. es), in 't mnl. in 't onz. zeer gewoon, maar als enclitisch woord verbonden met het voorafgaande, zooals nog in alles, iets, niets; dat. sing. em (Got. imma, Os. imu, im, Oudfrank. imo, Mhd. ime, im, Nhd. ihm), nog over in uitdrukkingen als ik gav-em geld; acc. sing. in 't mnl. ene, en (Got. en Os. ina, Mhd. in, Nhd. ihn), nu in de spreektaal vervangen door den datief em, zooals ook reeds in het Oudfrank.;

1) Men vgl. het Hd. nur, dat evenals ons maar, doch door vocaliseering van de w, uit newaere ontstaan is. Zie Grimm D. Gramm, III p. 244 vlg.

2) Vgl. daarover Dr. Kern, Taalk, Bijdragen I bl. 108 vlgg.

[p. 163]

instrum. ie (Ohd. ieo, Nhd. je), in de mnl. uitdrukking ie lanc so mee(r) (o.a. Walew. 1358; Moriaen 2464; Martijn I 74); gen. plur. er (Got. ize, Os. iro, Oudfrank. iro, Mhd. ire, ir), nog in uitdrukkingen als daar loopen er twee; dat. plur. mnl. em (Got. Os. Oudfrank. im, Mhd. in), nu bij ons verloren. Er, den gen. plur. van i, onderscheide men wel van er, dat door aphaeresis der d uit der (Os. thar), bijvorm van daar (Os. thâr), ontstaan is, bv. in de uitdrukking: er is nog plaats.

Dat vooral bij bastaardwoorden de niet geaccentueerde klinker, die de eerste lettergreep van het woord vormde, is weggevallen, behoeft ons zeker niet te bevreemden. Die klinker is eene a bij de woorden morel, muts, pul en sperge. Morel, door Kiliaen in de beteekenis van kriek opgegeven, en door hem moorel geschreven, omdat hij op grond van de donkere kleur aan verwantschap met de Mooren dacht, is niets anders dan het ook bij Kiliaen opgeteekende marelle, door hem terecht hetzelfde als amarelle genoemd, en aan het Fransch ontleend, waar het eene afleiding is van het Lat. amarus (wrang).

Muts komt in 't mnl. onder den vorm almisse voor, heeft bij Plantijn en Kiliaen nog den bijvorm amutse (ook almutse), en schijnt oorspr. in 't bijzonder de benaming geweest te zijn voor de kap, die de kanunniken droegen. In het Mlt. (bij Ducange I 183, 195) vinden wij het onder den vorm almutia als hoofddeksel verklaard.

Pul, dat o.a. bij Maerlant (Sp. Hist. III², 47 vs. 87) apulle luidt, is blijkbaar niets anders dan het Lat. ampulla, verkleiningsvorm van amphora, dat uit het Grieksch was overgenomen en wel als accusatiefvorm ἀμφορέα, welke zelf is af te leiden van 't Gr. ἀναφέρειν (anapherein), aandragen.

Sperge is tegenwoordig naast den volledigen vorm asperge in gebruik, en door het Fransch heen uit het Lat. asparagus overgenomen, ofschoon het oorspr. Grieksch is, in welke taal de vormen ἀσπάραγος en ἀσπαραγιά, die reeds dezelfde plant aanduiden, zich als ongezaaid laten verklaren.

Plompe, een bekende naam voor de waterlelie of nymf, luidt in het mnl. aplompe¹⁾ en schijnt dus ook eene a verloren te hebben.

Niet in de schrijftaal doorgedrongen, maar toch lang niet onbekend, vooral in N. Brabant en Zeeland, is de vorm juin voor ajuin, welks a uit o ontstaan is, blijkens den door Kiliaen opgeteekenden vorm oiuyn, in 't mnl. o.a. oniuyn, uit het Fransche oignon, dat zelf het Lat. woord unio (als volksbenaming naast het gewone caepa in gebruik) doet voortleven²⁾.

1) Zie Dr. Verwijs en Verdam Mnl. Wdb. in voce.

2) Zie het groote Wdb. der Ned. Taal, 1, 2076 vlg.

[p. 164]

Zoo is in het Hollandsch dialect de vorm mangelen voor amandelen (Gr. ἀμυγδάλη, amygdale) in gebruik. Waarschijnlijk kregen wij, evenals de Duitschers, met de vrucht het woord reeds zonder a uit Italië, waar het mandola luidt; maar in den sterken neusklank der n, die mandelen eerst tot mangdelen, later tot mangelen maakte, herkennen wij het Amsterdamsch dialect. Zoo noemt men ook geperste amandelen te Amsterdam mangelpers.

Van veel vroeger dagteekening is het ontstaan onzer praepositie van (Ohd. fona, Os. fan, fon), waarbij men, waarschijnlijk terecht, aphaeresis der a heeft vermoed. De oudere vorm moet *avan geweest zijn, afgeleid van ave, af (Got. af, Ohd. ab, Ags. en Oudfriesch of, Os af), dat oudtijds zoowel bijwoord als voorzetsel was, en verwant is met het Skr. apa, Gr. ἀπό en Lat. ap (in ap-age), naast ab.

Ook een ander voorzetsel leed door aphaeresis, namelijk bij, als voorvoegsel bij ww. verzwakt tot be, tenzij daarvoor een bijvorm *ba moet worden aangenomen. 't Got. en Ohd. hebben bi, Ags. be, bi, big, Os. en Oudfrank. bi of be. De oudere vorm moet *abi geweest zijn, beantwoordend aan 't Skr. abhî, Lat. ob (uit obi, vgl. obiter), waarnaast een vorm met p bestond: Skr. api, Gr. ἐπί; en een genasaleerde vorm: Skr. ambhi, Gr. ἀμφί, Lat. amb (in ambire), die in alle Germ. talen, bij ons onder den vorm om, bestaat, en, de beginletter behoudend, den uitgang apocopeerde¹⁾. Daar nu in zekeren zin bi aan 't Gr. ἐπί beantwoordt, is het eigenaardig, dat het Grieksche, met ἐπί samengestelde, ἐπίσϰοπος (episcopus, lett. opziener) bij ons tot bisschop werd, evenals in alle andere Germ. talen (Ohd. biscoph, Ags. biscop, Os. biskop), behalve in het Got. waar het aipiskaupus luidt. Eene enkele maal is van datzelfde ἐπί ook de e afgevallen bij epistel (ἐπιστολή, lett. de toegezondene), waarvoor men in de D. Doctr. II, 1638, den vorm pistele vindt.

In alle talen is de o weggevallen bij 't Gr. woord ὄρυζα of ὄρυζον, Lat. oryza, dat in 't Fransch riz, Ital. riso, Eng. rice, Hd. reis luidt, en vroeger bij ons ook rijs was (zie Kiliaen en Cats), maar bij ons later eene paragogische t aannam, zoodat wij nu alleen den vorm rijst bezigen.

Reeds tamelijk vroeg verdween, evenals in het Eng. en Hd., zoo ook bij ons de uit i ontstane e van Espagne. In de 13de eeuw is Spaengen reeds de gewone vorm (zie bv. Floris 91, 122, 172, 778, 1826, 1883, 2317; Sp. Hist. I¹ 27 vs. 24, 33; 33 vs. 54 enz.) De h had het woord al vroeger verloren; zelfs in het Latijn was die reeds beginnen weg te vallen, ten minste eene inscriptie uit den keizertijd geeft Ispanus voor Hispanus te lezen²⁾.

1) Vgl. Dr. Kern, Taalk. Bijdragen I, bl. 201.

2) Zie W. Corssen, Ueber Aussprache, Vokalismus und Betonung der Lat. Sprache, 2te Aufl. I, (Leipzig, 1868) p. 109.

[p. 165]

Ook historie komt in 't mnl. meestal zonder h als ystorie voor, en bij Vondel (V. Lennep III, bl. 268) en Jan Vos (Gedichten, 1726, II, bl. 224) zelfs met verlies der geheele eerste lettergreep als story (vgl. Ital. storia).

Dat wegvallen van de h vóór klinkers als gewoon verschijnsel in de Romaansche talen en in verscheidene dialecten van het Germaansch hebben wij reeds besproken, toen wij het voorvoegen van die letter, dat er dikwijls meê gepaard gaat, behandelden¹⁾. Van de streken in Noord- en Zuid-Nederland, waar de h wordt weggelaten, heb ik de volgende vermeld gevonden: de Groninger veenkolonie²⁾, de stad Groningen, vooral het Zuid-Oostelijk gedeelte³⁾, Deventer, Zwolle en Blokzijl⁴⁾, Urk⁵⁾, Marken⁶⁾, Utrecht⁷⁾, Vlaardingen⁸⁾, Zeeland over het algemeen⁹⁾ en Zuid-Beveland in het bijzonder¹⁰⁾, Aardenburg¹¹⁾, West-Brabant¹²⁾, bepaaldelijk Breda en Bergen-op-Zoom¹³⁾, Turnhout¹⁴⁾, Oost-Vlaanderen, bepaaldelijk Geraerdsbergen en Ninove¹⁵⁾, en West-Vlaanderen, bepaaldelijk Yperen¹⁶⁾ en Brugge en omstreken¹⁷⁾. In de mnl. handschriften ontbreekt de h zoo vaak, dat het overbodig is er eenige bewijsplaatsen van op te geven.

Toch schijnt geen enkel echt Nederlandsch woord in onze tegenwoordige schrijftaal dientengevolge de h verloren te hebben. Wel hebben wij een paar bastaardwoorden, die zonder h geschreven worden, ofschoon ze in het Fransch, waaraan wij ze ontleenden,

1) Zie bl. 66-68.

2) Volgens L. van Ankum, Noord en Zuid III bl. 370.

3) Volgens G.J.P.J. Bolland, Taalk. Bijdragen II, bl. 283 vlgg.

4) Volgens J.H. Halbertsma, Taalgids IX, bl. 1 vlg.

5) Volgens K. Koffeman, Taal- en Letterbode VI, bl. 35.

6) Volgens L. Tinholt, Taalgids IV, bl. 199 en F. Allan, Taal- en Letterbode II, bl. 64.

7) Volgens N. van der Monde, Belg. Museum VII, bl. 266: ‘de h voor aan een woord is gewoonlijk bij het vorige woord ingesmolten. Zij wordt niet dan in enkele gevallen uitgesproken.’

8) Volgens A.F. Stolk, Noord en Zuid III, bl. 111, 114.

9) Volgens A.F. Sifflé, Taalk. Magazijn I, bl. 169 vlgg. J. Kousemaker Pz., Noord en Zuid I, bl. 135.

10) Volgens J. Kousemaker Pz., Taal- en Letterbode IV, bl. 226, Noord en Zuid III, bl. 106.

11) Volgens G.A. Vorsterman van Oyen, Noord en Zuid II, bl, 315.

12) Volgens H. van der Brand, Onze Volkstaal I, bl. 91.

13) Volgens J.H. Hoeufft, Proeve van Bredaasch taaleigen, Breda, 1836-1837, bl. 215 vlg.

14) Volgens C. Stroobant, Belg. Museum VI, bl. 76.

15) Volgens F. Rens, Belg. Museum III, bl. 94-96, IV, bl. 97.

16) Zie Belg. Museum IX, bl. 213.

17) Volgens L.L. de Bo, West-Vlaamsch Idiotikon I, (Brugge, 1873) bl. 395.

[p. 166]

nog met h geschreven, en in het Latijn stellig met h uitgesproken werden: ik bedoel oor (erfgenaam) en uur. Het eerste, Fransch hoir, Lat. heres, wordt nog door Kiliaen als hoore, hoor naast oor opgegeven, en in de door Kausler uitgegeven Rijmkroniek vinden wij nog hoer, vs. 5761, 5852; maar Stoke heeft reeds oyr, III, 41, 1484. Zoo ook komt uur, Fransch heure, Lat. hora, nog bij Kiliaen onder den vorm huere voor, als Vlaamsch voor ure, en zoo spreekt de Gentenaar Daniel Heinsius nog van ‘de huyre van de doot’¹⁾; maar toch is in de 13de eeuw ure reeds de gewone vorm.

De wijnmaat okshoofd (zes ankers), die door Kiliaen nog onder den bijvorm hockshoot wordt opgegeven, schijnt bij ons, evenals in het Hd., Deensch en Zweedsch, de h verloren te hebben, welke het Eng. hogshead nog bezit. Waarschijnlijk is het Oudfransche hoguette, voor wijnvaatje in gebruik, het grondwoord van het eerste lid der samenstelling, en hoofd, in de meer gewone beteekenis van stuk, het tweede lid²⁾.

De naam van het bekende omberspel werd vroeger nog wel met h geschreven, maar tegenwoordig laat men die letter, die toch niet wordt uitgesproken, weg, ofschoon de Franschen, van wie wij het woord overnamen, nog hombre schrijven. Zij ontleenden het aan het Spaansch, waar het spel el hombre, lett. de man, heet.

Wij kunnen hier nog bijvoegen het in de middeleeuwen zeer gebruikelijke bastaardwoord abel, vooral door de samenstelling abelspel bekend, dat oorspr. handig, geschikt, bekwaam, vervolgens schoon, bevallig beteekent, en ook in 't Oudfransch able luidt (nog Eng. able), maar in den Lat. vorm habilis (later weêr in 't Fransch als habile opgenomen) de h en zoo tevens zijnen samenhang met habere (hebben) vertoont, waarom Hooft het met hebbelijk verdietschte. De ontkenning daarvan, onhebbelijk (voor lomp), is nog in gebruik.

Kunnen wij dus niet zeggen, dat bij echt Nederlandsche woorden de h vóór eenen klinker wegviel, wel deed zij dat bij ons, evenals in alle Germaansche talen, vóór eenen medeklinker, met name l, n, r en w. Toen de, aan eene Indo-Germaansche k beantwoordende, h in 't Germaansch nog keelletter was, kon zij vóór vloeiende consonanten, evenals vóór de w worden uitgesproken, en vóór die letters vindt men haar dan ook geschreven in het Oudsaksisch en Angelsaksisch; maar toen zij afdaalde tot eenvoudige aanblazing, werd het onmogelijk haar uit te spreken, en viel zij ook in het schrijven weg, zoodat zij in het jonger Angelsaksisch

1) Zie D. Heinsius, Nederduytsche Poemata, Amst. 1616, bl. 20.

2) Deze verklaring wordt gegeven in het groote Wdb. der Ned. taal in voce.

[p. 167]

en in het Middelengelsch ontbreekt. Zoo ging het haar ook in het Scandinavisch. Het Gotisch heeft haar nog ongeschonden bewaard, maar in het jonger Oudnoorsch begint zij ook al te ontbreken, terwijl voor het Oudhoogduitsch de negende eeuw het tijdperk schijnt te zijn, waarin zij afsleet. Wat het Rijnfrankisch aangaat, wijst Dr. Cosijn er op¹⁾, dat eene Middelfrankische oorkonde van 796 de h vóór medeklinkers nog vertoont, maar eene oorkonde van 927 die reeds mist, zooals zij dan ook, op twee uitzonderingen na, in de psalmglossen, namelijk hve (wie) en hlôthu (buit), niet meer voorkomt in de Nederfrankische psalmvertaling, die uit het eind der 9de of het begin der 10de eeuw dagteekent. Het langst hield zij zich staande in het Friesch, want in de Friesche wetten van de 13de eeuw vinden wij haar nog, ja zelfs wordt ons meêgedeeld²⁾, dat op Ter-Schelling nog steeds hwa en hwanneer voor wie en wanneer gezegd wordt.

Nu echter is van die h vóór medeklinkers nog slechts een flauw spoor overgebleven in het verschil in uitspraak tusschen de gewone r en die, welke oudtijds door h werd voorafgegaan. Om die laatste r te laten hooren moet men de tong hooger tegen 't verhemelte plaatsen, dan bij de gewone r, zegt Dr. Kern³⁾, en ‘laat men de tong zachtkens van boven naar beneden langs 't verhemelte glijden en dan trillen.’

De woorden, die de h als beginletter verloren, zijn in het Nederlandsch van onzen tijd of in dat der middeleeuwen de volgende:⁴⁾

Lachen, Got. hlahjan, Ohd. hlahhan, Ags. hleahhan, Os. hlahan.

Ladder, Oudfriesch hladder, Saterl.-Friesch ladere. De a in het woord is Friesch. Bij ons zou men leeder verwachten, dat ook bij Vondel, Pascha vs. 2178, voorkomt, en nog voortleeft in de samentrekking leer. De Ohd. vorm toch is hleitara.^5)

Laden, vandaar last voor ladt, en lade, zoowel het nl. woord voor gedeelte eener kast, als het Hd. voor winkel (dépôt, waarin iets wordt neêrgelegd). Got. hlathan, Ohd. Ags. Os. hladan, Oudfriesch hlada, Ags. hläst.

Lee (grafheuvel), bij ons nog in de samenstelling Heiligerlee (d.i. datief als nomin., zooals Ter-Neuzen, Ter-Gouw, Den-Haag,

1) Zie Dr. Cosijn, Taal- en Letterbode IV, bl. 168.

2) Door J.H. Suurbach, Noord en Zuid III, bl. 170.

3) Zie Dr. Kern, Taalk. Bijdragen I bl. 215.

4) Dat ik enkele woorden over het hoofd zal gezien hebben is waarschijnlijk, maar toch vertrouw ik, dat de volgende lijst vrij volledig zal zijn.

5) Zie de uitvoerige behandeling van het woord door Dr. L.A. te Winkel Taalgids VI bl. 276-284.

[p. 168]

Rozendaal, Bloemendaal, enz.^1). Grot. hlaiv, Ohd. hlêo, Ags. hlâv, hlaev, Os. hlêo.

Lenen of leunen, Ohd. hlinên, Ags. hlinian, Os. hlinôn.

Lid (deksel), in de samenstelling ooglid en het spreekwoord: wie het onderste uit de kan wil hebben, valt het lid op den neus.’ Ags. hlid. Vgl. het Ags. en Os. hlidan = bedekken.

Lier, mnl. voor wang (bv. Esopet 12 vs. 36; Floris 484, 2246; Walew. 1411; Reinaert I 745, 855, 895, 1352, 1965; Limb. VIII 1123, Clausule 336; Alex. I 502; zoo ook lierwanghe, St. Franc. 835, Sp. Hist. III^8, 27 vs. 76, 83; 80 vs. 17). Ags. hleôr, Os. hlior.

Lij, als scheepsterm, de zij van het schip, die tegen den wind beschut is; Oudfriesch hlî; vgl. Got. hlija (tent) en Os. hlea (beschutting, bedekking).

Loeien, Ohd. hluojan; vgl. Ags. hlôvan; zonder h in de Nederfrank. psalmen het part. luoginda (Gl. L. 656).

Loopen, Got. hlaupan, Ohd. hloufan, Ags. hleâpan, Os. hlôpan, maar Oudfrank. loupon.

Loot, lot, Got. hlauts, Ohd. hlôz, Ags. hlot, Os. hlôt.

Louter, Got. hlutrs, Ohd. hlôtar, Ags. hluttor, Os. hluttar, Oudfriesch hlutter, maar Oudfrank. luttir.

Luid, Ohd. hlût, Ags. en Os. hlûd; en geluid, Got. hliuth (gehoor), Ohd. hlûti; maar Oudfrank. lûti; luiden, Ohd. hlûtjan, Ags. hlydan, Os. hlûdian, maar Oudfrank. lûdan. Vandaar kwam ook *luust (het luisteren, aandachtig hooren), Ags. hlyst, Os. hlust (vgl. het mnl. luuschen en het Hd. lauschen); en vandaar weder *luustere (luisteraar, Ags. hlystere), waarvan ons ww. luisteren is afgeleid. Daar luid ook gemakkelijk de beteekenis van beroemd kon aannemen, moeten wij het daarmeê vertalen, wanneer wij het als deel van Germaansche eigennamen aantreffen, zooals in Lodewijk, vernederlandschten vorm van het Opperduitsche Ludwic, die oorspr. in het Oudnederfrank. Hlûdewîhs moest luiden en, daar mnl. wijch strijd beteekent, te vertalen is met: de beroemde in den strijd. Zoo mogen wij ook in Luther een ouder Hlûdheri, d.i. de beroemde in het leger zien.

Luw, luwte, Os. hleo, Ags. hleov, hleovdh, hleodh (bedekking, beschutting). Het mnl. kent ook eenen bijvorm van luw met ie, namelijk ghelie (tegen den wind beschut, luw), Alex. X 453.

Nap, Ohd. hnapf, Ags. hnäp.

Neefje (mugje), wèl te onderscheiden van neef, bloedverwant. In 't Oud-Germaansch schijnt het niet voor te komen, wèl in de Scandinavische talen woorden van denzelfden stam, hnif of hnaf, die steken beteekende; doch geheel dezelfde beteekenis als neefje

1) Vgl. bladz. 19.

[p. 169]

heeft het Grieksche ϰνίψ, waarnaast σϰνίψ, het Lat. cinifes, scinifes, Oud-Slavisch sknipa, die er etym. zoo goed als geheel meê overeenstemmen.^1)

Neet of niet (klinknagel), IJslandsch hnodh, verwant met het Oudnoorsche hniodha (hameren, slaan, klinken) vanwaar hnjodhhamarr, Ohd. niutan^2) en mnl. nieden (inslaan, klinken), Franc. 7022 en (steken) Heelu 931.

Neien, mnl. voor hinniken (bv. Limb. II 209; Rose 12855; Lanc. III 19532; Brandaen 2167; ook bij Kiliaen); vgl. Ags. hnägan, Oudnoorsch hneggia.

Nek, Ags. hnecca, Ohd. hnach (rug), Oudnoorsch hnakki.

Nesk, oudtijds in gebruik voor zacht, week (o.a. van zachtgekookte eieren gezegd) en vandaar in den zin van week van hersenen, onnoozel, o.a. bij Vondel (‘een neske koeckoeck’, Leeuwend. vs. 1325), Brederoo en Hooft met de samenstellingen neskheit (dwaasheid) en neskebol (dwaashoofd).^3) Got. hnasqus, Ags. hnäsc.

Niezen, Oudnoorsch hnjôsa, Ohd. hniosan.

Nijgen, Got. hneivan, Ohd. Ags. Os. hnîgan, Oudfriesch hnîga; en vandaar neigen, Got. hnaivjan, Ohd. hneihan, Ags. hnaegian; maar Oudfrank. reeds neigan.

Nol, mnl. voor schedel, kruin in gebruik, bv. Sp. Hist. I^7, 100 vs. 22; III^6, 31 vs. 51; 42 vs. 27; later ook voor zandheuvel, duin, bv. bij Visscher, Westerbaen, Focquenbroch^4). Ohd. en Ags. hnol (schedel).

Noot, Ags. hnut, Ohd. hnuz en nuz.

Raaf, Ohd. hraban, Oudnoorsch hrafn, Ags. hräfn (Vgl. Skr. kárava, Lat. corvus).

Raam, wel in 't Ohd. rama, maar verwant met het Got. hramjan (kruisigen).

Rad (snel). Ohd. hrad, Ags. hrädh.

Rauw, Ohd. hraw, Ags. hreâv (vgl. Lat. cruor, crudus).

Redden, Ags. hreddan.

Reeroof, lijkroof, van ree (lijk), Got. hraiv, Ohd. hrêo, hrê, Ags. hraev, hrâ, Os. hrêo.

Reiger, Ags. hrâgra. Ohd. reeds reigir, naast het Oudfrank. en mnl. heiger (Nat. Bl. III 1466 vlgg. var. Torec 1811).

Rein, Got. hrains, Ohd. hreini, Ags. hrân, Os. hrên.

1) De oorsprong van dit woord werd ontdekt door Dr. M. de Vries, Taalk. Bijdragen II bl. 44 vlgg.

2) Zie Dr. J. Beckering Vinckers, Taal- en Letterbode IV bl. 304-316.

3) Plaatsen vindt men in Oudemans' Woordenboeken op Hooft en Brederoo en in zijn Mnl. en Onl. Wdb., en bij Dr. De Vries, Hooft's Warenar, Leiden 1843 bl. 233. Voeg er bij voor neskebol, L. Bidloo, Panpoëtikon (1720) bl. 37.

4) Zie Oudemans, Mnl. en Onl. Wdb. in voce.

[p. 170]

Remmen (misschien uit het Eng. overgenomen), Ags. hremman.

Rendier, waarin dier overtollig is, omdat ren (bij Kiliaen nog reen en reyn) reeds op zich zelf rendier beteekent: Oudnoorsch hreinn.

Reu, mannetjeshond, voor reude, Ags. hrydda.

Reuzel, Ags. hrysel (vet, smeer).

Riet, voor ried (o.a. te vinden Nat. Bl. I 302. Rijmb. 26409 Brandaen 603; zoo ook Oudfrank. genit. riedes, Ps. 67 vs. 31), Ohd. hriod, Ags. hreod.

Rif, rotsklip en skelet, Ohd. href, Ags. hrif (buik, baarmoeder), maar reeds Oudfrank. ref, rif. Vgl. Skr. krp (gestalte), Oud-Perz. kerep (lichaam).

Rijm (van den winter), Ags. hrîm, vgl. Gr. ϰρυμός, ϰρύος (vorst, ijs). Lat. pruina.

Rijnen, oudtijds in de beteekenis van aanraken in gebruik; gerinen (imperf. gereen) vindt men Heelu 5246; Limb. VIII 676, X 1102, XI 171, 320, 726. Zie ook rijnen bij R. Visscher, Brabb. (uitg. 1669) bl. 69. Ags. hrînan.

Rijp (subst.), Ohd. hrîffo.

Rijs (twijg), Oudnoorsch hrîs, Ohd. hrîs, rîs.

Ring, Ohd., Ags. Os. Oudfriesch hring, maar Oudfrank. reeds ring.

Ritselen, waarschijnlijk, met ingelaschte t vóór s, hetzelfde als het Got. hrisjan (schudden), Ags. hrisian, hrysian, Os. hrisian; ofschoon het ook mogelijk is, dat het stamverwant is met het mnl. rede = koorts.

Rive, mnl. = ruim, overvloedig, zooals Kiliaen het verklaart, o.a. te vinden Walew. 9520; Lsp. III 12 vs. 22; Mnlp. II 4223, IV 51, en ook later onder den vorm rijf nog lang in gebruik.^1). Ags. hrîf, hrîve (ruim). Vandaar grif, en gerijven, gerieven, waarop wij beneden terugkomen.

Robbert naast Robbrecht, geassimileerd uit Rodbrecht, dat, als het ten minste een zuiver Ned. woord mag genoemd worden, voor Roedbrecht staat, evenals blom voor bloem, verdommen voor verdoemen, enz. Een woord *roed toch zou in onze taal overeenstemmen met Ags. hrêdh, Oudnoorsch hrôdhr (roem). Het tweede deel brecht, (Got. bairhts, Ohd. beraht, Os. berht, beraht, Ags. beorht) beteekent schitterend, en Robbrecht is dus: de door roem schitterende. Hetzelfde roed is ook nog het eerste bestanddeel van andere eigennamen: Rodderik (verfranscht tot Rodrigue, Ital. Rodrigo), Ags. Hrêdhrîc, waarin rîc koning beteekent, evenals in Diederik, Frederik, Hendrik; Rolf of Roelf, in 855 op de Veluwe onder den vorm Hrôdhlēf voorkomend^2) en Roe-

1) Talrijke plaatsen van schrijvers uit de 16de en 17de eeuw vindt men bij Dr. A. de Jager, Latere Verscheidenheden. Dev. 1859, bl. 335 vlgg. Vgl. verder Dr. M. de Vries, Gloss. Lsp.

2) Zie Dr. Kern, Taal- en Letterbode III, bl. 280.

[p. 171]

land, bij Einhard, Vita Caroli Magni 9, Hruodlandus. Hoogduitsche vormen schijnen te zijn Rudolf, Ags. Hrôdhulf, doch reeds in de 12de eeuw op de Veluwe Rutholf, en Rutger (verfranscht tot Roger, Ital. Ruggiero), Ags. Hrôdhgár (gâr = geer, d.i. speer), doch in de 12de eeuw op de Veluwe Ruotger. Andere met roed samengestelde, doch nu geheel verouderde eigennamen gaan wij stilzwijgend voorbij.

Rochelen, met tot ch verscherpte g (evenals in tichel, richel, wichelen, bochel, aftrochelen, kachel enz.) en dientengevolge verkorte o. Vgl. Ags. hrôg (slijm).

Roef, overdekt gedeelte van eene schuit, oorspr. dak. Vgl. Ags. hrôf (dak)., Eng. roof.

Roec, mnl. naam voor eene kraaisoort^1), Ohd. hruoh, Ags. hrôc, Oudnoorsch hrôkr (pelikaan), misschien verwant met Got. hrukjan (kraaien, geluid maken).

Roem, Ohd. hruom, Os. hrôm.

Roepen, Got. hropjan, Ohd. hruofan, Ags. hrêpan, Os. hrôpan, maar Oudfrank. reeds ruopon.

Roeren, Ohd. hruorjan, Ags. hrêran, Os. hrôrian, maar Oudfrank. reeds (ir)ruoran. Met in rep en roer vgl. men het Ags. en Os. adj. hrôr, hartstochtelijk, levendig, en het Os. subst. hrôri, beweging.

Roest, mnl. voor verhemelte, bv. Alex. V 120; Nat. Bl. III 1527 Sp. Hist. I^8, 36 vs 31; Os. hrôst.

Roof (op eene wond); Vgl. Ags. hreôfla (uitslag).

Rook (hooistapel); vgl. Ags. hräc, hreac.

Ros (paard), Ohd. en Os. hros, Ags. met metathesis hors.

Rouwen, Ohd. hriuwôn, Ags. hreôvan, Os hriwôn, maar reeds Oudfrank. (be)riwan.

Rug, Ags. hrycg, maar reeds Oudfrank. ruggi.

Rund, voor mnl. rind, Ohd. hrind, Ags. hridher.

Waar (vraagwoord), Got. Ags. hvar, Os. hwar.

Walvisch, reeds Nat. Bl. V 198, waarin visch overtollig is, omdat wal (door Kiliaen nog naast walvisch opgegeven) reeds op zich zelf walvisch beteekent. Ags. hväl, Oudnoorsch hvalr, Ohd. wal.

Wanneer voor wan-eer, Os. hwan-êr, van wan, dat reeds dezelfde beteekenis of die van hoe had, Got. hvan, Ohd. huanne, Ags. hvon, Os. hwan. Werd de u gevocaliseerd dan bleef de h en ontstond de vorm hoen-eer, dien men o.a. bij Hildegaersberch, van der drierehande staet der werlt, vs. 297, en bij Kiliaen vindt^2).

1) Zie het Gloss. mijner Esopetuitgave.

2) Zie uitvoeriger over beide woorden Dr. L.A. te Winkel, Taalgids, II bl. 87-92.

[p. 172]

Want, Ohd. hwanta, Os. hwanda, hwand, Oudfriesch hwande.

Wasem voor waadsem, vgl. Got. hvatho (schuim) en hvathjan (schuimen).

Weder, in de mnl. uitdrukking weder - of, d.i. of - of (Eng. whether - or, Hd. entweder - oder), vgl. Got. hvathar (wie van beiden?), Ags. hvädher (of), Os. hwedhar (of).

Wei, zure melk, Ags. hvaeg, Eng. whey. Werd de w gevocaliseerd, dan ontstond de bijvorm hui^1), evenals duit voor dweit, Oudnoorsch thweit; vgl. Ags. thvîtan, snijden, dus stukje metaal^2).

Weit (ook in boekweit), Got. hvaiteis, Ohd. hweizi, Ags. hvaete, Os. hwêti.

Welk, Ohd. hwelîh, Ags. hvylc, Os. hwilîk, Oudfriesch hwelîk.

Welp, oorspr. alleen: jonge hond, Oudnoorsch hvelpr, Ohd. hwelf, Ags. hvelp, Os. hwelp, maar Oudfrank. reeds welp.

Welven, Ags. hvylfan, Os. hwelbhian.

Werven (van krijgsvolk), van werf = troep, Ohd. hwarb, Ags. hvearf, Os. hwarf.

Werven, wervelen, oorspr. rondgaan, Got. hvairban, hvarban, Ohd. hwerban, hwarbon, Ags. hveorfan, hvearfian, Os. hwerbhan, hwarbhon, maar Oudfrank. reeds wervan.

Wetten, scherp maken, Ags. hvettian.

Wie (voor we), wat; vgl. Got. hvas, Ohd. hwer, hwaz, Ags. hva, hvät, Os. hwe, hwat, Oudfriesch hwa, hwet; en vandaar de instrum. wie (in 't mnl., evenals in 't Hd. = hoe, bv. Moriaen 667, 1249, 3916), Ohd. hwiu, Oudnoorsch en Ags. hvî, Os. hwî; ook met te in 't mnl. samengesmolten tot twie, gewoonlijk geschreven twi (waarom)^3).

Wiel, Ags. hveôl, verwant met het Gr. ϰύϰλος, kring.

Wijle (tijd), Got. hveila, Ohd. hwîla, Ags. hvîle, Os. hwîla.

Wit, met verkorte i, Got. hveits, Ohd. hwîz, Ags. hvîte, Os. hwît, maar Oudfrank. reeds wît.

Was de h vóór l, n, r en w in 't geheel niet uit te spreken, moeilijk valt de uitspraak van w vóór vloeiende medeklinkers. Het Hd. levert dan ook verscheidene voorbeelden van aphaeresis der w vóór de r, bv. rächen (wreken), reiben (wrijven), ringen (wringen), rügen (wroegen), rüttlen (wroeten). Ook in onze taal zijn er enkele woorden, die in dit opzicht met het Hd. overeenstemmen, namelijk:

Rijten, Os. wrîtan, Ags. vrîtan, Eng. to write; maar Ohd. rîzan,

1) Zie Dr. L.A. te Winkel, Taalgids II bl. 81-87.

2) Zie Dr. P.J. Cosijn, Noord en Zuid I bl. 225.

3) Over wie en den verwanten vorm van gelijke beteekenis, hoe, evenals over andere instrumentalen, bedie en ie (in de uitdrukking ie lanc so meer) zie Dr. Kern en Dr. Cosijn, Taal- en Letterbode III bl. 284, vlgg. VI bl. 291.

[p. 173]

Nhd. reiszen. Toch is de vorm wrijten bij ons niet geheel onbekend. In de beteekenis van zich verweren, bestrijden, vindt men dien meermalen bij Vondel (o.a. Gijsbreght V vs. 81; V. Lennep III bl. 186, V, bl. 368, Herschepp. XIII vs. 624) en bij G. Brandt, Poëzy II (1727) bl. 173.

Reus voor rese, zooals in het mnl. de gewone vorm is. Ohd. riso, Nhd. riese, en wel eens te onrechte met rijzen verwant genoemd. Het Oudfrank. kent wrisil (reus), Psalm XVIII vs. 6, het Os. de uitdrukking wrisilîk giwerk (Hêliand 1397), d.i. reuzenwerk, en bewijst dus, dat de w vóór de r is weggevallen.

Ruin, gesneden paard, voor rein (evenals ruiter voor reiter, wambuis voor wambeis, fornuis voor forneys, wuiven voor weiven en buitelen voor beitelen), dat in 't mnl. onder den vorm wreen, wrene voorkomt, bv. Walew. 314, 705, 763; Torec 537, 3280; Ferguut 474, 521, 1583, 2247, 2343, 2515, 2540, 3750, 4007; Renout 1529; Lorr. A II 3634, 3673. Ags. vrenna, Os. wrenjo, maar Ohd. reinno, reino, naast wrenno, alle oorspr. hengst^1).

Recke, in 't mnl. o.a. Renout 1399; Alex. VI 113; Hist. v. Troyen 4361, waar het met held te vertalen is; eig. vagabond, verbannene, door wraak vervolgde. Ags. vrecca, Os. wrekkio, Ohd. reccho, Nhd. recke.

Het wegvallen van de w vóór eenen klinker is eene Vlaamsche eigenaardigheid. In 't Vlaamsch vindt men eêr voor weêr, oekeren voor woekeren, oelen voor woelen, oensdag voor woensdag, oord voor woord, orm, oorm voor worm²⁾. Vandaar dat wij in de Vlaamsche handschriften uit de middeleeuwen meermalen och vinden voor woch, bijvorm van weg³⁾.

Eene andere Vlaamsche eigenaardigheid, die nog in het West-Vlaamsch is blijven voortbestaan⁴⁾, maar reeds in de middeleeuwen wordt aangetroffen,⁵⁾ is de overgang van het voorvoegsel ge tot i (ook y geschreven), vóór zelfst. nww. als ybot, yselscip, enz., vóór bijvnww. als ysont, vóór werkww. als ibreken, iwagen, enz. en vóór verleden deelww. als idaen, igaen, igeven, imaect, enz. Die i verzwakte niet zelden tot e, en menige Noord-Nederlandsche tongval kent nog alleen participia met de toonlooze e als voorvoegsel; ja zelfs het Oud-Friesch had reeds geen ander voorvoegsel, dat bovendien nog menigmaal wegviel, evenals tegenwoordig in verscheidene dialecten, o.a. het Groningsch en Friesch, gebeurt, en in het Brabantsch en Hollandsch der middeleeuwen in

1) Vgl. Dr. J. Verdam, Gloss. Ferguut in voce wrene.

2) Zie De Bo, West-Vlaamsch Idiotikon, II (Brugge 1873) bl. 1363.

3) Zie Dr. E. Verwijs, Taalk. Bijdragen I bl 1-6.

4) Volgens C.P. Serrure, Vaderl. Museum I bl. 281.

5) Tal van plaatsen zijn opgegeven door Dr. De Vries, Taal- en Letterbode IV, bl. 48 en Dr. Verwijs, Taalk. Bijdragen I bl. 7-12.

[p. 174]

sommige handschriften (bv. van Stoke en Willem van Hildegaersberch), doch dáár evengoed bij substantieven, bv. meente, noot, en bij adj. en verba, als bij verleden deelwoorden¹⁾. Tuige voor getuige wordt zelfs niet alleen in den Mnlp. I 2450 aangetroffen, maar ook later vaak bij Hooft, Vondel (Van Lennep II, 731, 740) en Huygens (Korenbl. 1672, I bl. 8, 116, 133, 458). Ook nu nog zeggen wij soms beuren voor gebeuren, lijken voor gelijken, lukken voor gelukken, buur voor gebuur, makkelijk voor gemakkelijk. Daar de verleden deelwoorden (met uitzondering van comen, worden, vonden, leden, bleven en bracht) reeds in het oudste mnl. en zelfs in het Oud-Saksisch en Oud-Frankisch het voorvoegsel ge geregeld hebben aangenomen, zou het eene onhistorische verklaring zijn, op het Gotisch of Angel-Saksisch te wijzen, waar het voorvoegsel nog niet gevonden wordt, en te zeggen, dat vormen zonder ge in onze taal ouderwetscher zijn. 't Is slechts toevallig, dat de aphaeresis er een ouderwetscher aanzien aan gegeven heeft.

Dat de p vóór s moeilijk is uit te spreken door hen, die er niet aan gewend zijn, kan men dagelijks opmerken. Vandaar dat door velen pesalm wordt gezegd voor psalm. Maar die p viel soms ook weg, en in het mnl. werd soms wel salm geschreven, bv. Lsp. II 4 vs. 27; 48 vs. 136, 242, 248; Van der Wraken III 762, 765, 773; zoo ook salmodie voor psalmodie (psalmgezang), Lsp. II 48 vs. 39; en salterion voor psalterion (cither met tien snaren), Alex. V 1047, Hist. v. Troyen 5567. Psalter (psalmboek) ging, na de p te hebben afgeworpen, tot souter over, bv. Franc. 5108, 8420; Sp. Hist. III¹, 28 vs. 43; Lsp. I 38 vs. 60; 46 vs. 20; 48 vs. 81; II 19 vs. 22; D. Doctr. II 336; Melib. 2257; Van der Wraken III 160; St. Amand II 263. Souterliedekens als titel der psalmberijming van W. van Zuylen van Nyevelt is bekend. De p viel evenzoo weg bij psittacus (papegaai), waarvoor Kiliaen sittick en sit-kust opgeeft.

Zagen wij, dat het gebruik van den vierden naamvalsvorm der lidwoorden en bijvoegelijke naamwoorden als eersten naamval tot prothesis van n aanleiding gegeven heeft²⁾, uit hetzelfde gebruik is weder bij andere woorden aphaeresis der n te verklaren. Naar 't schijnt uit vrees van eene overtollige n vóór het woord te plaatsen, liet men somtijds de aanvangs-n weg, ofschoon die inderdaad tot het woord behoorde. De Nederlandsche schrijftaal zelfs levert daarvan voorbeelden, zooals aak, adder, aveelzaad en okkernoot, die altijd, arreslee en avegaar, die meestal zonder n worden uitgesproken en geschreven.

Aak, platboômd vaartuig, wordt door Kiliaen nog onder de beide

1) Verscheidene voorbeelden vindt men bij Dr. Joh. Franck, Alexanders Geesten (Gron. 1882) bl. 398.

2) Zie bl. 76-78.

[p. 175]

vormen aecke en naecke opgegeven, maar overigens kan men alleen uit de verwante talen besluiten, dat de n inderdaad tot het woord behoort: Ohd. nacho, nawa en nawi, Mhd. nache, Nhd. nachen, Ags. naca, Os. nako (vgl. Lat. navis, Gr. ναῦς).

Adder wordt reeds zonder n in 't mnl. gevonden onder den vorm adre of adere, bv. Sp. Hist. IV^2, 60 vs. 77; Melib. 2284; Yst. Bl. 449; Gloriant 1106 (doch ook nader, bv. Nat. Bl. VI 539, 544). Trouwens ook in sommige verwante talen ontbreekt de n. 't Eng. heeft adder, 't Deensch otter en ook in 't Hd. komt de vorm otter voor, o.a. bij Luther, en de vorm atter bij Hans Sachs en, misschien in navolging van dezen, bij Goethe, Faust II vs. 867. Overigens is de vorm met n de gewone: Got. nadrs, Ohd. natara, natra, Mhd. natere, Nhd. natter, Ags. naedre en naeddre, Os. nadra. De verwante Lat. vorm is natrix, afgeleid van nare, dat wel zwemmen beteekent, maar oorspr. den zin had van golvend of slingerend voortkruipen, glijden.

Aveelzaad voor naveelzaad, d.i. raapzaad. Lat. napus. Kiliaen heeft nog alleen naveel = raap.

Okkernoot of okernoot voor nokernoot, zooals de vrucht nog heet Heiml. der Heiml. 1351, Nat. Bl. VIII 595, Heiml. v. M. en Vr. 1550. Noker toch is niets anders dan het Mlt. nucarius, Fr. noyer (notenboom), afgeleid van nux (noot).

Arreslede, naast narreslede, dat natuurlijk wegens de vele belletjes aan de narren zijnen naam ontleent.

Avegaar voor navegaar^1), dat men nog vindt Nat. van het Geheelal vs. 645, en evenzoo met de n in het Ohd. nafegêr, Ags. nafegâr, maar dat reeds bij Hooft, Warenar vs. 16, en ook in den samengetrokken vorm egger, evenals in 't Eng. auger de n verloren heeft. Het beteekent eene groote boor, zwikboor, vooral bij scheepstimmerlieden in gebruik, om groote balken of planken door te boren, maar was oorspr. de geer (Got. gairu, Ags. gâr, Os. gêr), d.i. scherpgepunt ijzer, waarmeê men de naven, de gaten van wagenraden, waar de spil of as doorgaat, boorde.

In het mnl. vindt men nog met aphaeresis der n acare voor nacare²⁾, Oudfr. nacaire, naquaire, pauk of keteltrom, en ap voor nap, drinkbeker o.a. Bouc van Seden (bij Kausler II 594) en Delftsche bijbel van 1477, Jerem. 25 vs. 15³⁾, terwijl in de 17de eeuw die aphaeresis niet ongewoon was bij het woord nikker. De vorm ikker namelijk komt soms bij Hooft en Brederoo voor, bv.

1) Zie Dr, M. de Vries, Hooft's Warenar bl. 90-92; Dr. J. Clarisse Natuurk. van 't Geheelal, bl. 397 vlgg. en Dr. L.A. te Winkel, Taalgids VII bl. 26.

2) Zie Dr. Verwijs en Dr. Verdam, Mnl. Wdb. in voce.

3) Zie Dr. Verwijs en Dr. Verdam, Mnl. Wdb. in voce.

[p. 176]

Het daghet uit den Oosten (uitg. 1644) bl. 9, ofschoon beiden toch ook nikker schrijven: Brederoo bv. Sp. Brab. vs. 469, 585, 1117 en 2076, Hooft bv. Warenar vs. 14. Dat de n zakelijk bestanddeel van het woord is, blijkt uit de vormen in de verwante talen, Ags. nicor (zeemonster), Oudnoorsch nykr (rivierpaard), Ohd. nichus (krokodil), Skr. nakra (krokodil)¹⁾.

Nog één woord mist bij ons de n, maar had die reeds verloren in het Fransch, waaraan wij het ontleenden, namelijk oranje-appel, dat ook reeds bij Kiliaen wordt aangetroffen naast aranie-appel, uit het Ital. arancio. Blijkbaar is hier volksetymologie in het spel geweest, en heeft de kleurnaam oranje (van or, Lat. aurum, dus goudkleurig) invloed op dien der vrucht geoefend. Die vrucht toch heette in het Spaansch naranja, terecht met n, daar het oorspr. een Perzisch woord is en nârandj of nârang luidt.²⁾ Nog sterker is de afslijting geweest bij overname van den Franschen vorm pomme d'orange in het Hd. en Ned., die tot pomerans verminkt werd, zoodat van het oorspr. nârandj slechts rans overbleef.

Viel in de meeste bovengenoemde gevallen de n weg, omdat men er de slotletter van den accusatiefvorm des lidwoords in zag, er zijn ook een paar woorden, die d of t verloren, omdat men ook daarin het lidwoord meende te herkennen. Zoo deed men soms met de d van durk of dork (vgl. Eng. dark, donker), het achteronder van een schip, waar zich het vuil vergadert, en alzoo scheepsriool, en schreef bv. Meerman: ‘het ruym en den overloop, de hel en d'urck.’³⁾ Zoo ontstond oksaal (galerij voor het zangerskoor in de kerk, oorspr. aan het eind van het koor, later meestal boven het kerkportaal) uit doxaal (nog St. Franc. 8828), Mlt. doxale voor dossale en dat weder voor dorsale, oorspr. tapijt, achter den rug (dorsum) der geestelijken in de kerk opgehangen.⁴⁾ Zoo werd het Lat. tincta (gekleurd) niet alleen onder den vorm tint in onze taal opgenomen, maar ook onder dien van inkt (vgl. Hd. Dinte, Ohd. dincta, tincta). Zoo vindt men in 't mnl. meermalen almatike (bv. Sp. Hist. III⁷, 46 vs. 29; IV¹, 53 vs. 8; Stoke I 677) voor dalmatike, een staatsiekleed met wijde mouwen, vooral door den diaken en

1) Zie J. Grimm, Deutsche Mythologie, p. 275 vlgg. en L.Ph.C. van den Bergh, Wdb. der Ned. Mythologie, Utrecht 1846 bl. 180 vlgg. De daar geopperde samenhang van het woord met het Lat. niger (zwart) bestaat niet, evenmin als met hnikarr, den Oudnoorschen bijnaam van Odin. De nikker was oorspr. watermonster, bij ons poelbewoner en alzoo, evenals het Eng. Nick, eene eigenaardige benaming voor den duivel. Gunstiger beteekenis heeft het Hd. nix, dat meestal als waternymf op te vatten is.

2) Zie Dr. R Dozy, Oosterlingen, bl. 71.

3) Zie Meerman's Comedia Vetus of Bootsmans-praetje, Tweede druk door G. van Zonhoven, Amst. 1732 bl. 69.

4) Zie de uitvoerige behandeling van dit woord in het groote Wdb. der Ned. taal.

[p. 177]

subdiaken gedragen, dat in het Mlt. dalmatica heet, en zijnen naam aan het landschap Dalmatie ontleend heeft. In het mnl. viel de geheele lettergreep di niet zelden weg bij dilovie (diluvium, zondvloed), omdat men er het lidwoord in zag. Lovie vindt men o.a. Alex. VII 1309; Nat. Bl. IV 796; Martijn I 503; Sp. Hist. I¹, 14 vs. 21, 26; 15 vs. 29; 16 vs. 29; Lanc. III 8499. Onbekende oorzaak deed in alle Europeesche talen, evenals bij ons, de d wegvallen van arsenaal, het, evenals admiraal, van een Latijnschen uitgang voorziene Arabische woord dâr-san'a, eig. huis, waar iets gemaakt wordt, dus fabriek, vervolgens meer in 't bijzonder scheepstimmerwerf, maar ook wapensmederij, tuighuis¹⁾.

Ook in de Romaansche talen zijn er voorbeelden van, dat men de aanvangsletter van een woord voor het lidwoord hield en wegliet.

Zoo is in 't Fransch en Italiaansch meermalen de l vooraan een woord weggevallen, en drie van die woorden zijn ook in onze taal opgenomen, abberdaan, azuur en oleander²⁾.

Abberdaan, waarnaast wij trouwens ook nog den vorm labberdaan gebruiken, luidde in 't Oudfr. abordean en met voorgevoegde h habordean, evenals het Eng. haberdine; maar het was oorspr. de naam van de zoutevisch, die aan de kooplieden van Bretagne en Normandije werd toegezonden uit Bayonne (het oude Lapurdum), de hoofdstad van de Baskische landstreek, onder den naam van Le Labourd bekend. De abberdaan is dus oorspr. de poisson labourdan. Nederlandsche kooplieden, die rechtstreeks op de Labourd handeldreven, noemden de visch bij den rechten naam labberdaan.

Azuur, waarnaast tegenwoordig, zooals ook in 't mnl., lazuur bestaat, maar dat in het Fransch alleen als azur, in het Ital. alleen als azzurro zonder l voorkomt, is het Arabische lâzoeward, oorspr. Perzisch, waarin het lâzjoeward luidt, en dat eig. de naam is van den blauwkleurigen lazuursteen of saffier, die in 't Mlt. lapis lazuli genoemd werd^3).

Oleander, voor oreander, is de Italiaansche, Spaansche en Fransche vorm van het Lat. lauridendrum.

Omgekeerd is er bij ons een voorbeeld, dat ik bij de prothesis vergat te vermelden, van een geval, waarin het Fransche lidwoord le door ons als deel van het woord beschouwd werd; althans ik weet geene natuurlijker verklaring van het, alleen aan het Nederlandsch eigen, lommer (schaduw), dan het te houden voor het Fransche l'ombre (uit het Lat. umbra). Kiliaen geeft ook lombre op.

Bij bastaardwoorden is niet zelden in het mnl. de eerste letter-

1) Zie Dr. R. Dozy, Oosterlingen bl. 16-18.

2) Zie Dr. M. de Vries, Taal en Letterbode I bl. 274-280.

3) Zie Dr. R. Dozy, Oosterlingen bl. 24.

[p. 178]

greep, vooral de of di, weggevallen, inzonderheid wanneer daarop eene s volgde: een verschijnsel, dat uit het Italiaansch zeer bekend is. Zoo vinden wij storbeeren, Sp. Hist. I⁶, 39 vs. 2, voor distorbeeren, Lat. disturbare (vgl. Ital. sturbare, naast disturbare). Zoo komt strueeren (Lat. destruere, vgl. Ital. struggere naast distruggere, Fr. détruire) herhaaldelijk voor, bv. Lorr. A I 617; Velthem VII 21 vs. 31; Lsp. I 15 vs. 58; 19 vs. 16; 21 vs. 54; 36 vs. 20; 41 vs. 117; III 3 vs. 985; 24 vs. 13; Van der Wraken I 620; II 89, 559, 972, III 1035. Zoo is zelfs in onze taal voorgoed gebleven de vorm schoffeeren, reeds in het mnl. geassimileerd uit sconfeeren, dat men echter ook nog aantreft, bv. Lorr. A II 4437; Walew. 10526, 10782; Rijmb. 1615, 1640, 6662, 7400, 9463 enz.; Sp. Hist. IV¹, 38 vs. 71; 43 vs. 14; Stoke IV 215; Rose 5186; Lanc. II 10630, 14241, 35992; Lsp. IV 1 vs. 109, 171, 179; 2 vs. 30; 3 vs. 69, waar het veel ruimere beteekenis heeft dan tegenwoordig en met verderven, schenden, verslaan kan vertaald worden. Het is overgenomen uit het Oudfr. desconfire (Ital. sconfiggere), Lat. disconficere, lett. het mnl. ontmaken, van dis, uiteen, stuk, en conficere (dat wij onder den vorm confijten overnamen), klaar maken. Het mnl. bezit ook het subst. sconfelture (nederlaag, strijd), Oudfr. desconfiture, Nfr. déconfiture, bv. Walew. 8216, 10559; Rose 14131. Spijt is zoo ook het overblijfsel van het Oudfr. despit, Nfr. dépit, Lat. despectus, lett. het naar beneden zien, en vandaar verachting en vervolgens spijt. In 't mnl. komt despijt nog voor, bv. Lorr. A I 1299, Lanc. II 7626, 17177, Teesteye 240.

Ook andere lettergrepen als di of de vielen weg. Zoo ontstond bv. in het mnl. spetael¹⁾ uit hospitaal (vgl. Ital. spedale naast ospitale). Zoo is samiet in 't mnl. de naam van eene kostbare zijden, met gouddraad doorweven, stof, het overblijfsel van hexamiet (Gr. ἑξάμιτος, zesdraadsch), evenzoo gevormd als dimet (Gr. δίμιτος, tweedraadsch). Het woord samiet komt o.a. voor: Walew. 10561, 10994; Lorr. B I 550; Alex. V 941; Hist. v. Troyen 3712; Floris 1448; Parth. 962; Rose 772; Limb. X 203; Renout 327; Lanc. II 340, 5562, 7487, 11461, 13992, 16177, III 6334, 9845, 14592.

Een mnl. woord voor zweep, scorgie (o.a. Ferguut 477, 479, 4407; Sp. Hist. I⁴, 17 vs. 15; 18 vs. 33; ook sorgye, Lanc. II 4090), dat in 't Eng. ook scourge, Ital. scoreggia luidt, is het Oudfr. escourgée, afgeleid van het Lat. excoriare, d.i. de huid met zweepslagen afstroopen²⁾. Het tegenwoordig verouderde spinde of spende, dat men bij Kiliaen nog vindt in de beteekenis van etenskast, behoort bij 't mnl. werkw. spinden, strooien, verspreiden (o.a. Lanc.

1) Zie B. Huydecoper, Op Stoke III bl. 299.

2) Zie Dr. M. de Vries, Taalzuivering, Haarlem 1856, bl. 80 vlg.

[p. 179]

II 38431), dat in 't Ital. spendere, Eng. to spent luidt, maar uit het Lat. expendere eene samenstelling met ex blijkt te zijn. Spinder voor hofmeester komt ook voor Floris 3898.

Zeer bekend is in het mnl. het woord miraude (bv. Ferguut 3057; Floris 1029; Nat. Bl. XII 1025; Rijmb. 4933, 18056; Stoke I 616), de naam voor een doorschijnend groen edelgesteente, dat in het Oudfr. esmeralde, esmeraude, Nfr. émeraude luidt, en dus bij ons de lettergreep es verloor, waardoor het weêr meer begon te gelijken op den oorspr. Skr. naam van den steen, marakata, marakta¹⁾. Toch hadden de Franschen, van wie wij het overnamen, het slechts door het Grieksch heen aan het Skr. ontleend, en in het Grieksch had het de s aangenomen; het luidde daar σμάραγδος, en wij noemen daarom nog steeds dien steen smaragd.

Het voorzetsel ad is verloren in 't mnl. rasteeren (Moriaen 3078, Rose 3173), dat aangrijpen, verkrijgen beteekent en de verbastering is van 't Oudfr. arrester, Nfr. arrêter; en evenzoo in 't mnl. selgieren (Seghelijn 11017, Kausler's Rijmkroniek 4911, 6296, 6388) voor asselgieren, Fr. assaillir (van 't Lat. adsalire). Eindelijk heb ik nog te vermelden fermerie (Sp. Hist. I⁷, 80 vs. 14 en Kausler's Rijmkroniek 4674) voor infirmerie, ziekenhuis; en de nog gebruikelijke woorden pon, vooral als verkleinwoord ponnetje, voor japon, d.i. Japonsche rok (oorspr. alleen kamerjapon; men denke aan 't Fr. Japon, waarvoor wij tegenwoordig Japan zeggen); en tang, als scheldnaam voor een lastig wijf, dat vroeger seetang luidde en de door Oost-Indisch-gasten met neusklank uitgesproken Maleische en Javaansche verbastering van satan, namelijk sêtan of seitan is²⁾.

Ten slotte moeten wij ook nog op tal van eigennamen wijzen, die bij afkorting hun eerste lid verloren, vroeger evengoed in de schrijftaal en in de doopregisters als in het spreken. Eene bekende mnl. verkorting is Sente Loy voor Saint Eloy (d.i. Eligius), bv. Sp. Hist. III⁸, 31 vs. 15, 19, 37, 39, 61, 72, enz. De meest gewone verkortingen in de tegenwoordige taal zijn: Bas (Sebastiaan), Bella (Arabella, Isabella), Bert (Albert, Egbert, Gijsbert, Huibert, Lambert), Bet (Elisabeth), Bram (Abraham), Brechtje (vrouwelijk van Albrecht en de andere mann. namen op brecht en bert), Daatje (Alida), Dolf (Adolf, Rudolf), Doortje, Doris (Theodora, Theodorus), Faantje (Stephania), Fietje (Sophia), Gonne (Hildegonde), Grietje (Margriet), Gus (August), Hans, Hanna (Johannes, Johanna), Jetje (Henriëtte), Klaas (Nicolaas), Ko, Koosje (Jacobus, Jacoba), Leentje (Helena, Magdalena), Line (Caroline, Engeline, Pauline), Lize, Lijsje, Lijsbet (Elisabeth), Mina, Mijntje (Willemina), Naatje

1) Zie Dr. J. Verdam, Gloss. Ferguut in voce.

2) Zie Dr. M. de Vries, Taal en Letterbode II bl. 291 vlg.

[p. 180]

(Johanna), Nansje (Johanna), Nardes, (Bernardus, Leonardus), Neeltje (Cornelia), Nelly (Petronella), Netje (Jeannette), Reeltje (Aurelia), Rika (Frederika, Hendrika), Sander (Alexander), Stansje (Constance), Stijntje (Christine, Ernestine, Justine), Stoffel (Christoffel), Toon, Toosje (Antonie, Antonia), Trijntje (Katharina), Truitje (Geertruida).

Paragoge of Achtervoeging.

De meest voorkomende paragogische letters zijn d of t en n. De d of t schijnen, ofschoon niet zonder invloed van de analogiewerking, uit eene phonetische oorzaak achtergevoegd te zijn, vooral bij die woorden, die op n, ch of s eindigden, ten minste ook in andere Germaansche (met name Scandinavische) talen wordt de paragogische d of t aangetroffen. Reeds van zeer oude dagteekening is de d van hond, die alle Germaansche talen met elkaar gemeen hebben, Got. hunds, Ohd. hunt, Ags. en Os. hund, maar die in de verwante Indo-Germaansche talen ontbreekt, blijkens het Lat. canis, Gr. ϰύων, Skr. çuan. Voor de paragogische d of t van jonger dagteekening denke men slechts aan de Hd. woorden irgend, nirgend, jemand, niemand, axt, gespenst, habicht, jetzt obst, pabst, palast, sonst, en aan sommige Nederlandsche tongvallen, zooals vooral het Rotterdamsch, waarin allerlei woorden eene anorganische t aannemen. In het beschaafd Nederlandsch vindt men de d achter:

Arend, oudtijds aren, bv. Walew. 3560, 3584, 7808, 10320; Nat. Bl. IV 881; Mnlp II 836^1); Oudnoorsch örn, Ags. earn, Mhd. arn, naast den vorm aar (alleen over in adelaar, en, daar het woord zwak verbogen werd, ook in Arnheim, d.i. Arendsdorp), Got. ara, Ohd. aro, Mhd. ar, Nhd. aar. De oorspr. beteekenis was vogel in 't algemeen; vgl. 't Gr. ὄρνις (vogel). De paragoge komt, voor zoover ik weet, het eerst voor Lsp. II 36 vs. 1560 var., waar harent met voorgevoegde h voor den in den tekst opgenomen vorm aren te vinden is.

Iemand en niemand, in 't mnl. nog gewoonlijk ieman en nieman, samenstellingen van man met ie en nie (d.i. ooit, ergens, nooit, nergens); ook Ohd. en Os. êoman, nêoman en nioman. In de Hist. van Troyen, ten minste in het HS. uit de 15de eeuw, vindt men niemant, vs. 6799, 7611, 7930, 8005, 9296, 9396, 10185, 10242, 10409, 10460 en niemande, vs. 9159; yemant vs. 8012 en yemants vs. 7700, 8021.

Nakend (naast naakt, Got. naqaths, Ags. naced; vgl. Lat. nudus

1) Zie meer plaatsen in het Gloss. mijner Esopetuitgave.

[p. 181]

uit*nogvidus) voor naken, Oudnoorsch nakinn, Zweedsch naken, Oudfriesch naken, Mhd. nacken; vgl. Skr. nagna^1).

Bij deze vier woorden heeft echter misschien slechts schijnbaar paragoge, doch inderdaad epenthesis der d (na n zeer gewoon) in de verbogen naamvallen plaats gehad. 't Is, dunkt me, waarschijnlijk, dat eerst arene, iemanne, niemanne, nakene tot arende, iemande, niemande, nakende zijn overgegaan, en daarop een nomin. arend, iemand, niemand en nakend naar analogie der verbogen naamvallen gevormd is. Over ochtend, dat naar analogie van avond de d aannam, spraken wij reeds²⁾.

Oorspr. is ook de slot-d van omkoud in de uitdrukking: ‘die is er omkoud’ anorganisch. Dr. De Vries toch heeft overtuigend bewezen³⁾, dat wij die uitdrukking hebben overgenomen van de Denen, die een bijw. omkuld bezitten, dat omver of letterlijk over (de) kop beteekent. Wij hoorden omkold, hielden kold voor de Saksische uitspraak van het Hollandsche koud, en maakten er omkoud van, eerst in de beteekenis van omver, later van dood. Nu is bij omkuld de d achtergevoegd. Het Zweedsch toch heeft omkull, het IJslandsch umkoll, het Noord-Friesch amkôl, en het laatste deel, dat hoofd beteekent, luidt in het Oudnoorsch kollr, in 't Zweedsch kull, maar in 't Deensch kuld. Wij zouden dit woord, dat reeds in de taal, waaruit wij het overnamen, de d bezat, niet onder de voorbeelden van paragoge der d behoeven op te nemen, indien in onze taal ook niet de vorm zonder d verscholen was, namelijk als Oom Kool, o.a. in de uitdrukking: ‘daar ligt Oom Kool’, verbasterd uit ‘daar ligt hij oomkool (of omkull)’, waarbij de spelende volksgeest van eene bijwoordelijke uitdrukking een grappigen eigennaam gemaakt heeft.

Eene achtergevoegde d kan men ook zien in de beide van werkwoorden afgeleide persoonsnamen veinzaard en grijnzaard, die uit veinzer en grijnzer schijnen verbasterd te zijn onder den invloed der vele persoonsnamen op aard (oorspr. hard), van adjectiva afgeleid. 't Is echter ook mooglijk, dat bij deze beide woorden de werkwoordelijke stam terstond het achtervoegsel aard heeft aangenomen.

De t vinden wij gevoegd achter:

Akst, bijl, vooral strijdbijl, dat in 't mnl. aex of ax, Got. aqizi, Ohd. achus, acus, Ags. aex, eax, Eng. axe, Oudfrank. acus luidde, maar in 't Hd. eene t aannam, welke het woord ook bij

1) Dat niet in naakt vóór de t invoeging van en heeft plaats gehad, wordt betoogd door Dr. Beckering Vinckers, Taal- en Letterbode II bl. 132; vgl. Dr. P.J. Cosijn, Taal- en Letterbode II bl. 140.

2) Zie bladz. 79 vlg.

3) Zie Dr. M. de Vries, Taal- en Letterbode I bl. 43-50.

[p. 182]

onze schrijvers vaak vertoont sinds Bilderdijk die, waarschijnlijk als Germanisme, invoerde^1).

Borst, knaap, reeds met t bij Brederoo, Sp. Brab. vs. 2016 en bij Vondel, Leeuwend. vs. 720, voor bors (vgl. Hd. bursche), dat de verminkte vorm is van het door Kiliaen opgegeven borsgezel, d.i. rotgezel, contubernalis (vgl. spin voor spinnekop, kroeg voor kroeghuis, winkel voor winkelhuis). Men zou borsgezellen dus, van zekere theologische studenten in de 17de eeuw sprekende, kunnen vertalen met bursalen, en in het Hd. met leden eener burschenschaft, zooals de studentenvereenigingen in Duitschland nog heeten. Bors is alzoo niets anders dan ons tegenwoordig beurs, oorspr. lederen zak, uit het Grieksch, waar βύρσα huid en wijnzak beteekent, in alle Europeesche talen overgegaan, Fr. bourse, Ital. borsa, Eng. purse, Hd. börse; maar later in het bijzonder voor geldzak en verder voor verzamelplaats van kooplieden in gebruik gekomen; eindelijk voor verzamelplaats in het algemeen^2). Nu de bursalen niet meer in hetzelfde gebouw bij elkaar wonen, maar men toch nog spreekt van ‘studeeren uit eene beurs’ voor studeeren op staatskosten of voor daartoe opzettelijk gelegateerd geld, heeft beurs in die uitdrukking weêr veel kans van als geldzak opgevat te worden.

Burcht voor burg, mnl. alleen borch; nog in burger, burgemeester, burgwal en in eigennamen als Middelburg, Doesburg, Voorburg. Vgl. ook Got. baurgs, Ohd. puruc, Nhd. Ags. Os. en Oudfrank. burg. 't Is van den stam van 't ww. bergen.

Fazant voor fazan (o.a. Nat. Bl. III 701 en nog bij Vondel, Altaergeh. I vs. 288, maar reeds bij Kiliaen met en zonder t.) 't Fransch heeft faisan, 't Ital. fagiano, en het Grieksch is de taal, waaraan het ontleend is. De vogel heette daar namelijk φασιανός of φασιανή en dankte zijnen naam aan de Phasis, de grensrivier tusschen Klein-Azië en Colchis.

Placht, imperf. van plegen, voor 't oude plag, misschien naar analogie van bracht en dacht.

Post (naam van een vischje), reeds bij Kiliaen voor pos, dat men o.a. nog vindt bij Vondel, Leeuwend. vs. 1370 vlg. en R. Visscher, Tepelwercken (1669) bl. 166. Oudere vorm is posch, Nat. Bl. V 671 en Inform. upt stuck der Verpond. (uitg. Fruin) bl. 175: ‘spirinck of possch.’; te vergelijken met het door Kiliaen vermelde posek en het Friesche poask, posk^3), waarin de uit-

1) Zie het groote Wdb. der Ned. taal II 35 vlg.

2) Nog noemen de Markervisschers ‘elke plaats in de open lucht, waar men samenkomt om te praten’ eene beurs volgens F. Allan, Taal- en Letterbode II bl. 64.

3) Volgens Dr. J.H. Halbertsma, Taalgids IX bl. 22.

[p. 183]

spraak der o op het uitvallen van eene r wijst. Inderdaad geeft Kiliaen dan ook pors op, doch voor eene soort van lekkere visch.

Rijst voor rijs^1).

Sedert, Oudnoorsch sîdhar, Os. sîdhor, Ohd. sîdor, Mhd. sidir (= later, daarna, comp, van Oudnoorsch sîdh, Os. sîdh, Ohd. sid, Mhd. sît, Nhd. seit, Got. seiths, laat, ook later, vervolgens; bij ons alleen over in de uitdrukking wijd en zijd). 't Luidt nog in 't mnl. sider, bv. Walew. 524; Moriaen 2455; Esopet 48 vs. 33; Alex. I 36; Limb. I 2685, VI 874, VIII 1219, IX 541, 665; Brab. Yeesten I 189; Teesteye 716, 866, 1982; Sp. Hist. III^7, 11 vs. 70; doch ook reeds met paragogische t, bv. Sp. Hist. III^5, 60 vs. 83; III^7, 23 vs. 57, die wij ook vinden in den mnl. bijvorm sident (vgl. Oudnoorsch sîdhan), bv. Walew. 448; Floris 1137; Alex. VIII 262; Sp. Hist. III^8 15 vs. 85; Stoke I 1245. Naast deze beide vormen zonder n hebben wij met n ons woord sinds en de middeleeuwsche vormen sinder (Carel en El. 502 var; Limb. I 2578; Brab. Yeesten I 390, 719, 1122, II 2031, IV 1222, door Kiliaen met paragogische t opgegeven) en sindent (Sp. Hist. I^1, 42 vs. 37; 53 vs. 44; I^2, 12 vs. 41).

Stipt voor stip, dat bij Hooft, Vondel, (Leeuwend. vs. 823), Brederoo (Sp. Brab. vs. 998) en ook verder in de 17de eeuw nog de gewone vorm is. Men vgl. punctueel van punct.

Merkwaardig is verder de paragogische t in de uitdrukking te mijnent, te uwent, te zijnent, enz. voor te mijnent huize, waar, volgens de gewone opvatting, huis is weggelaten, evenals nog in 't Eng. bij eigennamen in den genitief en soms ook in het mnl. Dezelfde vormen mijnent, zijnent, enz. komen ook voor in de uitdrukkingen om mijnentwil, en verder in mijnentwege, zijnenthalve, enz., waarin wege en halve als absolute datieven te beschouwen zijn, het laatste van een oud vrouw. subst. halve, Ohd. halba, Ags. healf, Os. halbha, Oudfrank. halvo, dat zijde, richting beteekent. Mijnent, zijnent zijn daarin wel eens beschouwd als oude genitieven der persoonl. voornww. ik en hij, namelijk Got. meina, seina, Ohd., Ags., Os. en Oudfriesch mîn, sîn, nog in onze taal als mijn in den uitroep bij afslag van te verkoopen goederen. In de uitdrukkingen mijnenthalve, mijnentwege enz. zou men dan moeten zien den datief van halve en weg met den daarvan afhangenden genitief van ik, terwijl men zich zou moeten voorstellen, dat de paragogische t eerst achter mijn, zijn werd gevoegd, en dat vervolgens de vormen mijnt, zijnt zich tot mijnent, zijnent ontwikkeld hebben. Op dezelfde wijze zouden dan de uitdrukkingen: dat is minent, dat is sinent (d.i. dat is van mij, van hem) moeten verklaard worden, die in de Groningsche Veenkolonie

1) Zie bladz. 164.

[p. 184]

gebezigd worden¹⁾ en die ik ook in de stad Groningen vaak heb gehoord. Men kan ze echter evengoed met het mijne, het zijne vertalen, en ik geloof dan ook inderdaad, dat wij hier, evenals bij mijnentwege, zijnenthalve niet met persoonlijke, maar met bezittelijke voornaamwoorden te doen hebben. Het eenig bezwaar er tegen is, dat halve vrouwelijk is, en dat dus in den datief sing. niet mijnen, maar mijner moest gevonden worden. Daartegenover staat echter, dat de oorspr. vorm mijnentwegen, zijnenthalven kan geweest zijn, een datief plur., die bij het enkelvoudig begrip van mij, hem wel wat vreemd, maar toch niet onmogelijk is²⁾. Zoo ook alleen laten zich de andere vormen onzentwege(n), uwenthalve(n), hunnentwege(n), harenthalve(n), allenthalve(n) verklaren, die, wanneer mijnent in mijnentwege genitief van het persoonl. voornw. ware, slechts naar analogie daarvan gevormd konden heeten. Dat het eerste lid dezer samenstellingen een bezittelijk voornw. (of adj.) is, wordt nog bevestigd door de uitdrukking aan anderhalf (d.i. aan een anderen kant, elders), die wij vinden in Coster's Niemant ghenoemt, niemant gheblameert, vs. 117 vlg.:

‘En doe 'y niet schenden mocht zijn handt aan 't malle kalf,
Betoonden hy zijn aart daar naar aan anderhalf.’

Moeilijk is het uit te maken, of wij met eene paragogische t te doen hebben bij het woord gedrocht. In het mnl. toch kwam de vorm gedroch voor met de beteekenis van bedrog (bv. Rijmb. 24686, 26856), vooral van bedrog, begoocheling door elven (bv. Beatrijs 736; Nat. Bl. III 1975, XII 672, 900; Rijmb. 5380; Sp. Hist. I¹, 3 vs. 42: ‘elfsghedroch ende fantome’), eindelijk van spook in 't algemeen (bv. Sp. Hist. I⁷, 61 vs. 66 en Rijmb. 23596, waar gezegd wordt, dat de discipelen Jezus op het water ziende wandelen, hem voor een gedroch hielden). Kiliaen, die de vormen met en zonder t opgeeft, verklaart het woord met begoocheling, bedrog, spook, maar ook met monster, zooals de tegenwoordige beteekenis is. Men zou echter ook aan apocope der e bij dit woord kunnen denken, daar naast gedroch in het mnl. ook gedrochte voorkomt, bv. Torec 1922; Carel en El. 51, 778; Lippijn 98, 114.

In het mnl. en in de 17de eeuw komen nog andere woorden met anorganische t voor, bv.

Ergent, Lsp. I 5 vs. 20, en Vondel, Rommelpot vs. 224; en nergent, Nat. Bl. V 596, Reinaert II 6604.

1) Volgens L. van Ankum, Noord en Zuid III bl. 384.

2) In de door Dr. M. de Vries herziene Grondb. der Ned. spelling van Dr. L.A. te Winkel, § 120, waar aan het enkelvoud, en dus aan den vorm mijnentwege, zijnenthalve de voorkeur gegeven wordt, vindt men toch uit Serrure's Vad. Museum I bl. 310 vs. 70 van minen halven aangehaald.

[p. 185]

Middelt voor middel of midden, Moriaen 1521; Lanc. III 18672; Alex. X 127 (althans in 't HS.); D. Doctr. III 1888.

Oft voor of, het onderschikkend voorwaardelijk voegwoord, Got. iba, ibai, Ohd. ibu, oba, Mhd. obe, ob, Ags. gif, Eng. if, Os. ef, Oudfrank. of. Het nam de t aan door verwarring met het tegenstellend bijschikkend voegwoord ofte, oft, dat zelf ook weder, en later voorgoed, de t verloor, zoodat tegenwoordig beide voegwoorden zonder t worden geschreven.

Nocht en nochte voor noch, ofschoon het in 't Ohd. Os. en Oudfrank. noh luidt, is in 't mnl. zeer gewoon en ook later nog, bv. bij Hooft.

Nochtant vindt men, naast het gewrone nochtan, Hist. van Troyen 4085, 6710, 6789, 6798, 9732, 10054, 10310, 10387 enz.

Tyrant voor tyran, bv. Walew. 9981; Torec 1329; Rijmb. 9182, 20081, 27460; Esopet 52 vs. 1; Lanc. III 16300, 16304, 16314. Het oorspr. Grieksch woord τύραννος heeft de t niet, doch zij zal wel achtergevoegd zijn naar analogie van woorden als gygant, truwant, olifant, enz.

Byzart, voor 't Fransche bizarre, vindt men bij Brederoo, Sp. Brab. vs. 225 en Huygens, Trijntje Corn. (Korenbl. I bl. 598).

Elst, elzenhout vindt men Inform. up 't stuck der Verpondinghe (uitg. Dr. R. Fruin) bl. 58.

Minnewalmt schrijft Hooft, Baeto IV (uitg. Leendertz, II bl. 387).

Noenent (te) voor te noene (hora nona, negende uur, d.i. drie uur 's middags, daar de dag te zes uur 's morgens, hora prima of priemtijt, zooals 't in 't mnl. heet, begon) vindt men in navolging van avond en ochtend bij Brederoo, Sp. Brab. vs. 691.

Seckt, Spaansche wijn, evenals Madera dry, uit bijna droge druiven geperst, en daarom in 't Spaansch vino seco genoemd; Eng. sack. Men vindt het woord met paragogische t bij Brederoo, Sp. Brab. vs. 2030.

De achtervoeging der n is geen phonetisch verschijnsel, maar voor de verschillende gevallen verschillend te verklaren. Zoo is bij schoen de meervoudsvorm als enkelvoud opgevat. Het woord luidde in het mnl. nog schoe, bv. Moriaen 1009; Rijmb. 25995; Lanc. II 10469; Lsp. I 24 vs. 50; ook Vondel (War. der Dieren No. 105) gebruikt nog het meervoud schoen; Kiliaen geeft schoe en schoen beide op, en de Staten-Bijbel gebruikt ook beide vormen. Van de verwante talen heeft het Got. skohs, Ohd. scuoh, Nhd. schuh, Ags. en Oudfriesch scô, Os. skoh.

Ook teen (van de voet), luidde in 't mnl. tee, bv. Lorr. A I 1879; Rijmb. 10631; Rubben 50 en ook nog in den Staten-Bijbel in overeenstemming met het Ohd. zêha, Nhd. zehe, Ags. tâ, Eng. toe, en zoo is het dus waarschijnlijk dat de n van teen denzelfden oorsprong heeft als die van schoen; doch daar Kiliaen alleen den

[p. 186]

vorm teen kent en zelfs reeds in het Oudfriesch de vorm tâne voorkomt, is het ook mogelijk dat wij hier niet met eene paragogische n, maar met een suffix te doen hebben.

Stellig anorganisch, ofschoon nog onverklaard, is de n van toen, dat in het mnl. nog meestal doe, soms ook doen luidt, en in de 17de eeuw ook nog dikwijls doe heet, terwijl het in geene der verwante talen eene n heeft; vgl. Os. tho, thuo. Evenmin weet ik de paragogische n van toren te verklaren. In het mnl. vindt men zoowel toren, torne (bv. Stoke VIII 712, 1290; Lsp. II 48 vs. 386, 1164) als torre (bv. Ferguut 277, 280; Moriaen 1935, 1941, 1950, 2085, 2091, 3767, 4457) en het Oudfrank. heeft reeds turn, maar 't Ags. torr, Ohd. turri, terwijl het Nhd. turm heeft Dat de n anorganisch is, behoeft geen betoog: 't woord toch is niet Germaansch, maar uit het Latijn overgenomen, waar het turris luidt¹⁾.

Naar analogie van morgen en gisteren nam ook heden, zelfs reeds in het mnl., de n aan, evenals de vorm hieden, waaruit heden ontstond, en de bijvorm huden, huiden, die beantwoordt aan het Ohd. hiuto, Nhd. heute, Os. hiudu, alle zonder n, waarin hiu de instrumentalis is van hi, dat vroeger deze beteekende (Got. his), terwijl du als verkorting van dagu moet beschouwd worden. Bij hede(n) is dagu niet tot du, maar tot da verkort. Het Ags. had nog den minder afgesleten vorm heôdäg, letterlijk te verklaren met: op dezen dag²⁾.

Den uitgang van een ouden dat. plur. zal men moeten zien in de anorganische n van Paschen en Pinksteren, welke woorden als tijdsbepaling meestal verbonden werden met voorzetsels, die den datief regeerden. Paschen (ook nog Paasch) toch werd uit het Latijn of Grieksch overgenomen, waar het Pascha, πάσχα luidt en den oorspr. Chaldeeuwschen vorm pascha zuiver weêrgeeft. De Hebreeuwsche vorm van het woord is eenigszins anders, namelijk fesach of pesach. Pinksteren is verkorting van het Grieksche πεντηϰοστὴ ἡμέρα (d.i. de vijftigste dag), evenals het mnl. sinxenen van 't Oudfr. cinquiesme, Lat. quinquagesima (vijftigste).

Enkele bijwoorden namen bij verbastering in het mnl. den buigingsuitgang aan, zooals alte (zeer), dat vaak als alten voorkomt, met name in de 15de eeuw, doch ook reeds Moriaen 1753, en harde, waarvan men verbogen naamvallen harden (Moriaen 1813) en harder (Moriaen 2854) aantreft.

Evenals er in het Hd. verscheidene woorden op en bestaan, waarvan de slot-n uit de verbogen naamvallen ook in den nominatief

1) Zie Taal en Letterbode II bl. 133, 139.

2) Dat heden alzoo te verklaren is, en niet te vergelijken is met het Oudnoorsch hêdhan in de uitdrukking hêdhan-fra (van nu af), is aangetoond door Dr. Cosijn, Noord en Zuid I bl. 219-227.

[p. 187]

gedrongen is, bv. nacken, haufen, brunnen, enz., hebben ook bij onze oudere schrijvers sommige substantieven in den nomin. eene anorganische n aangenomen, zooals bv. bij Vondel necken, hoopen, kinnebacken. Door een ander misverstand zegt Vondel ook een dinghen in plaats van een ding¹⁾.

Merkwaardig is eene andere n, die lang niet altijd anorganisch behoeft genoemd te worden, ofschoon die toch ook soms weêr alleen op analogiewerking van vormen met eene overoude organische n berust. Ik bedoel de n, die somtijds wordt aangetroffen als uitgang van den eersten persoon enkelvoud, meestal in het imperf. der zwakke werkwoorden, soms ook elders. Zoo leest men bv. in de Hist. van Troyen vs. 7602 ic maecten u, en aldaar vs. 9108: dreichden ic. Het HS. van dit gedicht is uit de 15de eeuw, maar ook in de 16de en zelfs nog in de 17de eeuw komen zulke vormen voor. In Brederoo's Sp. Brab. vs. 731, 733 o.a. vindt men raeckten ick, stoeyden ick, en bij Vondel, Gulden Winckel No. 16: sien ick; evenzoo bij Huygens: sien ick (Voorhout vs. 266, 653, 657, Daghwerck vs. 738, Oogentroost vs. 947, Hofwijck vs. 207, 1555, Sneld. XIV 39), gaen ick (Voorhout vs. 633), staen ick (Voorhout vs. 564, Daghwerck vs. 1554), verstaen ick (Zeestraet vs. 22) en doen ick (Korenbl. I bl. 167, II bl. 542). Oppervlakkig zou men kunnen meenen, dat de n hier alleen dient om hiaat te vermijden, doch de zaak wordt anders, wanneer men die n ook vindt, waar er geene sprake van hiaat kan zijn, bv. Hist. van Troyen vs. 7622: ‘ic aventuerden my’; vs. 7668: ‘ic scoffierden Serpedons heer’; vs. 9172: ‘ic decten my’; vs. 9568 ‘ic maecten hem.’ Zoo ook leest men in Brederoo's Sp. Brab. vs. 784: ‘ick schraepten soo’; in Vondel's Warande der Dieren No. 107: ‘ick sien hier’; in Huygens' Hofwijck vs. 817: ‘ick sien het’, Sneld. XIV 47: ‘ick siense’, enz. enz. Bedenkt men nu, dat er in onze taal, evenals in de andere Germaansche talen, een eerste persoon is, die steeds op n (uit eene oudere m) uitgaat, namelijk ik ben, mnl. ook bim, en dat het Oudfrank. in den eersten persoon vormen kent als wirthon, biddon, getruon, wacon²⁾, dan valt het moeilijk hier alleen aan verbastering te denken, te meer nog als men ook in het Mhd. vormen vindt als ich tuon, gân (of gên), stân (of stên), in 't Ohd. tôm, gâm, stâm, en in die laatste taal zelfs geregeld een eersten persoon enkelvoud praes. ind. op om of on en em of en in de tweede en derde klasse der zwakke werkwoorden, waarvan ook in het Mhd. nog enkele sporen zijn overgebleven, die echter, als bewijs dat zij begonnen te verouderen, ook bij sommige sterke ww. voorkwamen, waarbij zij niet behoorden, zooals

1) Zie Dr. W.L. van Helten, Vondel's taal I bl. 75 vlg.

2) Zie Dr. P.J. Cosijn, Taal- en Letterbode IV bl. 150 vlg.

[p. 188]

bij sehen¹⁾. Uit het opgemerkte blijkt, dat in het Germaansch (vooral West-Germaansch) evengoed een eerste persoonsuitgang op m in het enkelvoud heeft bestaan, als in het Latijn, en dat wij voor het Oud-Germaansch hetzelfde onderscheid tusschen verba op o en op mi mogen maken, als in het Sanskrt en Grieksch. De uit m voortgekomen n van doen ick, gaen ik, staen ick behoeft dus niet ter vermijding van den hiaat ingevoegd te zijn, maar kan zeer goed een oude persoonsuitgang zijn, misschien juist ter vermijding van den hiaat langer bewaard gebleven tot zelfs tegenwoordig nog in de spreektaal; die van sien ick is wel is waar anorganisch, maar vindt toch in het Mhd. reeds haars gelijke. Daar echter bij de Oud-Germ. zwakke verba de n alleen in het praesens voorkomt, zouden wij die, welke, wij in het mnl. en zelfs bij Brederoo in het imperf. aantreffen, voor anorganisch kunnen houden, gevormd naar analogie van de rechtmatige n's. Dat behoeft echter niet. Het is mogelijk, dat ook daarin een oorspr. persoonsuitgang bewaard is. Het zwakke imperf. toch i gevormd door achtervoeging van den aorist van 't werkw. doen, waarvan de eerste persoon in Oud-Indogerm. vorm dham luidde (vgl. Lat. bam als imperf.-uitgang, Gr. ϑην als aorist-uitgang). 't Is waar, in den regel viel n (m) als slotletter in het oudste Germaansch evengoed weg als iedere andere consonant, en daarom is het niet vreemd, dat de n in den eersten persoon van 't zwakke imperf. gewoonlijk ontbreekt, maar volstrekt zonder uitzondering is deze regel toch niet, en wij kunnen hier dus best met een hoogst ouderwetschen vorm te doen hebben. Anders dan analogiewerking daarentegen kunnen wij er niet in zien, wanneer wij die n ook in den derden persoon enkelvoud aantreffen, ook daar waar zij blijkbaar niet dient om eene gaping te vullen. Men vgl. slechts in het HS. der Hist. van Troyen vs. 7686, 7779, 7981, 8014, 8035, 8240, 8282, 8339, 8346, 8510, 9165, 9461, 9846, 10103, 10220 enz. enz. met plaatsen uit Brederoo's Sp. Brab.: raeckten (vs. 83), gebeurden (vs. 90, 741), heughden (vs. 96), behooren (vs. 361), mienden (vs. 424), versmachten (vs. 442), tasten (vs. 737), praten (vs. 797), maeckten (vs. 802) enz., en uit Huygens' werken: kenden (Cost. Mal vs. 26, Sneld. XIV 22), keurden (Cost. Mal vs. 27), persten (Voorhout vs. 207), hoorden (Zedepr.: Een sot hovelingh vs. 62, Sneld. XIV 55), stelden (Sneld. XIV 21), knoopten (Sneld. XIV 39), maenden (Sneld. XIV 50), toonden (Sneld. XIV 51), meenden (Sneld. XIV 70, 77), trouwden (Sneld. XIV 77), oordeelden (Sneld. XIV 87) enz. enz.²⁾.

1) Zie over dien uitgang J. Grimm, Deutsche Gramm. I 2te Ausg. p. 868 875, 879, 885, 945, 958 en vgl. W. Scherer, Zur Geschichte der Deutschen Sprache, Berlin 1878, p. 213-218, 296 vlg. 318-329.

2) Voorbeelden uit andere schrijvers, ook van de n in den tweeden persoon meerv., vindt men bij Dr. W.L. van Helten, Vondel's taal I bl. 47 vlgg.

[p. 189]

Door overbrenging van den sterken buigingsuitgang er van den vrouw. datief der adj. naar den nominat. zijn de vormen rechter en linker ontstaan. Het veelvuldig gebruik van de uitdrukkingen ter rechterhand, ter linkerzijde heeft ten gevolge gehad, dat zich de nominatieven rechter, linker hand vormden, evenals bij middernacht de datief nomin. geworden is.

In het mnl. vinden wij soms, schoon zelden, den uitgang er overtollig gevoegd achter mire (= mijnre, mijner), sire (= sijnre), ere (= eenre) en ghere (= gheenre)¹⁾, zooals mirer (Lorr. A I 1563), sirer (Lorr. A I 767, 1206, dáár zelfs ook scoenrer, vs. 1329, 1331, 1675), erer (Lorr. A I 1257, 2151), gherer (Lorr. A II 2).

Ook op andere anorganische buigingsuitgangen in onze taal, waarbij wij van paragoge eener letter naar analogie van andere buigingsvormen mogen spreken, wensch ik nog even te wijzen.

De eerste naamval enkelvoud der sterk verbogen adjectieven bv. had in het Os. en Oudfrank. geenen buigingsuitgang, en zoo vindt men in het Oudfrank. in het vrouwelijk naast mîn, thîn, sîn slechts een paar maal mîna, thîna²⁾. Toch heeft tegenwoordig die eerste naamval in het vrouwelijk zonder uitzondering de e evenals bij de zwakke verbuiging.

Wat de verbuiging der substantieven aangaat, verdient opmerking, dat, terwijl de nom. en acc. sing. der vrouwelijke i-stammen in Ohd., Ags., Os., Oudfrank. en ook in onze taal stamvocaal en naamvalsuitgang, i + s en i + m, verloren hebben, sommige van die woorden bij ons eene e aannamen, naar analogie van de vrouwelijke a-stammen, zoodat men bv. conste vindt in plaats van const (bv. Lsp. III 14 vs. 39, 127, Torec 2494) onste in plaats van onst (d.i. gunst, bv. Lsp. III 3 vs. 322; 14 vs. 211; 15 vs. 103)³⁾, welke woorden ook door Vondel eene enkele maal met e worden gebruikt en door Hooft⁴⁾ worden opgegeven onder de vrouwelijke woorden, die e in den nomin. toelaten. Ook nu nog hoort men in hoogeren stijl soms winste verkeerdelijk voor winst, enz.

Ook in de vervoeging der werkwoorden valt zulk eene paragogische e op te merken, namelijk in de mnl. vormen van den tweeden persoon enkelvoud du selste, soutste, wilste, hebste, biste, enz., die door Dr. Van Helten, naar ik meen terecht, worden verklaard als afgesleten vormen uit de oratio indirecta: selstu, soutstu, bistu, enz., waarin het pron. du door invloed der s tot tu verscherpt

1) Daarop wees het eerst Dr. P.J. Cosijn, Taal en Letterbode VI bl. 156.

2) Zie Taal- en Letterbode III bl. 44.

3) Meer voorbeelden geeft Dr. W.L. van Helten, Tijdschrift voor Ned. Taal en Lett. II bl. 47 vlg.

4) Zie Hooft's Waernemingen No. 15 en 116 bij L. ten Kate, Aenleiding I bl. 718, 741.

[p. 190]

werd. Door in selste enz. dat voornw. niet meer te herkennen begon men nu ste voor den buigingsuitgang aan te zien en dien vorm ook met voorafgaand du in de oratio directa te gebruiken¹⁾. Overigens had de tweede persoon enkelvoud in 't Got. in alle tijden van indicatief en conjunctief, behalve in het imperf. ind. der sterke vervoeging, eene s, die na eene lettergreep zonder klemtoon in z moest overgaan en alzoo in de Scandinavische talen r moest worden, in het West-Germaansch moest wegvallen. Dat is echter alleen in de Ags. en Oudfriesche conjunctieven gebeurd. Het Ohd., Os. en Oudfrank. behielden die s en evenzoo het mnl., terwijl er in het Ohd. zelfs reeds nu en dan eene t achtergevoegd werd, die in het Mhd. en Nhd. regel werd, evenals zij dat in den indicatief van Ags. en Oudfriesch was. Ook in het mnl. zijn er vrij wat voorbeelden van den tweeden pers. sing. op st, bv. du dragest (Esop. 14 vs. 7), clagest (Esop. 58 vs. 5), lerest (Esop. 37 vs. 19), hevest (Esop. 47 vs. 9; 56 vs. 15; Merlijn 1233, 1542), woudest (Merlijn 1403), doest (Merlijn 1234, 1754), zijst (Merlijn 1246) enz. Die t komt ook later voor, o.a. in de psalmberijming van Marnix en bij Huygens: du hebst (Cost. Mal ziest vs. 62), (Cost. Mal vs. 256), slaest (Cost. Mal vs. 258), enz. De vraag is nu, hoe die t verklaard moet worden, die in alle Germ. talen zonder uitzondering gevonden wordt bij du bist ('t Oudfrank. heeft slechts eenmaal bis). Dr. Cosijn verklaarde dien vorm, evenals ook biste uit eene constructie bistu (voor bis thu), die men als bis-thu zou opgevat hebben²⁾, doch daarvoor is die vorm veel te oud en veel te algemeen. Waarschijnlijker is het, dat wij in de st van bist inderdaad met eenen persoonsuitgang te doen hebben. Dr. Kern³⁾ ziet er den grondvorm in van het suffix t, dat in het Gotisch en Noordsch den tweeden persoon enkelvoud imperf. ind. van de sterke vervoeging aanduidt, maar in alle West-Germ. talen wegviel. De Indo-germ. talen toch kennen het suffix (e)stha (vgl. Lat. (i)sti in alle perfecta, σϑα in de Grieksche vormen ἔφησϑα, gij zeidet, ἦσϑα, gij waart, ᾒεισϑα, gij gingt, οἶσϑα, gij zaagt of weet, ᾔδησϑα, gij wist, en bij Homerus ook buiten het perf. bij de werkwoorden op μι zelfs in conj. en optat.). Alzoo kon in de Germ. talen ook de tweede persoon sing. imperf. ind. van de sterke vervoeging (en dat kan bist oorspr. ook wel geweest zijn) evengoed op st uitgaan, als den consonantischen buigingsuitgang verliezen. In iederen anderen vorm echter is de t anorganisch, hetzij achtergevoegd naar analogie van het sterke imperf. ind., hetzij reeds veel vroeger ter behouding van de tot z

1) Zie Dr. W.L. van Helten, Vondel's taal 1 bl. 44 vlg. en Tijdschrift voor Ned. Taal en Lett. II bl. 49 vlgg.

2) Zie Dr. P.J. Cosijn, Taal- en Letterbode III bl. 272 vlg.

3) Zie Dr. Kern, Taal- en Letterbode V bl. 100 vlgg.

[p. 191]

overgegane s, die gevaar liep af te vallen. Zooals wij zagen is de tweede pers. imperf. ind. der sterke vervoeging de eenige in de West-Germ. talen, die geene s aanneemt. Wanneer wij die s desniettegenstaande toch soms in 't mnl. aantreffen, zooals bij du waers (Disp. 269), du dorres (Disp. 61, 218), du ontfinges (Esop. 4 vs 18), evenals soms in het Mhd., dan moet men, veeleer dan aan het afvallen van de t, denken aan paragoge der s achter den op eenen klinker uitgaanden vorm, naar analogie van alle andere tijden en wijzen, waarin de s het kenmerk van den tweeden pers. enkelvoud is.

Eigenlijk is ook de s van de genitieven vaders en broeders eene latere, doch reeds in 't Oudfriesch gewone, verbastering naar analogie van de andere sterke mannelijke substantieven, want in Ohd., Ags., Os., en Oudfrank. komen die woorden in den genit. bijna altijd zonder buigingsuitgang voor; en zoo kan men ze ook in het Nederl. der 13de en 14de eeuw nog vaak aantreffen, evenals de vrouw. tar-stammen: moeder, zuster en dochter, die nu ook, evenals reeds in het Oudfriesch, wanneer ze vóór het woord staan, waarvan ze, in genitivo, afhangen, de s hebben aangenomen. In dat laatste geval hebben tegenwoordig ook wel de andere vrouwelijke woorden de genitiefs-s, ofschoon die alleen aan de sterke mannelijke en onzijdige woorden en aan de vrouwelijke i-stammen volgens Oudsaksisch en Oudfrank. toekomt. Hooft stelde reeds als algemeenen regel:¹⁾ ‘Als het substantyf Foeminyn in Genitivo achter staet, zonder Artykel oft ander Adjectyf, zoo lydt het de s; gelijk veel zorghs, meer vreughds, vol droefheits. Desgelijx als het substantyf Foeminyn voor staet zonder Artikel oft Adjectyf, lydt het de s; gelijk deughds lof, moeders goedt, stads welvaert, jae men zeidt zijn moeders goedt, zonder de s in 't Adjectyf uit te drukken.’

Ten slotte heb ik nog te wijzen op de paragogische s, waarmeê de volksetymologie in onze taal, evenals in het Hd., het woord jakhals heeft voorzien, dat uit het Turksch, waar het djakâl luidt, in overgenomen, en zonder s voorkomt in het Fransch als chacal, in 't Eng. als jackal.

(Wordt vervolgd).

1) Zie Hooft's Waernemingen No. 34, bij Ten Kate, t.a.p. I bl. 725.