Noord en Zuid. Jaargang 6

[p. 141]

Uit de pers.

De Volksalmanak voor 1883, uitgegeven door de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen, bevat een belangrijk opstel van den hoogleeraar Veth over ‘Het gebied der Nederlandsche taal.’

De schrijver wijst er op, hoe dit gebied allengs inkromp; hoe Frankrijk een deel van Vlaanderen, Duitschland Berg, Gulik, Kleef en laatstelijk Oost-friesland bij zijn taalgebied inlijfde en hoe Brittanië ons gansche stukken in Amerika, Zuidafrika en Azië wist te ontrukken. Daarenboven werkt de gezindheid der Nederlanders mede, om ons taalgebied hoe langer hoe meer te besnoeien. Onze wetenschappelijke tijdschriften ‘vertoonen een staalkaart van allerlei talen’; zoo worden de waarnemingen der sterrenwacht te Leiden in het Duitsch, die van het meteorologisch observatorium te Batavia in het Engelsch uitgegeven; de kruidkunde heeft een Fransch orgaan gekozen in de ‘Annales du jardin botanique de Buitenzorg’, de dierkunde een Hoogduitsch in het ‘Zoölogisches Archiv’ en een Engelsch in de ‘Notes from the Leyden museum’. Ook de handelsstand maakt bij voorkeur en niet alleen in het verkeer met de beschaafde volken van Europa, van vreemde talen gebruik, zooals blijkt uit het bezigen van het Maleisch in den omgang met de bewoners van Insulinde. Eindelijk, evenals de Duitschers in de tijden van Mozart, schijnt men te meenen, dat onze moedertaal ongeschikt is voor den zang, een vooroordeel, dat onze naburen reeds lang overwonnen hebben.

Deze geringschatting van onze taal doet zeker veel schade aan hare verbreiding, en 't wordt tijd, dat er een genootschap verrijst, tenzij de Maatschappij van Nederlandsche letterkunde die taak op zich neemt, dat zich de gedurige zuivering en verrijking onzer moedertaal ten doel stelt en pogingen aanwendt om den bond tusschen alle Nederlandsch sprekende volken en individuen, waar ook ter wereld wonende te versterken. Voorwaar een schoon streven, dat wel de moeite loont en waarbij men kans heeft tot zijn verrassing te ontwaren, ‘dat het noch in Frankrijk, noch in Italië, noch in Duitschland, noch in Engeland aan geleerden en geletterden ontbreekt, die onze taal kunnen lezen en onze boeken kunnen raadplegen.’ Wij bevelen het belangrijk opstel van prof. Veth ten zeerste in de belangstelling der talrijke bezitters van den volksalmanak der maatschappij aan.

Aan een ander opstel, in hetzelfde jaarboekje, van de hand van prof. Verdam, over ‘Volksetymologie’ ontleenen wij de volgende taalkundige opmerkingen en afleidingen.

Adelijk wild, wild, dat tengevolge van ouderdom een vreemden smaak heeft, hangt samen met het eng. addle in an addle egg, een

[p. 142]

vuil, bedorven ei. Met een soortgelijke vernuftspeling, zegt men in Holsteyn van iemand, die de fyt heeft, he is adlig. worden.’

Admiraal heeft zijn d ontvangen door de bijgedachte aan het lat. admirari = ‘bewonderen’. De eigenlijk vorm amiraal is het arab. emir met den lat. uitgang alis.

Armborst, duitsch Armbrust van 't lat. arcubalista, fr. arbalète, eng. arbalist.

Bolleboos, is niet afgeleid van bol in de bet. ‘iemand die bijzonder knap is’ maar van 't hebr. baal bojis = heer des huizes.

Brandhelder, van brand, dat ‘slagzwaard’ beteekent, nog over in de eigennamen Sibrand, Wibrand, IJsbrand.

Dinsdag, (oude spelling dingsdag ontstaan uit ding = ‘rechtspraak’) is afgeleid van Thyn (oud-duitsch Zis).

Duizendguldenkruid, lat. herba centauria, welk laatste woord werd opgevat als centum aurei = 100 goudstukken, tientjes = 1000 gulden.

Eekhoorn middned. eencoren, misschien 't fr. escurien, lat. sciurulus, (eng. squirrel) verkleinwoord van 't gr. skiouros = schaduwstaart.

Elf, nummer elf, staat in zoo'n kwaden reuk, uit herinnering aan de lichtgeesten der Germaansche godenleer, de elven (verg. het mned. alfsgedrocht).

Engelsche ziekte = enkelziekte.

Gaanderij, verbastering van galerij, fr. galerie, midd.-lat. galilaea.

Hagedis, heeft niets te maken met haag of heg, maar de oorsprong van dit woord ligt elders zooals 't hoogd. eidechse en het Ohd. egidechsa.

Hangmat, een zuid-amerikaansch woord, fr. hamack, eng. hangmack.

Hanteeren niet van hand maar van 't fransch hanter, eng. to haunt.

Heiligmaker, een soort van koek = hylikmaker; van hylik = huwelijk. In Vlaanderen heeft men er den naam van zaligmaker aangegeven.

Hondsdagen, verkeerdelijk in verband gebracht met hondsdolheid, ontleenen hun naam aan Sirius, de hondsster.

Hondsdraf, verbastering van onderhave, oorspr. gunderëba, uit guud = strijd, (nog over in Hildegorpe, Fredegorde) en rëba, hoogd. rebe = wijnstok.

Jakhals, turksch djakâl, schakal.

Kier, reet, van de uitdrukking op een kier, mndl. akerre = ‘zoodat iets bij de minste beweging knarst’, van het ww. kerren = ‘kraken’.

[p. 143]

Koperrood, hd. Kupfervitriol, is afgeleid van 't fr. couperose, eng. copperas, van het lat. cuprirosa = koperbloem.

Lintworm, van 't oud. Lind = slang, middelhd. Linttrache = ‘lintdraak’.

Marketentster, van het romaansche marchedant (oudere vorm van marchand) ital. mercadante, koopman.

Meerkat van het ind. markata = aap.

Minstreel, lat. ministeriales, van minister = dienaar of, zooals wij oneigenaardig zeggen: bediende.

Mormeldier, van het lat. musmontis (oudhd. muremunts, waarvan het dim. murmentel in Beieren) ook marmot, fr. marmotte; beteekent letterlijk ‘bergmuis’.

Oom kool, om koud, deensch omkuld, zweedsch omkull, noordfri amkôl = ‘omver’. De spreekwijze den er omkuld = ‘die is omver’, is wellicht van Deensche matrozen overgenomen.

Oorvijg, hd. Ohrfeige, eigenl. oorveeg.

Opperman, verbastering van operman = ‘werkman’, van 't lat. operarius, fr. ouvrier.

Ruiterzalf, van ruitzalf; ‘ruit’, hd. räude = schurft, waarvan räudich nieuwfr. rudich = schurftig.

Ruwaard of rewaart van 't fr. regard, dat ‘opzichter’ beteekent.

Scharlaken verbastering van het turksche woord scharlât.

veelvraat, van 't noorsch fiallfress = bergbeer; fiall = hd. felz = rots; fress = fret.

Vormen, vormsel in de kath. eeredienst, mned. vermen, van 't lat. firmare, fr. confirmer = bevestigen.

Weleer, van wijlen = ‘vroeger’; het woord luidde in 't mnd. wilen ere, waaruit wilnere en welnere ontstond.

Zenuwbladen, van seneblad, hd. senne van 't arab. senâ.

Zwarte kunst, verkeerd gevormd naar het gr. nekromanteia = het oproepen en raadplegen der dooden; lat. nigromantia, van niger = zwart.

A.

P.W.