Noord en Zuid. Jaargang 6

Zinsverband.

I.

Ons maal moog slecht of sober zijn
En kaal ons buis en wat niet?
Geef dwazen fulp en dartlen wijn,
't Ontberen schaadt, zie, dat niet!
Spijt al 't verguld, spijt al 't vernis,
Waarmeê zij klaat'rend prijken, -
Wie bij doodarm doodeerlijk is,
Schat vorsten maar 's gelijken.

(E.J. Potgieter).

Deze acht regelen bevatten twee samengestelde zinnen, elk van vier regels. De eerste samengest zin bevat A. een toegevenden bijzin: ‘Ons maal moog slecht of sober zijn en kaal ons buis en wat niet?’ maar de hoofdzin, die hier natuurlijk bij behoort, ontbreekt. Er had kunnen volgen: ‘toch zijn wij tevreden’, of iets dergelijks. In plaats daarvan breekt de dichter plotseling af en gaat op eene andere wijze voort: ‘geef dwazen fulp’ enz. Zulk een afgebroken zin wordt een aposiopésis genoemd.

De beide volgende regels vormen twee nevengeschikte tegenstellend verbonden hoofdzinnen zonder uitgedrukt zinsverband, namelijk B. ‘Geef dwazen fulp en dartlen wijn’ en C. ‘'t Ontberen schaadt, zie, dat niet.’

Wij zullen deze drie zinnen nu nader ontleden.

A. a. ‘Ons maal moog slecht of sober zijn’, bepaalde bevestigende veelvoudige hoedanigheidszin.

b. ‘En kaal ons buis’, enkelvoudige zin met den vorigen samengetrokken door weglating van het gemeenschappelijk gezegde moge zijn.

c. ‘En wat niet?’ elliptische vragende zin, welke op twee manieren kan aangevuld worden: en wat moge al niet meer kaal zijn? of: en wat moge ons buis al niet meer zijn (dan kaal)?

B. a. ‘Geef dwazen fulp’, bep. bev. enk. hoofdzin in den gebie-

[p. 137]

denden vorm, waarin fulp lijdend voorwerp en dwazen belanghebbend voorwerp.

b. ‘en dartelen wijn’, bep. bev. enk. hoofdzin, met den vorigen samengetrokken door weglating van het gemeenschappelijk gezegde geef.

C. a. 't ontberen schaadt dat niet’, bep. ontkenn. enkelv. hoofdzin, waarin dat bepaling van graad, omdat het de beteekenis heeft van zeer weinig of niets. Wanneer iemand zegt: ‘'t schaadt dàt niet of 't hindert dàt niet’, dan wijst hij niet op een zelfstandigheid als voorwerp der werking, maar hij strijkt de eene ledige hand over de andere, of toont met duim en wijsvinger een uiterst kleine hoeveelheid aan. Beide gebaren beteekenen ‘niets’, daarom is dat hier bijwoord van graad en 't heeft in de uitspraak den nadruk.

b. ‘Zie’, onbep. bev. enkelv. hoofdzin in den gebiedenden vorm.

De bijvoeging van dezen gebiedenden zin: Zie toont ten duidelijkste aan, dat het woord dat vergezeld wordt van een der genoemde gebaren.

De andere samengestelde zin heeft tot hoofdzin: (hij) schat vorsten maar 's gelijken, spijt al 't verguld, spijt al 't vernis waarvan de onderwerpszin is: wie bij doodarm doodeerlijk is, en de bijvoegelijke zin: waarmee zij klaterend prijken. In dezen zin merken wij een anacoluth op, d.i. een figuur, waarbij de begonnen woordschikking in eene andere overgaat. Men zegt immers: spijt al den regen ga ik uit, en niet: ik ga uit. Zoo ook hier: in plaats van: spijt al 't verguldsel schat hij, die enz. staat het onderwerp wie doodeerlijk is vóór en niet achter het gezegde schat.

Laten wij ook deze zinnen in deelen uiteenleggen.

Onderwerpszin: wie = onderwerp, doodeerlijk is = gezegde, bij doodarm = bepaling van wie.

Bij doodarm is het overblijfsel van een afhankelijken zin: behalve dat hij doodarm is.

Hoofdzin: schat = gezegde, vorsten = lijdend voorwerp, 's gelijken = inhaerente bepaling van vorsten of ‘product der werking’, maar = bepaling van graad, spijt al 't verguld, spijt al 't vernis veelvoudige bepaling van omstandigheid.

Spijt is eigenlijk een zelfst. naamwoord, en vormt in verbinding met twee voorzetsels het voorzetsel in spijt van, dat weder verkort wordt tot spijt in bovenstaanden zin. Op dezelfde manier is trots van ten trots van gevormd.

Bijvoegelijke zin: zij = ond., klaterend = bepaling van 't ond., prijken = gezegde, waarmee = bepaling van middel.

Voegen wij ten slotte nog een paar opmerkingen betreffende sommige woorden er aan toe.

Slecht heeft de beteekenis van eenvoudig, gering of laag, van daar het werkwoord slechten voor gelijk maken, verlagen (de wallen slechten).

[p. 138]

 

‘Ons ouders waaren slecht en recht;

 

Zoo was ook haar ghelove.’...

 

‘d' Hooftman en Kananeesche vrouw

 

Hadden maar slecht gheloove.’...

 

‘Door haar gheloof onwetel-slecht,

 

Maar hertigh en ootmoedigh.’

 

 

 

(Spieghel 1600).

Fulp is fluweel. ‘Het word op een diergelijk getouw, als andere Stoffen geweven; maar de handgreep bestaat eigentlijk daarin, dat men zeer dunne en van staal gemaakte naalden heeft, die zo lang zijn als het Fluweel breed is, en in de lengte een snee of kerf hebben. Hier over moeten Draden op het Weefgetouw lopen, als welke dan naderhand, eer de Naalden daar uitgetogen worden, met een scherp Mesje, welker punt door de spleet der naald loopt, doorgesneden worden, waardoor dan het Fluweel zijne gedaante bekomt, dewelke, na dat de Zijde kostelijk of geringer is, ook dichter of losser, langer of korter geweven word, zo wel ten opzichte van de waardije, als den naam en gebruik, onderscheiden is in soorten. Van zodanige Villis of door kunst gewrochte hairtjes heeft het Fluweel zijnen naam Villutum gekregen, gelijk de Italianen noch hedendaags hetzelve Veluto noemen, de Hollanders Fluweel of Fulp, de Duitschers Sammet, en andere Natien weder anders naar den aart hunner taal.’ (1760).

Ontberen is missen. Het is gevormd van 't oude beren, bar, geboren = dragen, voortbrengen, met de negatie ont.

Doodarm, doodeerlijk. Er zijn nog eenige de gelijke samenstellingen, zooals doodgoed, doodziek, doodeenvoudig, doodgemakkelijk. In al deze woorden heeft dood niet den zin van levenloos, maar van zeer, buitengewoon, uitermate. Eigenlijk vormt het door zijne samenstelling de volstrekt overtreffende trap van het grondwoord, reden, waarom men niet zegt: doodarmer, doodarmst.

Toch zijn niet in gebruik: doodrijk, doodschoon, doodmachtig enz. voor schatrijk, beeldschoon, almachtig; waarom niet? Doodziek kan ook beteekenen: tot den dood toe ziek, bij den dood af; maar in de overige woorden hecht zich aan dood het denkbeeld van gemis, berooving, gebrek, afwezigheid. Van daar is doodarm het missen van alle tijdelijke have, doodeerlijk en doodgoed het ontbreken van alle slechte drijfveeren, doodeenvoudig en doodgemakkelijk de afwezigheid van alle moeielijkheden en onduidelijkheden. Nu ligt bij rijk, schoon, machtig een positief begrip ten grondslag, een denkbeeld van bezit en daarom worden deze woorden niet met dood samengesteld.

's Gelijken. Bij dit woord is de 's geheel overtollig; er had moeten staan: schat Vorsten maar gelijken. In mijns gelijke, uws gelijke heeft het voornaamwoord de s van den genitief, omdat

[p. 139]

het bijvoeg. nw. gelijk dezen casus regeert, maar in 's gelijke hebben wij een genitief-s, die geheel op zichzelve staat, zonder zelfstandig nw. of voornaamwoord, dat in den 2en naamval staat en het is iets, dat in onze taal en in elke andere tot de onmogelijkheden behoort, om een buigingsuitgang geheel op zichzelven, als een woord, te gebruiken. De s, n, t, e, r kunnen evenmin een zelfstandig leven leiden als een afgesneden neus of oor. Het afkappingsteeken vóór de s zal te kennen geven, dat er de is weggelaten, maar wat beteekent dan desgelijken? Is des het aanwijzende vnw., dat wij ook hebben in het bijwoord desgelijks, dan beduidt het: schat Vorsten maar gelijken van dien of dat en de Dichter bedoelt natuurlijk: gelijken van zichzelven, en had daarom zeer goed kunnen zeggen:

‘Schat vorsten zijns gelijken,’

maar het is verkeerd om te schrijven:

‘Schat vorsten zijn 's gelijken’

en hieruit toch is ontstaan het gebrekkige:

‘Schat vorsten maar 's gelijken.’

II.

Zeg, laat u dit geval dan leeren,

Mijn lieve Jan!

Dat een verstandig mensch geen dingen moet begeeren,
Die hij te voren weet, dat hij niet krijgen kan.

(Van Alphen).

Op den laatsten regel alleen wensch ik de aandacht te vestigen. Deze is klaarblijkelijk een samengestelde bijvoegelijke zin, omdat hij een omschrijving uitdrukt van dingen; hij bevat een voorwerpszin als voorwerp van weet. Maar nu het betr. vnw. die, moet men dit ook beschouwen als het voorwerp van weet? Dat is onmogelijk, want het voorwerp van weet is de zin: dat hij niet krijgen kan. Wij hebben hier te doen met eene onhollandsche constructie, omdat die, als object van krijgen, in een anderen zin en bij een ander werkwoord staat dan daar, waar het behoort. Dezelfde constructie hebben wij in: ‘dit zijn raadselen, die ik geloof, dat de wetenschap nooit ontcijferen zal,’ ‘hij is een man, dien ik vertrouw, dat iedereen hoogacht,’ ook: ‘er is een neef komen opdagen, dien ik niet wist, dat bestond.’ Wanneer in beide deelen van den samengest. zin het onderwerp denzelfden persoon voorstelt, dan kan men beschouwen, dat de vorm: die hij weet, dat hij niet krijgen kan ontstaan is uit dezen: die hij weet niet te kunnen krijgen, of die niet te kunnen krijgen, hij weet, en nu staat die als object bij het werkwoord krijgen. Bij de overige zinnen is het echter niet mogelijk dit op die wijze aan te toonen.

Deze constructie neemt een hoofdzin, die een voorwerpszin bij zich

[p. 140]

heeft, altijd aan, wanneer hij als bijvoegelijke zin met een anderen zin verbonden wordt. Het zou echter werkelijk meer overeenkomstig onze taalwetten zijn, indien men in dat geval deze constructie gebruikte: ‘geen dingen, waarvan hij te voren weet, dat hij die niet krijgen kan’; ‘dit zijn raadselen, waarvan ik geloof, dat de wetenschap ze nooit ontcijferen zal;’ ‘een man, van wien ik vertrouw, dat iedereen hem hoogacht;’ ‘een neef, van wien ik niet wist, dat hij bestond.’

Daar echter de taal een levend geheel is, hetwelk men den te volgen weg niet kan voorschrijven, zoo stoort zij zich weinig aan gemaakte wetten, maar groeit en ontwikkelt en vervormt zich van gedaante in alle richtingen, neemt vreemde elementen op, wanneer die haar passen en assimileert die zoodanig met hare eigene bestanddeelen, dat het moeielijk is, die daarvan af te scheiden, zonder haar geweld aan te doen. - Zoo is het ook met den besproken zinvorm: 't is geen zuiver Hollandsch, en toch iedereen begrijpt het, en wil men 't veranderen om den zin te ontleden, dan moet men de taal verwringen en verdraaien.

III.

‘De Directie behoudt zich voor, zooveel meer treinen te doen loopen, als blijken zal noodig te zijn.’

Deze zin, welken men vaak op ‘Dienstregelingen’ van spoorwegmaatschappijen en stoomtrammen leest, bevat een hoofdzin en een samengestelden voorwerpszin. De hoofdzin is: de Directie behoudt zich voor; het overige is voorwerpszin. Deze laatste bevat een hoofdzin (2e gr.) in beknopten vorm, t.w. zooveel meer treinen te doen loopen en een vergelijkenden bijwoordelijken zin: als blijken zal noodig te zijn. De bijwoordelijken zin bestaat weer uit een beknopten onderwerpszin noodig te zijn en een hoofdzin (3e gr.) blijken zal. Voor hen, die op eene uitvoerige omschrijving van elken zin gesteld zijn, voegen wij die hier nog bij.

De Directie behoudt zich voor: bepaalde, bevestigende, enkelvoudige werkingszin in den bedrijvenden vorm.

zooveel meer treinen te doen loopen = dat zij zooveel meer treinen zal doen loopen: bepaalde, bevestigende, enkelvoudige werkingszin in den bedrijvenden vorm.

als blijken zal: onbepaalde, bevestigende, enkelvoudige bestaanszin. noodig te zijn = dat het noodig is: onbepaalde, bevestigende, enkelvoudige hoedanigheidszin.

Hilversum.

J.E. TER GOUW.