Noord en Zuid. Jaargang 5

[p. 312]

Woordafleiding.

Telkens als er een boek uitkomt, wordt ons verteld, dat het moet dienen om ‘in eene lang gevoelde behoefte te voorzien’ en ongelukkig zijn er tal van uitgevers, die tot groot nadeel van hun beurs ervaren, dat, al is de behoefte misschien zeer lang gevoeld, de menschlievende hulp des schrijvers niet wordt aangenomen en dat men òf in het geheel niet, òf niet door zijn boek, in die behoefte wil voorzien.

Eene behoefte is werkelijk lang gevoeld en juist in die behoefte is niet voorzien. De heeren Hendriks en Wikman gaven eene ‘proeve’ van een Woordenboek van Synoniemen ter vervanging van Weiland en Landré en van Bruinings maar aan een Etymologisch Woordenboek der Nederlandsche taal was en bleef behoefte bestaan en in hun wanhoop grepen velen nog steeds naar Terwen's boek, dat den zoekende van den wal in de sloot hielp. Het Woordenboek der Nederlandsche taal zal eenmaal ook in die behoefte voorzien, maar zoolang de schatkist gesloten blijft voor deze reusachtige, echt nationale zaak, zoolang zal het ontbreken aan medewerkers, die het werk met spoed kunnen ten einde brengen.

Voor het Fransch en het Engelsch, voor het Grieksch en het Latijn zijn groote en zelfs kleine handige woordenboeken, die de geschiedenis der woorden verhalen en den zin verklaren uit de samenstelling der woorden.

Prof. Dozy gaf indertijd Oosterlingen uit, bij v. Dale worden eenige woorden verklaard, Kramers geeft de samenstelling der bastaard-woorden en in de verschillende taalkundige tijdschriften die elkaar geregeld hebben opgevolgd heeft men even als in het onze eenige afleidingen gevonden.

Maar een meer afdoend hulpmiddel wordt ons eerlang geschonken.

‘Dr. Johann Franck, thans privaat-docent in de Germaansche talen te Bonn, heeft het plan, het werk op het getouw te zetten, waarvoor hij alle vereischten in zich vereenigt en dat reeds lang met verlangen is te gemoet gezien: een etymologiesch woordenboek der Nederlandsche taal.

Na de mislukte poging van Terwen om in die leemte te voorzien, heeft de geleerde wereld vaak verwacht, dat een onzer taalbeoefenaars zich tot de taak zou aangorden om ons te verschaffen, wat men in de meeste landen reeds lang heeft, maar tot nu toe te vergeefsch.

Dr. Franck nu, die enkele jaren geleden geruimen tijd te Leiden doorbracht als leerling van de heeren M. de Vries, Cosijn en Verwijs, heeft toenmaals getoond zoo diep in de eigenaardigheden en den oorsprong van onze taal te zijn doorgedrongen, dat, nu hij heeft op zich genomen, eene etymologische lijst te geven van alle woorden, welke in het Nederlandsch voorkomen, men met gerustheid de

[p. 313]

volvoering van die taak aan hem kan overlaten. Dr. Franck heeft in de Middelnederlandsche bibliotheek van prof. Moltzer eene nieuwe kritische uitgaaf bewerkt van den ‘Alexander’, en in de Quellen und Forschungen zur Sprach-und Culturgeschichte der Germanischen Völker gaf hij, voor de eerste maal, de fragmenten van Flandrijs uit. Ten overvloede heeft prof. Cosijn aangeboden zijn steun aan het etymologische woordenboek te verleenen; de redactie van het Woordenboek juicht de onderneming zeer toe. Het onlangs verschenen ‘Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache von dr. Fr. Kluge, Privatdocenten an der Universität Straszburg’ zal als voorbeeld voor dit werk dienen.

Reeds in het voorjaar van 1883 zal de eerste aflevering van dezen arbeid, bij Mart. Nijhoff te 's Hage het licht zien; terwijl het voornemen bij schrijver en uitgever bestaat, het geheel binnen twee jaren te voltooien.’

Het bedoelde Wörterbuch van Kluge zal 600 bladz. groot 8^o beslaan, 12 Mark kosten en tegen het einde van dit jaar compleet zijn. Eene proeve van bewerking van Franck's woordenboek is nog niet verschenen, maar onderstaande proeve uit Kluge's woordenboek moge den lezer overtuigen van de doelmatige kortheid en heldere volledigheid van het werk, dat Dr. Franck tot voorbeeld dient. Het moge den lezer tevens overtuigen, dat met Terwen niets te beginnen is.

Amboß M. aus mhd. anebóz, ahd. anabôz M. ‘Amboß’, ein spezifisch deutsches Wort, zu ahd. bôzan, mhd. bôzen ‘schlagen, stoßen’, vgl. angls. beatan, engl. to beat ‘schlagen, stoßen ( s. Beifuß, Beutel, bosseln). Ob ahd. ana-bôz einer Nachbildung des lat. incus (zu cudere) sein Dasein verdankt, bleibt unsicher Ähnlich gebildet sind die entsprechenden Bezeichnungen angls. anfilt, engl. anvil (auch ahd. anafalz) ‘Amboß’, ndl. aanbeeld.

Ameise F. aus mhd. ameize (emeze, woraus nhd. Emse), ahd. ameiza F. ‘Ameise’, entsprechend angls. aemette, engl. emmet, ant ‘Ameise’; das Etymon ist kaum zu gewinnen, da die Vokalverhältnisse der Tonsilbe nicht klar sind; meist denkt man an Verwandtschaft mit emsig, ahd. emizig (got. *amat-). Größere Verbreitung als Ameise hat ndl. ndd. mier ‘Ameise’, wozu krimgot. miera (got. *miurô), angls. myra, engl. mire, anord. maurr ‘Ameife’ und weiterhin (als Urverwandte?) die abulg. mravij, zd. maoiri ‘Ameise’ (vielleicht auch μύρμηζ?) stimmen: eine über alle idg. Sprachen verbreitete Bezeichnung der Ameise fehlt.

Amelmehl N. ‘Kraftmehl’ aus mhd. amel, amer, ahd. amar ‘Sommerdinkel’; die nhd. Bedeutung weist auf Einfluß von gr.=mlat. amyion ‘feinstes Mehl’.

[p. 314]

Ammann M. aus mhd. amman, das verkürzte Nebenform zu ambetman ‘Amtmann’ ist; eigtl. ‘Diener, Beamter’, dann auch ‘urteilsprechende Gerichtsperson’.

Amme F. aus mhd. amme F. ‘Mutter insofern das Kind von ihr genährt wird, Amme’, ahd. amma F.; dazu anord. amma, Großmutter', wahrscheinlich ein Naturlaut, da - zweifelsohne unabhängig vom Germ. - auch roman. und andere Sprachen ähnliche Worte fär Amme haben, vgl. span. port. ama.

Ammeister M. aus mhd. ammeister aus ambetmeister wie Ammann aus Ambetmann; mhd. ammanmeister und ammeister ‘Künstemeister (von Straßburg)’.

Ammer F. aus mhd. amer, ahd. amero (*amaro) M. ‘Ammer’ mit der Ableitung ahd. mhd. amering ‘Ammer’, mlat. amarellus, das wohl nach dem deutschen Wort gebildet ist; ob ahd. *amaro aus ahd. amar ‘Sommerdinkel’ abgeleitet ist, ist so zweifelhaft wie die Beziehung zu Amsel.

Ampel F. aus mhd. ampel (auch ampulle), ahd. ampulla F. ‘Lampe’, auch ‘Gefäß’; in ahd. Zeit entlehnt aus lat. ampulla, Fläschchen, Gefäß', woher auch angls. ampelle, anord. ampli, ‘Gefäß’.

Ampfer M. aus gleichbedeutendem mhd. ampfer, ahd. ampfaro M.; dazu angls. ompre in gleicher Bedeutung: ob zu anord. apr (fär *appr- ampra-?) ‘scharf’; doch wird dies meist nur von der Kälte gebraucht.

Amsel F. aus gleichbedeut. mhd. amsel, ahd. amsala F.; entsprechend angls. ôsle (ôs- aus ams-), engl. ousel ‘Amsel’; das gleichbed. lat. mĕrula, woher entlehnt ndl. meerle und engl. merl, kann für mĕsula stehen und mit Amsel urverwandt sein. Unsicher ist die Beziehung zu Ammer und zu got. ams ‘Schulter’.

Amt N. aus mhd. ammet, älter ambet, ahd. ambaht, ambahti N. ‘Dienst, Amt, Beruf, Gottesdienst, Messe’, ein gemeingerm. Wort, entsprechend got. andbahti ‘Amt, Dienst’ zu andbahts, Diener, vgl. auch ahd. ambaht ‘Diener’; angls. ambiht N. ‘Amt, Dienst’, ambiht M. ‘Diener’ (bei Beginn der mengl. Zeit ausgeftorben), ndl. ambt, afächs. ambaht-skepi ‘Dienst’, ambaht-man ‘Diener’. Das Verhältnis des gemeingerm. Wortes zu dem aus Cäsars bell. gall. bekannten gall.=lat. ambactus ‘Dienstmann, ist viel bestritten. Zunächst lassen sich die westgerm. Worte aus got. altgerm. andbahta- begreifen. und das echt germ. Aussehen eines solchen Wortes kann man nicht in Abrede stellen, auch wenn der Ursprung des bahts sich nicht mehr bestimmen läßt (and- ist Verbalpartikel, nhd. ant=). Gegen den germ. Ursprung des gall.=lat. ambactus führt man das Zeugnis des Festus

[p. 315]

an: ambactus apud Ennium lingua gallica servus appellatur. Bei dem frühen Auftreten des gall.= lat. Wortes kann es nicht auffallen, daß die roman. Sprachen aus dem Bulgärlat. eine lat. Ableitung von ambactus mit der Bedeutung ‘Gesandtschaft’ ererbten, vgl. ital. ambasciata und frz. ambassade; f. Ammann.

Ter vergelijking volge hier, wat Terwen zegt aangaande ambt en aanbeeld.

Ambacht, znw. O. - en; angels. ambeht, embiht, ambyht, ymbeht; goth. andbahtei; oudd. ampaht, ambaht, ambet; ijsl. embaeti, dienst; zw. ambete; deen, embede. Het woord komt van eenen wortel am, om, die volgens de zamensluiting der lippen, het zamen zijn, het zamen houden, de verbinding te kennen geeft, waartoe ook zaam, verzamelen, enz. behoort. (Z. zaam). Acht, iht of ede is slechts een uitgang. Het is dus eigenlijk verbinding, verzameling, dat gene, waartoe men verbonden is, pligt, dienst, dienaar, bestuur. Hiervan kwam het goth. andbahts, een dienaar, vasal, verlatijnscht, ambactus. Volg. weil. komt het van achten, (acht geven) en het celtische amb, om, rondom. Volgens schwenk van and, ons ont en het goth. bahtjan, bieden, in gebieden, dienen.

Ambt, znw. O. - n; zamen getrokken uit ambacht door de zachte uitspraak van den uitgang iht, ede; deen., hoogd. zw. amt.

apostel-, bisschops-, rijks-, schout-, eer-, predik-, ambteloos, bijv. n. en bijw. amteloosheid, V.

ambtenaar, znw. M. - s, - en.

beambte, znw. M. en V. - n. Eigenlijk het verleden deelw. van het ww. beambten, iemand een ambt geven, dat niet in gebruik is.

ambassadeur, znw. M. - s; fr. ambassadeur; it. ambasciatore; sp. embazador; Van het middeleeuwsch latijnsche ambasciator, hetwelk van ambacht gevormd werd; oorspronkelijk geeft het dus een dienaar te kennen. ambassade, V.

Aanbeeld, znw. O. - en; [aembaeld]; eng. anvil; angels. anfilt; neders. ambolt; van aan en fillen, billen, balten, slaan, kloppen, en dus met bijl van denzelfden oorsprong. Zoo komt het lat. incus van in en cudere, slaan, en op gelijke wijze het hoogd. ambosz, oudd. anapoz, middelh. anpos van an en boszen, botzen, botten, batten, slaan (Z. bot.)

Vergelijken we nu Terwen met Kluge en vooral met het Woordenboek dan zien we, hoe de eerstgenoemde eene reeks woorden in verschillende talen opgeeft, zonder eenige historische volgorde. Met ambacht komen niet minder van vier ags. woorden overeen, daarna drie ohd. maar zonderling genoeg, is er geen sprake van den vorm, die het woord voor weinige eeuwen had, in het mnl. Alsof dat niet

[p. 316]

genoeg ware, verklaart de schrijver, dat zijne afleiding niet gedeeld wordt, door Weiland en door Swenck, die beide zeker nog al gezag voor hem moeten hebben, zal hij noodzakelijk achten, hun meening bij zijn werk aantehalen. Zonder eenig bewijs wordt eenvoudig aangenomen, dat ambacht komt van eenen wortel am (of om, natuurlijk, de eene letter of de andere, wat zou dat!) en dat die wortel beteekent ‘het zamen zijn, het zamen houden, de verbinding en wel wegens.... ‘de zamensluiting der lippen.’ Dat moest dan bij em, im, um, ym ook het geval wezen; want bij alle worden de lippen samengetrokken! Hoe de daarop saamgebrachte woorden iets met elkaar te maken hebben, waaruit blijkt, dat de woorden met zoo wijd uiteenloopende beteekenis verwant zijn, daarover bij Terwen geen woord. Bij aanbeeld zijn ook alweer de naastverwante vormen niet opgegeven.

Het woordenboek geeft:

Aanbeeld, znw. onz. mv. - beelden, verkl. - beeldje. Mnl. anebilt, aenbilt, aenbelt, bij Kil. aenbeld en aembeld, later ook anbeeld en ambeeld, thans nog wel aambeeld gespeld, doch verkeerd, als zijnde afgeleid van het ww. aanbillen, aankloppen, kloppen of slaan aan of op iets. De mnl. vorm anebilt stelt het buiten twijfel, dat het eerste gedeelte het bijw. aan is, hier gebezigd in den zin van aanraking (34, a). Billen ohd. billôn, mhd. billen, thans hakken, houwen, heeft hier de oude beteekenis van slaan, beuken: Zie Beeld en Billen. Aanbeeld komt derhalve in vorming overeen met aanzicht van aanzien, nml. aenticht van aentien, en in vorm en beteekenis met nhd. ambosz, ohd. anapôz, van pôzan, bôzjan, slaan; met ags. anfilt, eng. anvil, van osaks. filian, ofri. filla geeselen, slaan; en met lat. incus, incudis, van cadere, slaan, smeden.

Daar het woord van billen is afgeleid, is de e uit i ontstaan, gelijk ook mnl. anebilt, anebelt, leert. Over de reden waarom de e den volkomenen of helderen klank heeft aangenomen, zie bij Beeld.

Dat aangaande ambassadeur bij Terwen eigentlijk niets medegedeeld wordt, is duidelijk genoeg; welke taal is het woord oorspronkelijk, van waar is 't tot ons gekomen? Daarvan geen woord.

Men geve er acht op, hoeveel vragen de verklaring uit het Woordenboek beantwoordt en hoevele Terwen; bij den laatste blijft nog ongeveer alles te vragen; de antwoorden ontbreken.

We verheugen ons in de aangekondigde uitgave van Dr. Franck's boek, we wenschen den schrijver kracht en lust en den uitgever een goed debiet.

Red.