Noord en Zuid. Jaargang 5

[p. 286]

Ongelijkvormigheid van benamingen in de spraakleer.
Iets dat wij den letterkundigen ter bedenking aanbieden.

De onderwijzers ondervinden dagelijks dat de grootste moeilijkheid, die zij in het spraakkundig onderwijs ontmoeten, bestaat in het leeren verstaan, onthouden en gebruiken der spraakkundige benamingen.

Er zijn twee oorzaken, die dit werk vermoeielijken en die zouden dienen uit den weg geruimd te worden: Vooreerst, de schrijvers van spraakkundige boekjes noemen niet altijd een en hetzelfde ding met denzelfden naam; ten tweede, vele van de gebruikelijke benamingen zijn er ver af de zaken bij hunnen waren naam te noemen; het zijn dikwijls termen, die geheel iets anders beduiden, dan hetgeen zij zouden moeten beteekenen en die de leerlingen eerder valsche dan ware begrippen aanbieden.

Wij verklaren ons nader: Wij zeggen vooreerst dat er geene gelijkvormigheid bestaat in de spraakkundige benamingen. Wij hebben maar eenige spraakleerboekjes open te slaan om er van overtuigd te zijn. Deze noemt b.v. de woorden mijn, zijn, ons, haar, hun, enz. voornaamwoorden, terwijl ze een andere in hetzelfde geval bijvoegelijke naamwoorden heet. De eene schrijver spreekt van bedrijvende en onzijdige werkwoorden, de andere van overgankelijke en onovergankelijke, de derde van zwakke en sterke, de vierde van klankbehoudende en klankverwisselende, de vijfde van gelijkvloeiende en ongelijkvloeiende.

Tot in de wijzen en tijden zelf komen de benamingen niet altijd overeen. Indien wij b.v. onderzoeken in welken tijd het werkwoord staat in den zin: Ik heb eenen brief geschreven, de eene spraakkunst zal ons antwoorden: in den verledentijd; eene tweede zal zeggen: in den volmaakt tegenwoordigen tijd; de derde: in den onbepaald volmaakt verleden tijd; de vierde: in den volstrekt verleden tijd. - Is zulks geene spijtige zaak? Behalve dat dit allen min of meer manke benamingen zijn, brengt dit de leerlingen aan het dolen wanneer zij eene andere dan hunne gewone spraakleer in de handen krijgen.

Die ongelijkvormigheid van benamingen in de spraakleer zou dus moeten verdwijnen; zij dient tot hinderpaal, niet alleen voor de leerlingen der lagere scholen, maar zelfs voor die der middelbareen normaalscholen.

Het tweede dat wij willen aantoonen is dat vele dezer benamingen slecht gekozen zijn. Het kind, zoo wel als de volwasssen mensch streeft er naar om alles te verstaan wat het hoort zeggen of wat

[p. 287]

het leest. Het is dus onze plicht er ook naar te streven om in al ons onderwijs duidelijk te zijn, en de kinderen geene namen op te disschen, die voor hen onverstaanbaar, te ingewikkeld, te gezocht zijn; wij moeten klare en eenvoudige termen gebruiken. - Waarbij komt het, dat het zoolang duurt eer de landbouwers met hectaren, aren en centiaren rekenen en eer het volk van hectogrammen spreekt? Omdat de wetgever, toen hij het tiendeelig stelsel van maten en gewichten voorschreef, te vreemde, en voor het volk te onduidelijke benamingen gekozen heeft. Zoo is het ook op het gebied der spraakkunst. Wanneer men te moeielijke, te onduidelijke termen gebruikt, zullen de leerlingen er eenen afkeer voor gevoelen en ze zeer dikwijls kwalijk begrijpen.

Het moet dan de wensch en het werk van een ieder zijn in de spraakkundige benamingen een licht te doen schijnen, waarvoor de onjuistheid, de onwaarheid en de onzin vlieden, gelijk de nachtvogels voor het zonnelicht vluchten.

Onderzoeken wij eens eenige dier benamingen om te zien of zij aan dien eisch voldoen.

Lidwoord, naamwoord, bijvoegelijk naamwoord, voornaamwoord, telwoord, werkwoord, bijwoord, voorzetsel, voegwoord en tusschenwerpsel zijn de meest gebruikte namen der verschillige woordsoorten.

Wie zou zich als verdediger willen aanstellen, om de onjuistheid, de gepastheid te wettigen van samenstellingen als lidwoord, bijvoegelijk naamwoord, voornaamwoord en andere?

Wat beteekent lidwoord? - Een woord dat een lid der rede is zou men kunnen zeggen; maar zijn het dan alle woorden niet? Dat beteekent dus te veel en te weinig.

Zoo ook is het met bijvoegelijk naamwoord, waarvan men, met den besten wil der wereld en de grootste toegevendheid, toch niets anders kan maken dan een woord dat bij de naamwoorden gevoegd wordt; maar het is wederom niet alleen in dit geval, want voorzetsels en telwoorden worden er immers ook bijgevoegd.

Wij zouden dus liever handelen, gelijk de heer L. De Smet het ergens in een zijner werken aanprijst, met de lidwoorden, bijvoegelijke naamwoorden en telwoorden in ééne klas samen te vatten en ze doodeenvoudig bepalende woorden van het naamwoord te noemen, daar zij toch bijna allen in geslacht, getal en naamval den zelfden regel volgen. Dit zou zelfs geen beletsel zijn om de uitzonderingen aan te leeren. Wij zouden immers kunnen toonen, dat er onder de bepalende woorden zulke zijn, die alleenlijk aanduiden dat een naamwoord bepaald, dat is bekend is, zoo als: de en het; of die eene hoedanigheid te kennen geven, zoo als: groote, zwarte, goede; of die een getal aanduiden, zoo als: vier, zes; of die eenen rang aanwijzen als: vijfde, zevende; of die het bezit uitdrukken als: mijn, ons, haar, enz. De algemeene naam van bepalende woorden

[p. 288]

van het naamwoord zou dus geen beletsel zijn tot het aanleeren der spraakkunstregels.

De term voornaamwoord, hoe algemeen hij ook gebruikt zij, is toch onduidelijk, niet aan te prijzen, ja, eene manke woordsamenstelling, zou het niet klaarder en juister zijn, heette het naamvervangend woord?

Bij het onderscheiden der naamvallen zijn er spraakkundige schrijvers, die van 1n, 2n, 3n en 4n naamval spreken.

Er is geene enkele reden om dezen den 4n en genen den 1n, 2n of 3n te noemen. Anderen gebruiken de woorden, nominatief, accusatief, genitief en datief. Dat zijn weeral te vreemde benamingen. Dat men liever eenvoudig zegge: noemvorm, voorwerpsvorm, bezitsvorm en doelvorm. Dit zijn te minste Nederlandsche namen, die na eene korte verklaring voor de kinderen verstaanbaar worden.

Wij hebben hooger gezegd dat bijna alle spraakkundige leerboeken eene verschillige verdeeling der werkwoorden aannemen.

Waarom weer al onze jonge leerlingen in dien doolhof van namen brengen? Voor ons zou er maar eene van alle die verdeelingen mogen aangenomen worden. Beschouwen wij de werkwoorden onder betrek van hunne beteekenis dan zijn ze allen in de drie volgende klassen begrepen:

1^o Overgankelijke, waarvan de werking door het onderwerp verricht, rechtstreeks op een voorwerp overgaat als: zien, hooren, schrijven.

2^o Onovergankelijke, waarvan de werking bij het onderwerp alleen bepaald blijft, als: gaan, vallen, loopen.

3^o Zelfstandige, die met een naamwoord of hoedanigheidswoord vereenigd zijn om een volledig gezegde te vormen, als: zijn, worden, schijnen, blijven, heeten (in den zin van genoemd worden.)

Beschouwt men de werkwoorden onder 't betrek van hunne verbuiging, dan ware het best, ze te verdeelen in klankbehoudende, klankverwisselende en onregelmatige. De benamingen van zwakke en sterke werkwoorden zijn weer al te ver gezocht en zijn niet duidelijk genoeg voor jonge kinderen.

De benamingen der wijzen bij de werkwoorden zijn ook niet allen opperbest gekozen. Zou het niet duidelijker zijn, zoo men in plaats van aantoonende en bijvoegende wijs zegde zekerheids- en onzekerheidswijs? Het woord bijvoegende heeft hier toch zoo weinig om 't lijf!

In de namen der tijden heeft men, met de Franschen te willen naäpen, nog grootere kemels geschoten. Zoo vindt men taalboeken waarin er spraak is van eenen meer dan volmaakt verleden tijd als of iets ‘meer dan volmaakt’ kon wezen!

Wij zullen ons onthouden al de ongerijmde namen der tijden aan te halen, die men in sommige spraakkundige werken tegenkomt, wij zullen liever aantoonen, welke de eenige gebruikte benamingen zouden dienen te wezen.

[p. 289]

In deze verdeeling der tijden houden wij rekening van werk en tijd. Een werk kan volmaakt, dat is gedaan, of onvolmaakt, dat is voortdurend zijn in eenen tegenwoordigen, verleden of toekomenden tijd. Van daar bekomen wij de volgende tijden:

1^o Onvolmaakt werk, tegenwoordigen tijd: Ik leer.

2^o Volmaakt werk, tegenwoordigen tijd: Ik heb geleerd.

3^o Onvolmaakt werk, verleden tijd: Ik leerde.

4^o Volmaakt werk, verleden tijd: Ik had geleerd.

5^o Onvolmaakt werk, toekomende tijd: Ik zal leeren.

6^o Volmaakt werk, toekomende tijd: Ik zal geleerd hebben.

Wanneer men de tijden aldus benoemt, verstaan de kinderen de benamingen, die zij gebruiken en het spraakkundig onderricht wordt alsdan voor hen geene ellendige woordenkramerij meer.

* _* *

Ziedaar eenige punten die duidelijk aantoonen, dat de verbetering van het spraakkundig onderricht, eene hervorming noodzakelijk is.

In de laatste zitting van den Vriendenkring, onderwijzersvergadering te Gent gehouden, drukte men eenparig den wensch uit meer eenheid, meer juistheid en eenvoudigheid in de spraakkunsttermen te verkrijgen. De vergadering besloot, bij middel van het tijdschrift Noord en Zuid eenen oproep te doen tot alle Nederlandsche letterkundigen en inzonderheid tot alle schrijvers van spraakkundige schoolwerkjes, ten einde hunne medewerking te verkrijgen om den uitgedrukten wensch te zien verwezenlijken.

Wij hopen, dat alwie belang stelt in de beoefening en verspreiding onzer moedertaal, deze zaak zal willen onderzoeken en er openbare besprekingen in tijdschriften of in letterkundige vergaderingen over uitlokken. Ons doel is immers loffelijk: wij zoeken het aanleeren der Nederlandsche taal te vergemakkelijken zonder daarom een enkelen taalregel af te schaffen. En het taalonderwijs vergemakkelijken, is het niet medewerken om onze schoone moedertaal door meer en meer personen te doen beminnen en beoefenen?

Hoe nederig de kring ook zij waaruit deze denkbeelden opgaan, willen wij wel verhopen, dat onze oproep niet onbeantwoord zal blijven, en dat men voor de majesteit der gewoonte, die maar al te dikwijls met slenter verwant is, niet slaafs de knie zal blijven buigen.

De Vriendenkring.