Noord en Zuid. Jaargang 5

[p. 33]

Ongeveer.

De afleiding van dit thans zeer gebruikelijke woord is niet te geven alleen met behulp der hedendaagsche taal. Men zou bij den eersten oogopslag geneigd zijn aldus te redeneeren: on is een voorvoegsel, dat de ontkenning aanwijst van eenig begrip. Ongeveer is een bijwoord, geveer zou dus ook een bijwoord moeten zijn met de tegenovergestelde beteekenis. Doch niemand zal dat zoogenaamde bijwoord geveer ooit kunnen verklaren, om reden dat het nooit heeft bestaan. Men zal dus den eenigen weg inslaan, die open staat: men zal oudere vormen van het woord opzoeken. In de 17e Eeuw was ongeveer niet de gewone uitdrukking. Aangezien men het in de eerste plaats zou verwachten bij schrijvers, die veel getallen opgeven, zal men dadelijk de geschiedwerken, van Hooft bv., opslaan. Daar vindt men ontrent. In Hendrik de Grote bv. (editie van 1626). bl. 6. ontrent twaelf jaren oudt, bl. 7 ontrent den zelven tydt; ontrent vyftien jaren oudt; bl. 84 ontrent zeven duizendt; bl. 90 ontrent twaalf honderdt paarden. Men vindt ongeveer ook niet in het Woordenboek op Hooft van Oudemans. In een gedicht van Huygens echter, nu pas uitgegeven, leest men ongevaerlijkck.

(Afl. 1 bl. 11)

Maer al was ick ongevaerlijkck

Een paer halve jaren wech.

Dit woord komt hier in beteekenis geheel met ongeveer overeen.

Ook bij Bredero leest men het enkele malen. Oudemans geeft maar ééne plaats op uit het Moortje:

Onghevaerlyck vier jaer soo waerdy

vry van druck (bl. 13).

doch ook bl. 5.

Onghevaerlyck den tijdt van thien of twalif jaer

Waarschijnlijk zal het nog wel elders voorkomen, maar ik heb voor 't oogenblik geene andere citaten tot mijne beschikking, en meen te mogen zeggen, dat in de 17e Eeuw ontrent de gewone uitdrukking was. Voorbeelden hiervan geeft het Nederl. Wdb. bij omtrent, waar tevens het volgende onderscheid wordt opgegeven, dat nu tusschen omtrent en ongeveer bestaat. Dit laatste wordt bij voorkeur gebezigd ‘bij hoeveelheden, die het aangewezen getal of de genoemde maat niet te boven gaan, maar er beneden blijven.’ - Ook in het Middelnederlandsch zal men zelden, zoo ooit, het woord ongeveer aantreffen. De oude schrijvers bevatten chronologische opgaven genoeg bv. omtrent den regeeringstijd van allerlei vorsten, waarbij men alweer in de eerste plaats naar een woord als ongeveer zal zoeken. Doch de meeste van die opgaven hebben, althans schijnbaar, eene zoo groote nauwkeurigheid, dat een woord als het boven-

[p. 34]

staande, er in 't geheel niet bij te pas komt. Vaak wordt de juistheid der opgave nog uitdrukkelijk verzekerd door een' of anderen stoplap.

Zie bv. Maerlant. Sp. I³ 32, 9:

Dese regneerde XL jaer,
Ende hadde kinder, wet vorwaer,
C ende XV, horic scriven.

Om een zeker tijdstip meer algemeen aan te duiden, zegt de dichter bv. Sp. I⁴ 7, I:

Alse Alexander die jongelinc
In sinen XVden jare ghinc, enz.

Waar wij zouden zeggen: toen ongeveer, zegt Maerlant bv.: Tien (te dien) tiden ende indien daghen, elders: in dien tiden enz.

Doch ook leest men omtrent.

Bv. Sp. I⁴ 50, 17: Omtrent M ende L man.

Evenzoo Lekensp. II, 3, 31:

Twintich jaer ofte daer omtrint.

en II, 36, 728:

Het was omtrent sexten tijt.

Het bovenstaande moge, zoo niet bewijzen, dan ten minste waarschijnlijk maken, dat omtrent vroeger de gewone uitdrukking was, en niet ongeveer. Mag men het bovenvermelde onghevaerlyck met ons ongeveer op ééne lijn stellen? Daar is stellig niets tegen te zeggen: De afwisseling van ae en ee voor r is zeker uiterst gewoon, rechtvaerdigh en rechtveerdich, naars en neers enz. leest men overal naast elkaar.

Kiliaen heeft ook onghevaer en onghevaerlyck = fere, circa. Doch hij geeft ook: onghevaerd, onghefaerd = forte, fortasse, casu (bij toeval), dat hij echter blijkens het daarbij gevoegde Germ. niet voor een zuiver inlandsch woord houdt.

Let men voor 't oogenblik niet op die laatste d, hopende, dat de identiteit van onghevaer en onghevaerd later zal blijken, dan moet men natuurlijkerwijze aldus redeneeren: on heeft veel van ons gewoon ontkennend voorvoegsel. Is er nu ook een woord ghevaerd te vinden? Oudemans geeft op, dat dit gevonden wordt in het 4e deel van Nijhoff's Gedenkwaardigheden van Gelderland.

Men leest daar op bl. 128, in een diploma van 1436: sonder alle geveirde ind argelist. (vgl. ook bl. 128 en bl. 211), geveirde moet dus zooveel als arglist beteekenen, want daarmee wordt het blijkbaar synoniem gesteld. Daarenboven leest men bl. 188 ongeveerlich in den zin van sine dolo (zonder arglist), waaruit men de conclusie zal trekken; waarschijnlijk was er een woord geveer, dat

[p. 35]

even als geveird den zin had van list. Doch tevens blijkt, dat dit on van ongeveer moeielijk ons gewone woord on kan zijn. Is geveer oorspronkelijk arglist, dan zou ongeveer moeten beteekenen: niet-arglist, oprechtheid, of zoo iets; in elk geval moest ongeveer dan ook een substantief wezen. Dit on moet dus anders worden verklaard, wanneer de beteekenis van geveer hier werkelijk gevonden is. Aangezien de laatst aangehaalde woorden voorkomen in stukken, waarvan de taal eene sterke Duitsche kleur heeft, zal men natuurlijkerwijze het onderzoek voortzetten in bronnen uit oostelijker streken. In het Nederduitsche Wdb. van Schiller en Lübben zoekt men niet te vergeefs.

ungeverlik wordt verklaard door aufrichtig.

In eene bron van 1469 staat: unse sekere, velich ungeverlich geleyde, waar de drie adjectiva natuurlijk hetzelfde ongeveer beteekenen. Dan vindt men: geverde = arglist, onoprechtheid: we met geverde swert, de swert twevoldige meinede. Evenzoo bestaat er een adj. gever = vijandig.

Het bestaan van een Substantief geveer of geveerde = arglist, is dus voldoende bewezen. Het suffix de is in onze taal bekend: het vormt substantiva van adjectiva, en wel abstracta. Bij ons is het ook te geworden in hoogte, diepte enz., doch de is de oorspronkevorm, beantwoordende aan Got. -itha, in diupitha (diepte) hauhitha (hoogte) enz. Zoo zou dus ook geveerde, wel van een adjectief geveer kunnen komen, dat ik reeds uit het Nederd. heb aangehaald.

Nu heeft men echter te onderzoeken: is die ee in de laatste syllabe oorspronkelijk Germaansch? Zij kan zeer wel ontstaan zijn uit a, wanneer in de volgende lettergreep eene i voorkomt, die later is afgevallen, na e te zijn geworden, zooals bv. heer (leger), mdn. here in het Got. tot stam harja heeft, nom. harjis, acc. hari. Ge is natuurlijk een voorvoegsel; men zou dus eene syllabe far overhouden. Neemt men in acht, dat in het middelhoogduitsch f en v aan 't begin denzelfden klank vertegenwoordigen, dan zal men een mhd. woord vâre f = Betrug, Nachstellung voor een ouderen vorm durven houden. Dit woord mist echter umlaut, en de e aan het einde zal dus niet uit i maar uit a zijn ontstaan. In het Oudhoogduitsch bestaat dan ook fâra = insidiae (Graff.), maar ook fâri met dezelfde beteekenis. Beide woorden zijn feminina, en het tweede is gevormd met het suffix ja. Een zwak werkwoord hiervan afgeleid, fârên = belagen, loeren op iets, in het oog houden. Voor eene ohd. â mag men in 't Got. ê verwachten. Men vindt dan ook fêrja, een masculinum, gevormd met het suffix jan in den zin van belager, bespieder; nl. Luc. 20:20. Jah afleithandans insandidêdun fêrjans, = en heengegaan zijnde, zonden zij bespieders, (die nl. het er op toe moesten leggen, hem door strikvragen te vangen).

[p. 36]

Deze klasse van vormen is ook in het mhd. sterk vertegenwoordigd. Naast vâre staat vaere met gelijken zin, beantwoordende aan ohd. fâri. Ook zijn er eene menigte samenstellingen met ge. gevaere, gevâre, gevaerde = bedrog, gevaere, gevaerec = vijandig, gevâren, gevaeren = bedriegen, vijandig behandelen. De drie hier genoemde substantiva zullen in nieuweren vorm luiden Gefahr, Gefähr, Gefährde. Deze drie vindt men dan ook in Grimm's Woordenboek. De algemeene beteekenis dezer woorden is dus: listige belaging, of booze bedoeling. Dien zin behield fahr volgens Grimm het langst in de taal der juristen, en het woord zelf was nog bij Luther in gebruik. De zin werd echter die van periculum, dat is de toestand, die van de belaging het gevolg is.

In het Nederduitsch der 14e eeuw leest men: hir mankt (tusschen) stunt he in groter vare, = in groot gevaar; hier heeft het woord bijna den zin van het Middelndl., waar dezelfde uitdrukking beteekent in groote vrees; die begrippen zijn dan ook ten nauwste verwant. De angst is toch ook de toestand, waarin iemand verkeert, die belaagd wordt. Doch het mndl. vare is soms ook = periculum. Bv. Maerlant Sp. I⁸ 43, 19 mochtijt doen behouden vare, ter vertaling van si tute poterit (wanneer hij het zonder gevaar kan doen). Het meest gewone woord voor gevaar is echter vrese.

Bv. Reinaert II 5437:

opdat sijn lijf voor allen vresen
te bet altoos bewaert soud wesen.

en Maerlant Sp. I⁸ 56, 41:

Het es vreese in menegen dinghen.

d.i. in vele omstandigheden loopt men gevaar. Men kan dus zeggen: het woord vare kan in tweeërlei zin worden opgevat: 1e. beteekent het eene zekere daad, nl. belaging, 2e. den toestand, welke bij een tweeden persoon het gevolg van die daad is. Welke ligt nu in ons woord ongeveer? Het Nederduitsch kent: ane alle geverde = ohne böse Absicht, het Mhd. heeft âne vâre, ook sunder vâre. Het voorzetsel âne is zeer bekend in de beteekenis van zonder, ook in onze taal, bv. ane minen danc in het Mndl. = tegen mijnen wil. Ane sijn met een genitief verbonden, beteekent iets kwijt zijn Een enkel voorbeeld zij voldoende.

Stoke IV, 525:

Dat si mosten an haren danc

Singhen enen niwen sanc.

Bij deze plaate worden door Huydecoper vele andere geciteerd. De tegenstelling van âne vâre was in het Mhd. ze vaere = met kwade bedoeling. Die praepositie âne werd later on. In Grimm's Wob. vindt men aangehaald:

[p. 37]

Tell sprach: es were on fahr geschehen = zonder opzet. Die uitdrukking wordt ook gebezigd van een' onpartijdigen rechter.

Langzamerhand is men in het Hgd. echter in die verbinding niet Fahr, maar Gefahr gaan gebruiken, en zoo ontstond het hedendaagsche ungefähr, waarin un staat voor ohn, evenals in ohnmacht omgekeerd ohn in plaats van un is gekomen. Vergelijkt men nu het artikel om in het Nederl. Wob. dan ziet men, welke vormen van de praepositie, die mhd. âne luidt, bij ons bestaan hebben en nog bestaan. Ane bestond nog in de 16e eeuw. In de 17e eeuw werd oon gebruikt.

Hoe ons woord ongeveer nu een synoniem van omtrent kan zijn, is uit het voorgaande duidelijk. Uit de beteekenis zonder opzet ontwikkelt zich van zelf die van zonder nauwkeurig acht te geven, en in dien zin gebruiken wij het.

Eene andere vraag is: Hoe komen wij in Holland aan ongeveer? Eene uitdrukking als ane vare in den zin van zonder opzet wordt, voor zoover ik weet, niet gevonden in het Mdnl. van onze westelijke streken. In de 17e eeuw en, blijkens Kiliaen, reeds vroeger bestond onghevaerlijck: men mag m.i. vermoeden, dat het uit oostelijker gewesten hierheen is gekomen,

Leiden, 10 Nov. '81.

A. KLUYVER.