Noord en Zuid. Jaargang 5

[p. 16]

Apostillen.
II.
Satira komt niet van Satura.

Hebben we in ons voorgaand opstel aangetoond dat satirisch (hekelend) niet komt van satura, maar geboren is uit den Latijnschen vorm satyricus van 't Grieksche saturikos, dan zullen we nu dienen uiteen te zetten, hoe satiricus met i in de wereld is gekomen, en waarom men de hekeldichten van Horatius tot den laatsten tijd toe vrij algemeen niet saturae noemt, maar satirae.¹⁾

Vergis ik mij niet, dan is juist deze i-spelling (satira) - die door Dr. Sijmons als de meer juiste wordt opgegeven - zoo onjuist mogelijk, en alleen in eere gekomen door toedoen van philologen die met de ontwikkelingsgeschiedenis van 't Latijnsche klankstelsel niet behoorlijk op de hoogte waren.

Vraagt men zulk een taalbeoefenaar van den ouden stempel naar den oorsprong van satira met i gespeld, dan krijgt men gewoonlijk ten antwoord dat satira gaandeweg verzwakt is uit satura; dat wil zeggen dat de u van satura langzamerhand tot i is geslonken, evenals dat ook bij andere woorden, b.v. clipeus (schild), ouder clupeus, optimus (best), ouder optumus, Septimius, ouder Septumius, etc., etc., etc., en in meest alle datieven en ablatieven op bus is gebeurd.²⁾

Dat in 't Latijn menig u tot i verzwakt is - dat lijdt geen twijfel, maar, en dat is zeer merkwaardig, die verzwakking is tot een bepaald aantal woorden beperkt.

Corssen, die het Latijnsche vocaalstelsel zeer nauwkeurig heeft onderzocht, en de resultaten van zijn onderzoek in twee colossale boekdeelen wereldkundig heeft gemaakt, toont. - en dat vooral met behulp van opschriften uit de tijden der republiek en uit die onmiddelijk vóór en vervolgens ook na Augustus - aan dat een u- (d.i. Nl. oe) klank in zekere woorden eerst is verzacht tot een middelklank tusschen u (oe) en i, die zoo goed als geheel overeenkwam met de Hoogduitsche ü, d.i. gelijk was aan de hedendaagsche Nederlandsche en Fransche u.

Het merkwaardige van 't geval is nu echter dit, dat die overgang alleen onder zekere bepaalde omstandigheden plaats heeft. En onder welke? Enkel en alleen wanneer een u staat vlak voor een lipletter (p, b, f, m). Bij alle door Corssen uit verschillende, in verschillende tijden vervaardigde, opschriften medegedeelde voorbeelden is die noodzakelijke lipletter steeds aanwezig. Nu is later deze, onder den invloed van een volgende lipletter geboren ü-klank, evenals menige Engelsche en Nieuw-Hoogduitsche, tot i geslonken³⁾; maar ook deze door een lipletter gevolgde alleen, en anders geen.

Daar de Romeinen, evenmin als wij, een letterteeken bezaten om

1) Zoo schrijft nog Lucian Müller in zijne 2^de, in 1879 verschenen, uitgave van Horatius, op de bekende plaatsen Sat. II 1 en II, 6, 17, satira, en ook zoo als opschrift: Satirae. Opmerkenswaardig is 't dat deze geleerde, wanneer hij in zijne Prolegomena voor Horatius en elders over de hekeldichten spreekt, ze geregeld saturae, niet of slechts een enkelen keer bij vergissing satirae, noemt. Als adjectief echter, en dit zeer terecht, bezigt hij niet saturicus, maar steeds satiricus, d.i. de latere vorm van 't Grieksche saturikos. Zoo begint hij zijne korte verhandeling de metris Horatianis aldus: ‘Hexametro, Lucilium secutus, qui eum potissimum adhibuerat, Horatius utitur in saturis et epistulis, ejusque exemplum sunt imitati posterioris temporis satirici: Persius, Turnus, Juvenalis = Den hexameter gebruikt Horatius - op 't voetspoor van Lucilius die deze versmaat bij voorkeur aanwendde - in de hekeldichten en brieven, en latere hekeldichters, als Persius, Turnus en Juvenalis hebben zijn voorbeeld nagevolgd. - Satira spelt ook Dr. J.P.J. Schnitzler in zijn in 1870 verschenen verhandeling De Satirae Romanae novae natura et forma. Prof. Dr. Engelbregt geeft in zijne, ten jare 1874 verschenen, bewerking van George's Latijnsch woordenboek: ‘satĭra (oud satura)’, en onder satura: ‘vandaar satira’; waaruit blijkt dat de schrijver satira uit satura geboren achtte. Thans denkt ZHG1. er denkelijk anders over. Satura schijnt intusschen onder de bekwaamste Duitsche philologen zijn recht te herkrijgen. Holder schrijft op de bovenaangevoerde plaatsen uit Horatius niet satira maar satura, evenzoo Halm in zijn uitgave van Quintilianus IX 2, 36, 3, 9; X, 1, 93, 95 satura; en Otto Jahn, die - volgens welwillende mededeeling van Dr. E. Mehler - in zijne groote uitgave van Persius (1843) nog satira spelde, schrijft in de kleine van 1868 satura. - Zie verder noot 25.

2) In sommige substantieven der zoogenaamde 4^de declinatie is de u voor bus bewaard ter onderscheiding van andere substantieven; zoo b.v. arcubus (aan of door de bogen) van arcus, ter onderscheiding van arcibus (aan of door de burgten) van arx gen. arcis.

3) Vergelijk Eng. mill (molen), king (koning), to fill (vullen), to gild (vergulden), to kiss (kussen), list (lust), fist (Gron. vûste, û = Nl. oe), thin (dun), midge (mug) etc. etc. met Ags. mylen, cyning, fyllan, gyldan, cyssan, lystan, fgst, thynne, mycg, etc. etc. en met Ohd. muli of mulin, cuning, fulljan, guldîn (adj.), cussjan, lust, fûst, dunni, mucca etc. etc. De Ags. y is eigenlijk de Grieksche ypsilon (Y), die, (zie verder) een ü-klank voorstelde en in de Noordsche talen nog altijd voorstelt. De Noordsche volken namen dit letterteeken van de Angelsaksen over, die het aan de Romeinen hadden ontleend. Zie hierover onder anderen Henry Sweet 's History of English Sounds, p. 31. - In hedendaagsche Duitsche dialecten slinkt ü veel tot i of ie, b.v. te Berlijn: fir mir = für mich, Stiehlchen = Stühlchen etc.

[p. 17]

dien tusschenklank die, zooals Marius Victorinus (± 350 n. Chr.) zegt, wat vetter was dan i en wat magerder dan u (oe), behoorlijk uittedrukken, ontstond er noodzakelijk eenige weifeling in de spelling. Sommigen handelden juist zooals de Nederlanders. Gelijk deze namelijk, ondanks dat de klank der oude u (oe) is veranderd, toch nog altijd schrijven, alsof hij niet veranderd was; d.i. gelijk wij u - d.i. oe, zooals de oude, door u voorgestelde, klank was en in sommige gewesten, b.v. in Overijsel enkel nog is⁴⁾ - schrijven, ofschoon we in de beschaafde taal ü zeggen, zoo bleven sommige Romeinen den gewijzigden klank met het oude teeken afbeelden, terwijl anderen, naardien zij geen beter teeken bezaten, dien ü-klank door de wel wat te magere i voorstelden. Zoo ontstonden er een oude en een nieuwe spelling, die geen van beiden den waren staat van zaken vertegenwoordigden.

Volgens 't getuigenis der grammatici behoorden b.v. Caesar en Cicero tot de i-spellers, terwijl laatstgenoemde de ü-spelling of ü-spraak (b.v. optumus voor optimus) rusticanum, d.i. wat boersch of gewestelijk vond.

In opschriften uit den tijd van Augustus vindt men veel weifeling; dat echter Augustus zelf een voorstander der i-spelling was mag men ook daaruit opmaken dat het zoogenaamde Monumentum Ancyranum⁵⁾ uitsluitend i vertoont, zelfs reciperavi (ik heb vernomen), waarvoor echter later recuperavi in gebruik bleef⁶⁾. Ook nog in opschriften uit den keizerstijd ziet men weifeling tusschen u en i, zelfs in woorden, waarin thans uitsluitend u wordt geduld, b.v.: tusschen contibernalis (tentgenoot) en contubernalis; tusschen docimentum en documentum (bewijsstuk); tusschen monimentum en monumentum (gedenkstuk).⁷⁾

Het lot dat de Latijnsche u onderging, had ook de Grieksche u getroffen; en dat reeds zeer vroeg. Reeds aan 't eind der 5^de eeuw voor Chr., in den bloeitijd dus der Grieksche letteren, was de Grieksche u (oe) tot den tusschenklank ü gewijzigd.⁸⁾ Doch ook de Grieken bezaten geen teeken om den gewijzigden klank uittedrukken, en ook zij bleven, evenals de Nederlanders, den nieuwen klank door het oude teeken (V of Y) voorstellen. Toen nu de Romeinen, tegen 't eind der Republiek, het Grieksche letterteeken V of Y invoerden⁹⁾, stelde dit een ü-klank voor, die vermoedelijk nog een weinig anders klonk dan de Romeinsche ü voor lipletters.

Waaruit valt dat optemaken? Hieruit. Keizer Claudius (41-54 n. Chr.), die zoowel een man van letters als van letteren was, liet ter afbeelding van den ü-klank een afzonderlijk teeken invoeren, en wel de eerste helft der Grieksche letter H(éta), dus |-. Dit wordt in opschriften uit den tijd van dezen Keizer dan ook vaak genoeg gevonden, maar zoo goed als uitsluitend ter afbeelding van de Grieksche letter ypsilon, b.v. Aeg|-pti (Egyptiërs), P|-lades (Py-

4) Wij schrijven ruw, spuwen, muren en u (pers. voornw.), ofschoon we rüw, spüwen, müren en ü uitspreken. 't Laatstgenoemde klinkt in Overijsel en elders nog als Nederlandsch oe. Over 't meer of min oorspronkelijke van deze u's hebben we hier niet te spreken.

5) Het Monumentum Ancyranum is een te Ancy'ra (thans Angora) in Klein-Azië gevonden altaar met stukken en brokken van een kopij van 't door Augustus te Rome geplaatste opschrift dat het voornaamste van 't geen onder zijn regeering was voorgevallen in herinnering bragt. Volgens Mehler-Brambach staat op het Mon. Anc. clupeus.

6) In Dr. Mehler's Leiddraad tot de kennis der Lat. orthographie, vindt men: ‘recipero en recupero; de eerste der beide vormen verdient de voorkeur,’ met verwijzing op Brambach's Neugestaltung der Lat. Orthographie, 321, op Corssen I. 334, en aanhalingen van verschillende plaatsen uit Sallustius, Livius cicero en 't Monum. Ancyr. V. 34, welk laatste wel 't meeste gewigt in schaal zal leggen.

7) Contibernalis-contubernalis ontbreekt bij Mehler-Brambach, evenzoo docimentum-documentum.
Daar sommige opschriften met weifelen de u- en i- spelling uit den laatsten tijd van 't Romeische Rijk dateeren, besluit Corssen dat ook de weifeling in de uitspraak zoolang duurde als 't Rijk stond. Onmogelijk is dit natuurlijk niet. Intusschen bewijzen de veelvuldige weifelingen in de spelling van vele hedendaagsche talen dat de weifeling in de spelling nog zeer lang kan blijven bestaan, wanneer van die weifeling in de uitspraak geen schim of schaduw meer is te bekennen.
Zoodra de spellers er theorieën op beginnen na te houden, dan is uit de spelling geen peil meer te trekken aangaande de uitspraak. Die zich over 100 jaar op grond van de thans gevierde spelling ging verbeelden dat de onverbasterde gemeente, heden ten dage van aanbeelden spreekt en van Kerstmis en van leiendekkers in plaats van aambeelden, Kersmis en leidekkers, zou zich natuurlijk danig vergissen.

8) Men zie onder anderen Gustav Meyer Griech. Grammatik (Leipzig 1880) § 84, alsmede Alex. John Ellis: The English, Dionysian, and Hellenic Pronunciations of Greek (Londen 1876) pag. 42.
Evenals in Nederland bleven ook in Griekenland sommige gewesten den û-klank handhaven, b.v. Boeotië en Laconië.

9) Zie over 't invoeren van dit Grieksche letterteeken onder anderen ook Ritschl, Priscae Latinitatis Monumenta Epigraphica p. 124 en Brambach die hierover pag. 202 zegt: Der Griechische Buchstube Y kam seit Ende des siebenten Jahrhunderts in Aufname, und ward am Schlusze der Republiek noch seltener, seit dem Beginne der Kaiserzeit aber in rasch zunehmendem Masze in Grichischen Wörtern angewendet, so dass die echt Lateinischen Substitute u und i in den Hintergrund treten.’ Vroeger werd namelijk de Grieksche letter v in 't Latijn voorgesteld doen door v (= u) of i, en waarvan u in sommige is bewaard, b.v. in purpura.

[p. 18]

lades), etc. Wel is waar vindt men ook wel g|-bernator voor gubernator (gouverneur, bestuurder, stuurman).¹⁰⁾ Dus ook |- in een erkend Latijnsch woord? Ja, maar Corssen is van oordeel dat deze spelling in dit woord haar ontstaan te danken heeft aan een etymoloog, mischien wel Keizer Claudius zelven, die meende dat gubernator de verlatijnschte vorm van 't Grieksche ϰυβερνητήρ (kubernêtêr) was.¹¹⁾ Hoe dit zij, zeker is 't dat dit teeken (|-) nooit gebezigd wordt ter voorstelling van den Latijnschen labialen ü-klank, b.v. nooit opt|-mus, max|-mus, in plaats van optumus, maxumus. En hieruit maakt men op dat de Latijnsche ü-klank eenigszins anders klonk dan de Grieksche.

Intusschen was en bleef het uit 't Grieksch ingevoerde letterteeken y een vreemde letter, oorspronkelijk alleen bestemd voor en beperkt tot woorden van Griekschen oorsprong.

Nu spreekt het wel van zelf dat men, na de invoering van dit Grieksche letterteeken voor Grieksche woorden, het Grieksche σατυρός (saturos) in 't Latijn satyrus ging schrijven, maar het Latijnsche satura, dat een Griek, volgens het vroeger uiteengezette, σάτουρα (satoura) zou geschreven hebben¹²⁾, behield natuurlijk zijn u.

Maar hoe leidt ons dit nu tot satira met i? Uit 't boven medegedeelde blijkt ten duidelijkste dat er van 't overgaan van 't Latijnsche satura door satüra heen tot satira geen spraak kan zijn. Die overgang had alleen plaats bij u's, die vóór een lipletter stonden. Van dusdanigen overgang van u's die door r werden gevolgd, bestaat geen voorbeeld. Men zal dan ook bij Corssen op de verschillende plaatsen waar hij den overgang van u door ü tot i behandelt, van een uit 't Latijnsche satura geboren satira geen zweem bespeuren. En ook bij een der andere hoofdschrijvers over de Latijnsche orthographie, die de resultaten der onderzoekingen van de meest grondige Latijnsche klankkenners in zijn boek Die Neugestaltung der Lateinische Orthographie heeft bijeengebragt, ook bij Wilhelm Brambach zal men een uit satura verzwakt satira te vergeefs zoeken. Hoe uitvoerig hij ook over de y en i in 't Latijn handelt, en hoe naauwgezet hij ook de verschillende plaatsen der grammatici die over dit punt iets hebben te boek gesteld, raadpleegt en met elkaar vergelijkt - van een satura dat in satira is overgegaan¹³⁾ weet hij niets hoegenaamd. Die overgang heeft dan ook niet plaats gehad.

De Latijnsche r, schoon, blijkens de talrijke woorden op er - als miser (ellendig), asper (ruw), lacer (gescheurd), etc. etc. etc. - uiterst e-ziek¹⁴⁾, was toch niet zoo verregaand u-schuw, dat zij in 't geheel geen voorafgaande u duldde. Wel is waar kan het Latijn maar op één enkel adjectief op -ur bogen, maar dit ééne doet in dezen veel af. En waarom? Dit eene is juist dat waarvan satura (hekeldicht) wordt afgeleid. Het is 't adj. satur, satura,

10) De zwarigheid die Corssen met b|-bliotheca heeft, verdwijnt, wanneer 't waar is wat Dittenberger (Hermes 6, 397 A) beweert, dat namelijk bubliotheca, later bybliotheca, gebruikelijker was dan bibliotheca.
Daar 't Grieksch zelf reeds zoowel βύβλος (bublos) als 't βίβλος (biblos) had, is de drievormigheid bubliotheca, bybliotheca en bibliotheca niet bevreemdend. Ook dienen we in 't oog te houden dat de u hier vóór een lipletter staat.

11) Is het werkelijk zooals Corssen gist, is de spelling van het Latijnsche gubernator met het door Keizer Claudius ingevoerde teeken (|-) inderdaad het werk van een afleidkundige die gubernator voor een uit 't Grieksch overgenomen substantief aanzag, dan heeft deze zich misschien laten verleiden door de volgende, bij Velius Longus medegedeelde, bewering van Verrius Flaccus¹⁾: Verrio Flacco videtur eandem esse apud nos V litteram, quae apud Graecos Y, namque his exemplis argumentatur, quod illi dicunt ϰύμινον (kuminon), nos cumīnum (= komijn), quam illi ϰυπάρισσον (kuparisson), nos cupressum (cypres), illi ϰυβερνήτην (kubernêten), nos gubernatorem = Verrius Flaccus schijnt de V (u) bij ons dezelfde letter te zijn als Y bij de Grieken. Hij tracht dat namelijk met deze voorbeelden te bewijzen omdat zij ϰύμινον¹⁾ zeggen, wij cuminum; den (boom) dien zij ϰνπάρισσον noemen wij cupressum; zij ϰυβερνήτην, wij gubernatorem. ‘Hier bedoelt echter Verrius Flaccus geenszins gelijkheid van klank, maar etymologische gelijkheid of, zooals de Hoogduitschers het noemen, Lautvertretung, dat wil zeggen dat aan een Latijnsche u beantwoordt een Grieksche Y. Dat dit de bedoeling van Flaccus is blijkt ook daaruit dat hij ter staving van zijn beweren eigennamen als Theseus en Peleus bijbrengt. Waren eerstgenoemde drie woorden ook niet uit 't Grieksch overgenomen, dan zouden ze toch, daar hun u voor een lipletter (m, p, b) staat, ligt den ü-klank hebben aangenomen. Cuminum en cupressus vindt men dan ook wel cyminum en cypressus gespeld.

1) Auctores Linguae Latinae in unum Corpus redacti (1622 n. Chr.) kolom 118. Verrius Fl. leefde onder Augustus.

1) Bij Corssen staat abusievelijk ϰύμνον voor ϰύμινον.

12) Evenals Tibŭra (d.i. de stad Tibur in Latium, gen. Tibŭris) bij Strabo Τίβονρα (= Tiboura) heet.

13) Wel vindt men in den meergemelden, door Dr. Mehler bewerkten, ‘Leiddraad’ pag. 105 ‘Satura en de jongere vorm satira, niet satyra,’ maar Dr. Mehler, omtrent dit punt door mij geraadpleegd, blijkt thans niet meer van meening te zijn dat satira een jongere vorm van satura is.

14) Vergelijk het Lat. glaber (glad) met het Grieksche γλαφνρός (glaphuros) = glad, gepolijst, elegant.

[p. 19]

saturum (zat, vol). En dit? Heeft niet alleen zelf zijn u steeds gehandhaafd, maar dit is evenzeer het geval met al zijn afleidsels en verwanten. Het werkwoord saturate (verzadigen), de substantieven saturitas (verzadiging), en saturēja (boonkruid), het adjectief satullus (zat) hebben steeds hun u behouden.

Ook in andere woorden op ur ziet men geen zweem van 't overgaan van een voor r staande u in i. Zoo ziet men de eigennamen: Astur (Asturiër), mv. Astures; Astura (rivier in Latium), Tibur; zoo de gemeene namen astur (havik), vultur (gier), turtur (tortel), murmur (gemor, gemompel), ebur (ivoor) met hunne buigingsvormen en afleidsels, b.v. 't werkwoord murmurare, steeds hun u bewaren, en in 't Italiaansch en andere Romaansche taaltakken door de gewone wijzigingen der u vervangen. Zoo heet Tibur in 't Italiaansch Tivoli; vultur is Ital. avoltore of avoltojo; Provençaalsch voltor, Fransch vautour; ebur (gen. éboris), Ital. avorio, Prov. avori, evori;¹⁵⁾ turtur Ital. tortora, tortorella; murmur Ital. mormorio, murmurare, Ital. mormorare.

En evenals met deze Latijnsche eigen en gemeene namen ging 't ook met dat adjectief (en zijne verwanten) waarvan satura wordt afgeleid.

Niet alleen toch in 't Latijn, maar ook in de Romaansche talen behouden satur en familie hun u of hebben haar wijziging o.

Zoo heet het werkwoord saturate in 't Ital. ook saturate; 't adjectief satullus is Ital. satollo met zijne afleidsels satolla (buikvol), satollare (verzadigen); de substantieven satollanza (verzadiging), waarnaast nog het adj. satora of satura (verzadigd).¹⁶⁾

Ook de andere wijzigende kracht die soms een Latijnsche u in i deed overgaan, kunnen we hier niet te hulp roepen. Ik bedoel de assimilatie, waardoor b.v. de eerste u van famulus (dienaar) door den invloed der volgende i in familia aan deze i gelijk (similis) is geworden; waardoor ook Minucius soms in Minicius overging; waardoor stabilis (bestendig) staat naast stabulum (standplaats, stal); medicabilis (heelbaar, geneeslijk) naast medicabulum (heilzame plaats, sanatorium), etc. Ook de assimilatie heeft dus geenszins satura in satira kunnen doen overgaan, omdat de volgende lettergreep geen i bevat, zooals dat bij de bovenstaande woorden familia naast famulus etc. wel 't geval is.

Uit al het bovenstaande blijkt, dunkt me, ontegenzeggelijk de juistheid van onze bewering dat het overgaan van 't Latijnsche satura in satira volkomen in strijd is met de wetten die de klankwijziging der Latijnsche vocalen beheerschen.

Indien we dus niet langs den weg der Latijnsche klankleer tot satira kunnen geraken, dan dienen we een anderen weg inteslaan.

Boven is ons gebleken dat de Romeinen reeds ten tijde van Cicero het Grieksche letterteeken ypsilon (y) hadden ingevoerd, om

15) Tusschen de aangehaalde Latijnsche woorden en hunne Romaansche telgen liggen meestal overgangsvormen. Zoo komt 't Italiaansch avorio niet onmiddelijk van ebur, maar van 't gesubstantiveerd adjectief eboreum; 't Ital. tortora en tortorella, waar naast tortola en tortolella, 't Spaansch tortolo en tortola, benevens tortolillo en tortolilla staan, zijn diminutieven. Soms schijnt er klemverplaatsing plaats te hebben, onder anderen bij den riviernaam Astŭra, thans La Stura. 't Ital. astore, oud-Spa. aztor, Spa. azor, Portug. açor, Prov. austor, Ofra. ostor, Nfra. autour zijn zonder klemverplaatsing of overgangsvormen niet van astur afteleiden. Astur is een jong Latijnsch woord. Diez houdt accepter, een wisselvorm van accipiter (havik), voor 't grondwoord van de Romaansche vormen. Van açor hebben, zooals bekend is, os açores (de Azorische eilanden) hun naam.

16) Satollo en satoro hebben meestal de beteekenis van oververzadigd, propvol.

[p. 20]

daarmee de oorspronkelijke u van Grieksche woorden weer te geven, dat ze dus de Grieksche woorden saturos, saturikos schreven satyrus, satyricus etc. Nu bevinden we dat in Latijnsche opschriften reeds uit den tijd vóór Augustus de Grieksche letter ypsilon, evenals de Lat. ü voor lipletters, soms door i werd weergegeven; zoodat b.v. Hipolitus, Sisipus werd geschreven in plaats van Hippolytus Sisyphus etc. Daar 't nu tevens blijkt dat deze schrijfwijze in handschriften zeer gebruikelijk is, volgt daaruit, dat reeds de latere Romeinsche volkstaal in Grieksche woorden, die in 't Latijn het burgerrecht hadden verkregen, het ypsilon (y) als i uitsprak, dus simbolo, misteria, tiranno, gimnasio, Aegipto zei, zooals het hedendaagsch Italiaansch simbolo, misteria, tiranno, ginnasio, Egitto.¹⁷⁾ Op dezelfde wijze gingen ook de oorspronkelijk Grieksche woorden satyrus en satyricus over in satirus en satiricus.

Nu ligt het voor de hand dat, toen men eens satyricus - zooals we hebben aangetoond - in den zin van hekelend was beginnen te gebruiken¹⁸⁾, toen men de Atellana, waarin de oude satura was opgegaan, met het drama satyricum begon te verwarren¹⁹⁾, toen men den satyros (het satyrdrama) ook met den naam van satyra²⁰⁾ begon te bestempelen, dat het toen niet kon uitblijven of men moest ook wel satyra bezigen in plaats van satura.

En aldus is 't ook werkelijk gebeurd. Satyra werd zelfs bij de Grammatici de meest gebruikelijke vorm in den zin van hekeldicht. En gelijk satyricus (hekelend) in satiricus, zoo ging nu natuurlijk ook satyra (hekeldicht) over in satira. Dus is niet satura, maar satijra de moeder van satira.

En dit verwarren van satira met satura kon des eerder zijn beslag krijgen doordien in latere Latijnsche schrifturen het Grieksche letterteeken y zeer dikwijls verkeerdelijk in de plaats werd gesteld niet alleen van de Latijnsche i, maar ook van de Latijnsche u, een misbruik waartegen de grammatici in den tijd toen men, ten gevolge van den strijd die er tusschen de uitspraak en de oude spelling was ontstaan, de orthographie op theoretische gronden trachtte te vestigen, met kracht opkwamen. Zoo zegt Probus: crista non crysta, gyrus non girus, vir non vyr etc.²¹⁾; Caper ± 325 n. Chr.): Y litteram nulla vox nostra adsciscit et ideo insultabis gylam scribentibus = De letter Y neemt geen onzer woorden aan en daarom moet men degenen hekelen die gylam schrijven (in plaats van gulam). Marius Victorinus zegt niet zeer juist; gylam, myserum, syllabam proximum (hij meent zeker proxymum) dicebant antiqui, sed nunc consvetudo paucorum hominum ita loquentium, evanuit, ideoque voces istas per i scribite = gylam, myseram, syllabam, proxymum zeiden de ouden, maar nu is de gewoonte van de weinige zoo sprekende lieden geheel in onbruik geraakt: schrijft dus die woorden met i. ²²⁾Modestus bij Charisius (4^de

17) Corssen Vocalismus I². p. 345: Dasz die Römer den unterschied zwischen ihrem u und dem Gri. v hörten, ergiebt sich aus der Bezeichnung des v durch lateinisches i, die sich schon auf voraugusteischen Inschriften findet in Crisida, Chiteris, Himinis, Hypolitus, Sisipus (Corp. inseript, Lat. I. p. 607, c. 2).
Wenn aber diese Schreibweise in Handschriften sehr häufig ist (vgl. O. Ribbeck, N. Jahrb. LXXV-LXXVI 316-318), so folgt daraus dasz schon die spätere römische Volkssprache in eingebürgerten griechischen wörtern das u (ü) wie i sprach, also simbolo, misteria, tiranno, gimnasio Aegipto, wie Italienisch simbolo, misteria, tairanno, ginnasio (lees dzjinnasio), Egitto.

18) Dit deden, zooals we in ons eerste opstel over dit onderwerp in Noord en Zuid (pag. 230) hebben gezegd, onder anderen Porphyrio bij Horatius Epist I. 15, 1, Lactantius, Sidonius Apollinaris, en anderen.

19) Dit doet de bovengenoemde commentator Porphyrio, wanneer hij bij Horatius Ars Poetica vs. 221:
Mox etiam agrestes Satyros nudavit'
aanteekent: ‘Satyrica coeperunt scribere, ut Pomponius’ = Zij bebegonnen satyrica (d.i. dramata satyrica = satyrdrama's) te schrijven. Porphyrio begaat hier een dubbele vergissing; want ten eerste schreef Pomponius (± 100 v. Christ.) geen satyrdrama's, maar Atellanen, ten tweede bedoelt Horatius hier geen Latijnsche schrijvers, maar Grieksche. 't Zou zeer begrijpelijk zijn, indien de Atellana met de satura werd verward. Dit schijnt plaats te hebben bij Nonius op frustatim, waar we lezen: ‘Pompon - saturarum.’ Misschien bedoelde echter Nonius of zijn zegsman een Atellana van Pomponius getiteld Satura, die door Priscianus tweemaal wordt aangehaald. De plaats van Nonius in 't mij ten dienste staande, meergemelde Corpus is zoo bedorven, dat er niet veel mee is te beginnen.

20) Dit geschiedt ontegenzeggelijk in een aanteekening van een door Jacob Cruquius bij Horatius, Ars Poetica 225 - Verum ita commendare dicaces Convenit Satyros, ita seria vertere ludo¹⁾ - aangehaalden commentator, die daarin seria vertere ludo verklaart door tragoediae immiscere satyram (= de satyra te vermengen met de tragedie). Hierin staat, zoo namelijk de commentator wel op de hoogte was, satyram in plaats van satyrum, aangezien niet de satura (het hekeldicht), maar de satyrus (het saterspel) bij de Grieken met de tragedie werd verbonden. De scholiast (aanteekenaar, moest des te eerder tot de verwarring van satyra met satyrus komen, doordien de satyrus ook wel, zooals we gezien hebben, satyrica (fabula) werd genoemd. Zoo lezen we bij Diomedes: Latina Atellana a Graeca Satyrica differt.

1) Doch zoo past het de lachlustige, zoo de bijtend-schertsende Satyrs (Satyrspelen) aan te bevelen (= smakelijk te maken), zoo ernst met jok te vermengen. Horatius zet hier uiteen hoe, volgens hem, door zijne landgenooten in navolging der Grieken het satyrspel met de tragedie moest worden verbonden.

21) Vyr in plaats vir dankt zijn y niet aan een oorspronkelijke u die door ü heen in i is overgegaan, maar aan een oorspronkelijke i die door den invloed van de voorafgaande v in ü, d.i. ± Gr. y overging. Behalve in vir onderging i deze v-umlaut ook nog in virtus.
Volkomen hetzelfde verschijnsel vertoont zich in Zeeland, waar men in vijf woorden wegens een voorafgaande of volgende lipletter gemakshalve een i in ü heeft veranderd: men zegt vüve, püpe, wüf etc., in plaats van vîve, pîpe, wîf etc.
Ik zeg gemakshalve, want de ü ligt dichter bij de lipletters dan de i, d.i. om van een lipletter tot ü of van ü tot een lipletter overtegaan, vereischt minder verplaatsing der spraakorganen dan bij den overgang van een lipletter tot i of omgekeerd. Ieder kan zich daar van onmiddelijk door middel van zijn eigen spraakorganen overtuigen.

22) Of de Ouden, zooals M.V. hier beweert, ooit gylam en myseram hebben gezegd, mag hoogst twijfelachtig heeten. Het is met gyla, dat ook door Modestus bij Charisius als afkeurenswaardig wordt vermeld, onder die grammatici misschien even zoo gegaan als met to blame in de Engelsche spraakkunsten: de een nam het van den anderen over: gyla werd een grammaticale traditie als voorbeeld van wanspelling evenals to blame het eeuwig herhaalde dwaze voorbeeld van een actieven infinitief met passieve beteekenis in de Engelsche spraakkunsten van den ouden stempel is geworden, alsof dit het eenige voorbeeld van dit spraakgebruik was, en alsof dit gebruik uitzondering en niet het oorspronkelijke, vroeger alleen heerschende en volkomen juiste was. Evenals de hedendaagsche Engelsche spraakkunstschrijvers, zoo schreven ook de grammatici elkander soms letterlijk af. Verrius Flaccus schrijft Varro af; Probus weer Verrius, Plinius op zijn beurt Probus, evenzoo Caper zijnen voorganger Plinius, en Caper wordt weer door Julius Romanus evenals deze door Charisius afgeschreven.

[p. 21]

eeuw) gulam per u scribemus, non per y, quae Graecis vocabulis necessasia est = gulam zullen we schrijven met u, niet met u, die voor Grieksche woorden noodig is.’ Indien we nu bij de Latijnsche taalzuiveraars geen verzet vinden aangeteekend tegen satyra of satira in plaats van satura, dan komt het ongetwijfeld daarvan daan dat zij, door den verwarrenden invloed van satyricus, satiricus en satyra voor satyros, den klus kwijt raakten en niet wisten of ze hier met een oorspronkelijk Grieksch of wel oorspronkelijk Latijnsch woord te doen hadden.

Dus konden satira en satyra ongerept blijven, terwijl crysta in plaats van crista, gyla in plaats van gula en girus in plaats van gyrus als wanspellingen werden aan de kaak gesteld. Zij wisten wel dat crista en gula oorspronkelijk Latijnsche woorden waren, dat gyrus (γῦρος) oorspronkelijk Grieksch was, maar hoe 't met satura eigenlijk gelegen was, dat wisten ze, ten gevolge van het door elkaar raken der Grieksche en Latijnsche woorden, niet.

De reden waarom Probus niet tegen satyra of satira opkomt, kon ook daarin gelegen zijn, dat in zijn tijd satyricus nog niet in den zin van hekelend werd gebezigd en de verwarring eerst later begon.

Dat de latere grammatici bij voorkeur satyra bezigden, bevestigt Lucian Müller in zijn ten jare 1872 verschenen werk over de fragmenten van Lucilius p. 295: satyras Lucilii, non saturas dixisse Nonium paene constans, etiam Lugdunensis prioris, evincit menbranarum auctoritas et sane videntur forma illa fere usi grammatici veteres - rectius tamen eos rem egisse qui id vocabulum a Latino (sic) repeterent et proprium esse poesis genus Romanis vel Enii docent saturae = dat Nonius de hekeldichten van Lucilius satyras en niet saturas noemde, bewijst het bijna eenstemmig gezag der handschriften, ook dat van 't eerste Leidsche.²³⁾ En de grammatici schijnen in der daad bijna algemeen eerstgenoemden vorm satyrae gebezigd te hebben. Dat echter degenen zich beter van hun taak kweten die dit woord van 't Latijn afleidden en dat deze soort van poëzie aan de Romeinen bijzonder eigen is dat leeren zelfs de saturae van Ennius.¹⁾ Zeker is 't dat bij de talrijke door Lucian Müller uit Nonius aangehaalde fragmenten van Lucilius steeds als bron satyrarum liber x (= het x-te boek der satyren) wordt opgegeven, en evenzoo vind ik het bij Nonius, zooals die afgedrukt staat in Auctores Latinae linguae in unum corpus redacti (= De schrijvers over de Latijnsche taal in een boekdeel zamengevat), in 1622 vermeerderd en verbeterd te Colonia Allobrogum ( )²⁴⁾ verschenen. Insgelijks vind ik satyra bij Porphyrio en bij Evanthius (± 350 n. Chr.); en bij een aanhaling uit Diomedes teekent Luc. Müller aan dat de afschrijvers van Diomedes werk - en denkelijk ook deze grammaticus zelf - satyra schreven, maar dat dit door Keil in satura is veranderd. Volgens

23) Het eerste Leidsche (Lugdunensis prior) noemt Lucian Müller, ter onderscheiding van een ander (Lugd. secundus) een te Leiden aanwezig handschrift van Nonius uit de 9de of 10de eeuw, waarvan hij getuigt: nullus (sc. codex) est majoris auctoritatis = ‘geen is van meer gezag.’ Ook Franken spreekt met 't oog daarop van illius optimi codicis emendationes = de verbeteringen van dien uitstekenden codex.

1) Zoo schrijft nog Lucian Müller in zijne 2^de, in 1879 verschenen, uitgave van Horatius, op de bekende plaatsen Sat. II 1 en II, 6, 17, satira, en ook zoo als opschrift: Satirae. Opmerkenswaardig is 't dat deze geleerde, wanneer hij in zijne Prolegomena voor Horatius en elders over de hekeldichten spreekt, ze geregeld saturae, niet of slechts een enkelen keer bij vergissing satirae, noemt. Als adjectief echter, en dit zeer terecht, bezigt hij niet saturicus, maar steeds satiricus, d.i. de latere vorm van 't Grieksche saturikos. Zoo begint hij zijne korte verhandeling de metris Horatianis aldus: ‘Hexametro, Lucilium secutus, qui eum potissimum adhibuerat, Horatius utitur in saturis et epistulis, ejusque exemplum sunt imitati posterioris temporis satirici: Persius, Turnus, Juvenalis = Den hexameter gebruikt Horatius - op 't voetspoor van Lucilius die deze versmaat bij voorkeur aanwendde - in de hekeldichten en brieven, en latere hekeldichters, als Persius, Turnus en Juvenalis hebben zijn voorbeeld nagevolgd. - Satira spelt ook Dr. J.P.J. Schnitzler in zijn in 1870 verschenen verhandeling De Satirae Romanae novae natura et forma. Prof. Dr. Engelbregt geeft in zijne, ten jare 1874 verschenen, bewerking van George's Latijnsch woordenboek: ‘satĭra (oud satura)’, en onder satura: ‘vandaar satira’; waaruit blijkt dat de schrijver satira uit satura geboren achtte. Thans denkt ZHG1. er denkelijk anders over. Satura schijnt intusschen onder de bekwaamste Duitsche philologen zijn recht te herkrijgen. Holder schrijft op de bovenaangevoerde plaatsen uit Horatius niet satira maar satura, evenzoo Halm in zijn uitgave van Quintilianus IX 2, 36, 3, 9; X, 1, 93, 95 satura; en Otto Jahn, die - volgens welwillende mededeeling van Dr. E. Mehler - in zijne groote uitgave van Persius (1843) nog satira spelde, schrijft in de kleine van 1868 satura. - Zie verder noot 25.

24) De eerste uitgave schijnt van 1585.

[p. 22]

de aanhalingen uit Charisius, door Luc. M. aangevoerd, spelde deze grammaticus satira, tenzij ook dit uit de pen van den uitgever is gevloeid. Ook bij Verrius Flaccus lees ik in 't bovengemeld ‘Corpus’ satura, maar alleen in de beteekenis van mengelmoes en in de uitdrukking per saturam (in de roeze, bij den roes). Bij Festus, den epitomator van Verrius Flaccus, komt satura ook als naam van een gedicht voor. - Gaven een door Luc. M. op pag. 11 aangehaalde passage van Probus²⁵⁾ uit de inleiding voor zijn commentaar op Vergilius' Eclogen en een andere door Teuffel meegedeeld, de schrijfwijze van dien vermaarden grammaticus zelven weer, dan zou reeds in Nero's tijd (54-68 n. Chr.) satira met i in gebruik zijn geweest. Hoe dit zij, het ontegenzeggelijk veelvuldig gebruik van satyra als hekeldicht onder de grammatici, het welbekende overgaan van een Grieksche ypsilon in i gevoegd bij de veelvuldige weifeling tusschen u, i en y in Latijnsche woorden die oorspronkelijk u voor een lipletter hadden, en den verwarrenden invloed van satyrus en satyricus maken het volkomen begrijpelijk hoe de vorm satira in de wereld, en, bij de onbekendheid van vroegere en latere taalgeleerden met de klankwetten der Latijnsche taal, vrij algemeen in eere kwam, en nog tot den huidigen dag toe in eere is.

Dat bij 't in zwang komen van den i-vorm in plaats van den oorspronkelijken Latijnschen u-vorm Grieksche invloed in 't spel is geweest, dit wordt ons duidelijk gemaakt door de geschiedenis van een ander welbekend oorspronkelijk Latijnsch woord. En dit woord is? Inclutus (vermaard). Evenals met satura is 't gegaan met inclutus. Ook hiervoor schreef men, omdat men het voor een Grieksch woord hield²⁶⁾, inclytus, welks y door i werd vervangen; zoodat ook dit woord zich onder drie gedaanten vertoonde: inclutus, inclytus, inclitus. Ook hierin komen de lotgevallen van inclutus met die van satura overeen, dat thans niet alleen inclutus, maar ook inclitus als juist wordt opgegeven, terwijl inclytus alleen wordt veroordeeld,²⁷⁾ ofschoon inclitus evenmin zonder de tusschenkomst van inclytus zou in de wereld gekomen zijn als satira zonder de tusschenkomst van satyra of satyrus of satyricus.

Een gevolg van de in 't Latijn reeds begonnen verwarring is 't dat in 't Italiaansch, ofschoon daarin alle afleidsels van satur hun u of hun o hebben behouden, toch hekeldicht nooit satura of satora heet, maar steeds satira, evenals de rechtschapen afstammeling van satyrus (boschgod) luidt satiro. Ja, de verwarring is zoo ver gegaan dat het Italiaansche satiro niet alleen boschgod beteekent, maar ook hekelaar. In 't Spaansch wordt satira niet alleen in den zin van hekeldicht gebezigd, maar ook in dien van ‘een levendige, opgewekte en tevens spotachtige vrouw.’ In deze laat-

25) Probus in prooemio comment, in Bucolica Vergilii: Phacelitis autem Dianae Lucilius quoque in tertio satirarum.
Op menig plaats stond vroeger satyra, waar nieuwere uitgaven satira vertoonen. Zoo lezen we in 't aan Probus ontleend Leven van Persius, uitgegeven door Jahn, nu: lecto libro Lucilii vehementer satiras scribere instituit (nadat hij Lucilius' boek had gelezen, begon hij met vaart satiren te schrijven). Hier staat in oudere edities satyras; dit ook nog in de aanhalingen achter Orell's Horatius, schoon Orell in den Horatiaanschen text satiras spelt. De oneenparigheid is op dit punt nog altijd zeer groot. In de eene aanhaling van Porphyrio spelt Luciaan Müller satira (bij Hor. Sat. 1. 5.) en vlak er op laat hij hem schrijven: Secundum quod et Lucilius in III saturarum ait. Bij Gellius in één handschrift (P.) satyrarum en in de overige satirarum, etc. etc. Bij Sretonius De illustr. Grammaticis, C. 2 staat in oudere edities Lucilii satyras, waarvoor Luc. Müller thans schrijft L. saturas, maar den scholiast bij Pers. III. 1, laat hij hanc satyram poeta ex Lucilii quarto transtulit schrijven.

26) Dat de grammatici in inclutus inderdaad een woord van Griekschen oorsprong zagen, mag men opmaken uit 't geen Isidorus, de heksluiter der Latijnsche grammatici, die ons gewoonlijk een kort begrip levert van 't geen zijn voorgangers hadden te boek gesteld, over inclytus te berde brengt. Hij zegt:
Inclytus Graecum nomen est; nam ϰλντόν Graeci gloriosum vocant = Inclytus is een Grieksch woord, want ϰλντόν (klüton) noemen de Grieken roemrijk. ‘Isidorus’ of zijn zegsman vergeet dat klutos wel Grieksch is, maar enklutos (έγϰλντος) niet. Festus, de epitomator van Verrius Flaccus, spelt volgens 't uittreksel dat we aan Paulus Diáconus danken, inclutus. Cli-ens (hoorige) en clientela acht Corssen uit clu-i-ens en cluientela geboren, d.i. ± als fio uit fuio.

27) Aldus Schambach-Mehler: ‘inclitus en inclutus, niet inclytus,’ met verwijzing op Ribbeck's prolegomena voor Vergilius p. 452; en Horatius Serm. II, 3, 197 (inclitum) Holder. Guardia en Wierzeyski schijnen in hunne Grammaire de la langue latine alleen inclutus goed te keuren: I Liv. I. Chap. II 24 zeggen ze: ‘Il faut écrire Sulla, inclutus, silva, lacrima, avec u et i, et non avec y. Klankhistorisch hebben ze volkomen gelijk, zoo ze inclutus alleen juist heeten.

[p. 23]

sten zin is satira oorspronkelijk de vrouwelijke vorm van satyrus (boschgod)²⁸⁾; terwijl de beteekenis van dit Spaansche woord zich uit den aard der Satyrs, zooals die ons door de ouden wordt beschreven, zeer goed laat afleiden. Doch op die Satyrs komen we later terug.

Zooveel is, dunkt me, uit het bovenuiteengezette duidelijk gebleken, dat de vorm satira geenszins een volgens de klankwetten der Latijnsche taal geboren wettige telg van 't Latijnsche satura is, maar een in onwettigen echt geteeld bastaardkind van bederf en verwarring.

(Wordt vervolgd).

Dr. J. BECKERING VINCKERS.

28) De vrouwelijke vorm van satyrus (boschgod) wordt in de laatste reditie van Georges-Engelbregt gemist. Toch staat bij Lucretius Carus IV, 1165:
Simula Silena ac Satyra est = Een stompneusje is Silene en ook Satyra.

1) Auctores Linguae Latinae in unum Corpus redacti (1622 n. Chr.) kolom 118. Verrius Fl. leefde onder Augustus.

1) Bij Corssen staat abusievelijk ϰύμνον voor ϰύμινον.

1) Doch zoo past het de lachlustige, zoo de bijtend-schertsende Satyrs (Satyrspelen) aan te bevelen (= smakelijk te maken), zoo ernst met jok te vermengen. Horatius zet hier uiteen hoe, volgens hem, door zijne landgenooten in navolging der Grieken het satyrspel met de tragedie moest worden verbonden.