Noord en Zuid. Jaargang 4

[p. 266]

Veluwsch (Uddelsch) taaleigen.
door A. Aarsen.

Aftandig. Hellend.

Afriggelen. Straffen. Yan kinderen: beknorren, straffen; van ouderen van jaren: harde waarheden zeggen, berispen.

Baak, bake, baakje, meerv. baken, baakjes. De rijpe pitjes (het zaad) in appels en peren.

Beduusd. Ontsteld, verwonderd. Stik beduusd, zeer verwonderd.

Bef. Het halsboordje van een manshemd.

Beheimst. Geheimzinnig. Ook achterhoudend. Elders achterkousig.

Beneffen. Naast.

Bessen, anbessen is, als naaistersterm, ergens een lap of een stuk in- of opzetten.

Besommen. Afwerpen, bijbrengen, opschieten. Soms ook sparen, in den zin van opleggen.

Bettem. De onderlaag van hout, stroo of rijzen in een hooi- of zaadberg.

Beukachtig. Niet wel geluimd, stroef, onpleizierig voor zich zelf en voor een ander. ‘'t Is zoo'n roare, zoo'n oarige drei in 'n minsch z'n hemeur, moar 't is 'n verkeerde, te joksem.’

Bloeden, bloeien. Het dusgenoemde blauwkoken (beter een blauw aanzien krijgen) der spijzen in onverglaasde ijzeren potten.

Botjager. Een vischboer. Vóór den tijd der spoorwegen was op de Yeluwe de botjager een Harderwijker of Bunschoter of Elburger voerman die ‘met kar en peerd bii nacht en bii ontiiën’ naar verschillende plaatsen ‘'t geurigh zee-oott’ bracht.

Bot-op. In eens.

Bovenst. Bijzonder, uitstekend, best.

Denderen. Hotsen, schudden (van een wagen of een kar op een ongelijken weg). Zie bij Knippen.

Doefje-jagen. Een kinderspel, 't Bestaat in 't laten rollen, kulen, en elkander raken van knikkers of stuiters of ballen langs den weg, van school naar huis of omgekeerd.

Dollebotteren. Zonder zorg, zonder erg leven, leven als vroolijk Fransje.

Driifpin, driiver. De drijver of drevel, 't bekende timmermansgereedschap.

Droadnegelen. Dwarsdrijven, om onbeduidende redenen met iemand twist zoeken. Als 't woord den zin van plagen heeft, dan is droadnegelen synoniem met 't wel wat triviale traiteren.

Dwarl. Een kwast in het hout.

[p. 267]

Dwoalspraken, dwoaltoalen. Overluid droomen. Het ijlen van zieken.

Eeltig, eentig. Menschenschuw, vreesachtig.

Enden. De runderen, het rundvee bij een boer op stal. Koeien, ossen of kalveren naar believen.

Foep. Kracht, heerlijkheid, sterkte, deugd, zoo in levende als levenlooze voorwerpen. Elders noemt men zoo iets de pit. 't Beste is er af; de kracht is er uit. In Amsterdam is van zoo iets de fuit er uit.

Gâtgandig, gâtgoandig, goatgandig. Een die graag uitgaat.

Gelle in gellekool, gelle-hennep bij de planten 't vrouwelijk geslacht. Dat zijn namelijk de kool- en de hennepplanten die geen zaad geven.

Glad. Het goed, de kleeding, de kleeren zonder scheuren, torns of gaten. Dus niet stuk, niet kapot, heel.

Gliiën. Glijen, glimmen, glanzen. ‘A's de koeën gliiën, sînd ze 'r best an.’ Dan is m.a.w. het haar van die dieren, zoo als 't hoort, kort en glanzend.

Gres, grezen. Een oude maat, aanduidende de grootte van een stuk hooi- of weiland, hoeveel ‘voeren hooi’ 't gemiddeld kan opbrengen of hoeveel beesten er in kunnen gaan.

Haak. Gouden of zilveren versiersel aan een meisjesmuts. Zie bij Keps.

Halfje. De wederhelft van een paartje (tweelingen.) Ook 't in 't leven gebleven broertje of zusje van tweelingen.

Handwiind, handwiinde. De dommekracht.

Heumisje. Een klein kind; eigenlijk een achterlijk. Ook wordt de huiskrekel zoo genoemd.

Heuzel. Flauw, ziekelijk, lusteloos.

Im, ym. Een bevolkte bijenkorf. Een vette im is een die vol honig is.

Jonas. Een rund, tusschen kalf en koe in, eigenlijk een groot pink en een kleine os, dat voor de slachtbank geweterd (gemest) wordt.

Jotteren. Het heen en weder schudden en tegen elkander slaan van de takken der boomen hij hevigen wind. Ook de ‘denderende beweging van een kar en de passagiers er op gezeten, bij een ‘knipperigen, kniiperigen’ weg, of als 't paard ‘'n schotsje’ neemt.

Kamper-an. Bijna, met moeite. Elders krap-an.

Kant. Flink, degelijk, bemiddeld.

Kastevriif. Roode vrijfwas.

Keesemelk, melkkeese. Afgeroomde dik geworden melk, Goudsch goornat.

Keps. Een meisjesmuts van zwarte zijde of andere zwarte stof met een veêr of een pluum (pluim) bij wijze van strook er aan. Soms zit aan de linkerzijde een gouden of zilveren haak. 't Zijn twee kleppen in den vorm van een hart en in elkander gesloten.

Kiikenspul. Een kermistent.

Kips. Gereed, klaar, in orde.

[p. 268]

Kleuven. Kloven, 't Is 't (in tweeën) doorsnijden van een appel, peer of wortel. 't Is gauw e'doan met appeltjes kleuven, a's ze golden steeltjes kriigen, d.i. als de voorraad mindert. En vertelt iemand iets dat de hoorder in twijfel trekt, dan zegt de spreker: ‘Wil i 't nie leuven (gelooven), dan mot i 't moar kleuven; dan hebbe ji 't nog moar half,’ m.a.w. neem dan mijn bericht maar half of zoo als 't is.

Knippen. Kuilen, gaten in een zandweg.

Knol. Een eind hout waarom de hennep- en vlasvezels gewonden worden die de boerin spint. Zie bij Rokselbrief.

Koue hand (De) is een ijzeren handvat met twee haken die om 't heete hengsel van een pot of ketel geslagen worden om zich niet te branden. En waarlijk een onmisbaar voorwerp is 't voor ‘vrouw of deern of meeg’ als men weet dat de Veluwsche boer, doorgaans van brand ruim voorzien, ook van goed stoken houdt.

Krang. Verkeerd, omgekeerd, het binnenste buiten, het buitenste binnen; zie bij Weinen. Wat bij 't breien averechts genoemd wordt, heet op de Veluwe krang. In de spreektaal geeft krang aan een zaak of een persoon een hoogst ongunstige beteekenis. Als iemand iets krang zit, dan is er wat onaangenaams voorgevallen en hij lang niet op zijn gemak.

Krans. De boord van een kous.

Krasgat. Split, spleet, de bekende opening ‘up ziid’ in een vrouwenrok die naar den ‘noadzak’ voert. Zie bij dat woord.

Kroes. Stijf, wijd-uitgespreid, rond. 't Is de hoofdeigenschap van een Veluwsche-vrouwenrok dat hij kroes zit..... of hangt zoo men wil.

Kuum, kume. Bedaard, ter neêrgeslagen, ontsteld, stil. Als substantief is een kuum een waterloozing onder een weg, elders een duiker.

Liik. Gelijk, het is zoo. Een stopwoord is umsg'liik, omsg'liik, 't Fransche enfin.

Liiken. 't Gelijk, effen, waterpas maken van een hoek grond of een weg.

Liis, lijs. Een algemeene naam voor poppen, 't bekende meisjesspeelgoed. Een eigengemaakte pop van oude lappen enz., zoo'n lappenpop, heet doorgaans poppelliis.

Lobbesje. 't Amsterdamsche dotje.

Lomp. Een bijwoord van versterking. 't Komt altijd in een gunstige beteekenis voor. Heel mooi weer is bij den Veluwnaar lomp mooi weêrtje. Zie bij Vinnig.

Lont,, lonte, lontje. Een linnen of katoenen lapje om een ‘zeeren’ vinger of duim.

Loos. Als 't bekende suffix drukt ook dit woord een gemis uit. Leeg (van zaadhuisjes en peulen).

[p. 269]

Luups. Gluiperig, valsch, met streken. Elders luikens, leuk.

Maandbrief. Het aanslagbiljet der personele belasting.

Maratten. Moeiten, pogingen, listen. ‘Maratten doen,’ - dat zijn de hopelooze pogingen van een gevangen dier om zijn kerker te ontvluchten.

Mei, meie. Een groen takje, hier en daar van een boom of een struik gesneden, en in den grond, om iets aan te wijzen, neergezet. ‘En anderen hieuwen meien van de boomen’. Mark. 11.8.

Meizoentje. Onze-lieve-Heers-haantje.

Moek,, moekig. Lui, laf, landerig van de warmte.

Moffendamp. De hei- of veenrook.

Moffig. Muf, duf, eigenschap van waren die verspochten. Zie bij dat woord.

Neuber, neuver. Het te schamper-an, te kort spijkeren van de eene lat op de andere of van den eenen plank op den anderen. Slecht bevestigd.

Niips. Scheef, waggelend. De Veluwsche tafel staat ‘niips a's hi nie zuuver op de drie pooten steet.’

Nipsje. Het puntje of eigenlijk de beide puntjes van een onaangesneden tarwebrood, m.a.w. het korstje.

Noadzak. Een vrouwenzak, de zijzak.

Noô, noar noô. Niet graag, met looden schoenen. ‘Noar noô noar school goan.’

Nosterig. Knorrig, onpleizierig, vervelend, dwingerig, een kindereigenschap.

Of. Van, mede. ‘Heb i 'r schik of, vrunden! van disse woordenliist?’

Oolik. Klein, aardig, toevallig. ‘Den oolike’ is de kleinste in een Veluwsch gezin. Zie bij Vuulik.

Overentie (In). In voorraad, ook in 't voren.

Overleg ('N). Een gemaakte boodschap of afspraak. 'N Veluwsch overleg is een plat-Amsterdamsche slenter.

Ontvanger (Den) de zoogenaamde bestekamer, het privaat.

Piinlijk. Zuinig, gierig, schraperig. Een enkele reize komt 't woord in een gunstige beteekenis voor, bijv. ‘piinlijk op 't wârk,’ d.i. werkzaam in den superlatief.

Piipjekruupen. Wegkruipertje. Een kinderspel. 't Amsterdamsche schuilhokje.

Piitsen. Afbeulen van paarden.

Plage. Een slepende, epidemische ziekte, als: typhus, pokken, roodvonk, enz.

Plietsje, polietsje. Een klein mes, een tornmesje, een aardappelschillertje, een jassertje.

Pot-eten. Middageten, middagkost. 'N moal poteten, d.i. het middagmaal.

[p. 270]

Potsmet. De zwarte laag die aan den buitenkant van een ijzeren pot komt die boven 't vuur hangt.

Puntelijk. Middelmatig. Zoo punteliikjes, zoo tusschenbeiden.

Rits. Geheel en al.

Ritsen. Vluchten, wegloopen. Elders drossen.

Rokselbrief. Een stuk rood, bruin of verguld leder, gewonden om den hennep of 't vlas dat de boerin spint ten einde 't pluizen en zoo ook 't sloerten (zie dat woord!) te voorkomen. 't Zou op zijn Hollandsch de rafelbrief kunnen heeten.

Rouwleer. Een opgeschoten ondeugende jongen die meer van vloeken en drinken dan van werken en bidden houdt.

Rumpel. Een plooi in een vrouwenrok.

Sam, sammig. Onsmakelijk, zuur, bedorven, van eetwaren gesproken. Ook beteekent 't dat 't beste, 't oog van iets af is. Zoo zien bijv. rottende of aangestoken appels er sam uit.

Schaar, scharen. De overblijfselen van gebroken aardewerk, elders scherf, scherven. 't Breken van een bord, een melkkan of elk ander van klei gebakken voorwerp heet scharen maken: de scharen zelven dienen tot speelgoed voor de kinderen, bijzonder voor de meisjes. Ze maken er uitstallingen, zoogenoemde huusjes, huisjes van, een soort expositie van de bontste soort. Wijlen Clisthenes kon voor zijn Ostracismus in zoo'n huisje te kust en te keur terecht.

Schothout. Limoenkruid. Geneesmiddel bij koeien die ‘de leng in 't melk’ hebben. (In de Veluwsche spreektaal heeft melk 't onzijdige en bosch 't vrouwelijke geslacht.)

Schouw (Op). Op den loop, voortvluchtig, te zoek. De stove is op schouw,’ zegt de boerin als ze de voetenwarmer niet vinden kan. En de overheid zegt, gewijzigd, 't zelfde van den kwaaddoener die aan den haal of 'r van doorgegaan is.

Schrok. Scherp, droog. 't Woord wordt bij uitsluiting gebezigd van de in Mei gesnoeide takken van 't akkermaalshout, ‘riizen’, rijzen. Als ze eenigen tijd van de boomen of struiken zijn, gaat er 't groene, 't taaie, 't handelbare, 't sappige, 't looizuur af of uit. Dan gaat 't tot bosssen binden niet zoo goed en niet zoo vlug, en noemt de binder ze schrok.

Sloerten, sloerden, sloeren. Slingeren, verwaarloozen.

Sloerden roapen is 't bijeenzamelen op den akker van garst- of roggearen, die onder 't maaien gesloerd zijn. 't Is 't nalezen van den ouden tijd.

Spoantje. Een staaltje, bijv. van manufacturen.

Spochten. Prijzen, pochen.

Spiiën. Braken, 't plat-Amsterdamsche spugen. Zie bij Tuffen.

Steeks. Een vorm van het verbum steken, in den zin van ophouden, als in het werk blijven steken, in zijn woorden steken, enz.

[p. 271]

Stik-'n-al. Geheel, heel, heelendal. Een bijwoord van versterking, uitsluitend dienende om iets leelijks nog leelijker te maken. Stik-'n-al dronkend is verschrikkelijk beschonken.

Stob, stobbe. De levende of doode voet met zijne wortels van een gevelden boom of van een eiken struik uit een hakbosch. In Jes. II. I. wordt zoo'n voet tronk genoemd.

Stobbig, stobberig van den grondvorm stobbe, houtachtig, droog, vezelachtig. Ook norsch, onpleizierig, onhandelbaar. Stobbig is een knecht tegenover zijn boer of een meid tegenover de vrouw. Als 't van den boer of de boerin uitgaat dat mokken, dan noemt 't dienstvolk die lui brommig, bulderig, bilderig.

Strepenmoffen. Polsjes. Opdat ze goed om den pols sluiten zullen, worden ze recht en krang gebreid en zijn zoodoende gestreept.

Striiken. Flink loopen, flink stappen, een vluggen gang hebben.

Striipsen, stripsen. Een os of paard met zweepslagen tot loopen aanzetten.

Strop. Een wollen das, de bouffante.

Teernegel. Een kieschkauwer, iemand die tot 't geslacht van de vieze varkens behoort, die nooit vet worden.

Toolen. Praten kunnen, stof tot discours hebben, onderhoudend in gezelschap.

Toddebuus. Scheldnaam voor iemand die er smerig en haveloos gekleed uitziet, zoo'n smeerpoets. Een variant er van is toddepiet. Ook een naai- of breimandje, 't werk of 't rommelmandje, 't heiligdom onzer huismoeders.

Toedelen. In 't honderd praten, praten zonder slot of val. Toedelen is, om met De Génestet te spreken, redeneeren als kippen zonder kop.

Tonnetje. Een hoogen manshoed.

Tors. Een kluitje aarde of zand met den kluitschop uit den grond gestoken. 't Gooien met torsen is scheperswerk, en 't dient om afdwalende schapen tot den ‘koppel’ terug te brengen.

Trendel. Het doorboorde blad of deksel van den karnton.

Trimp. Een klomp die zijn kap, schacht, roof kwijt is.

Tuffen. Spuwen, zooals rookers en tabakskauwers doen.

Tumelig. Talmachtig.

Tuun. Omtuining, omheining. Een tuun in een schuur of een ‘schaapsschot’ is een van ‘riizen’ of takkenbossen gevlochten afsluiting, bij wijze van muur.

Uutdoen. Geld op interest zetten, 't zij bij een notaris of als ‘vestinge ârgens in.’ Zie bij Vestinge.

Valiën. 't Zwerven van kleedingstukken in huis of van onderscheidene voorwerpen er om heen. ‘Dat valiën van oew gerei steet me nie an,’ zegt de boerin tot haar kinderen die 's morgens ‘bi 't antrekken’ soms niet weten waar ze bij 't naar bed gaan hun ‘hoozen’ of andere kleêren gelaten hebben.

[p. 272]

Veldeekster. Het kwikstaartje.

Vereisch. Uitslag op, afloop van een zaak, elders: uitsluitsel, in een kwaden zin verhaal.

Versloan. Vervliegen, verschralen, verschalen, een eigenschap van vochten, uit vluchtige stoffen samengesteld of daarmeê verbonden, als: reukwaters, sterke dranken, enz.

Verstârf. Ook part. Het erfdeel, de erfenis. De verloren zoon in de gelijkenis kreeg van zijn vader ‘moeïers verstârf, waarmeê i op schouw ging.’ Zie Winkler's Dialecticon 1e Dl. bl. 325.

Vestinge. 't Hebben of zijn van geld in een huis of in land, hypotheek.

Vingerwant. De handschoen. Zie bij Vuusten.

Vinnig. Kwaad, boos, ondeugend, brutaal. Ook bijwoord van versterking, als: vinnig koud, vinnig zeer (pijnlijk) enz.

Vlakof. Ook al een bijwoord van intensiteit, zeer. Ook stellig, geheel.

Volk (Het.) De ouders, de oude-lui.

Vriiër. De kouseband of de broeksbanden, aan vrouwen-of meisjes-beenen gebonden. ‘Den vriiër verliezen,’ is 't losgaan van den kouseband; ‘den vriiër opbiinden,’ is 't vastmaken er van. Maar men kent 't Honny soit qui mal y pense van wijlen Eduard III niet, toen zijn zoons vrouw, de Gravin Johanna van Salisbury, ook eens 't ongeluk had haar ‘vriiër’ te verliezen.

Vuusten. Wanten.

Vuulik. Een Hollandsche oolijkert, een platje.

Wal, wallen. Opgeloopen (dik geworden) vleesch op eenig lichaamsdeel, door vallen of slaan ontstaan. Op of aan 't hoofd een poen, een buil.

Wasschen. 't Witten of blauw maken, 't opblauwen van de muur in een boerenwoning.

Weinen, weinden. Omkeeren, wenden, het binnenste buiten, het buitenste binnen, als: kousen, broekspijpen, enz.

Weleken. Verschroeien, verwelken, van planten.

Wieren. In de war, verward zijn of maken. In de wier, verwierd zijn er vormen van. Wierstroo is stroo dat ontzettend in de war zit.

Wiippe. Een kisting (tegen 't water); 't maken van zoo'n kisting heet wiippen.

Zinnig. Zachtzinnig, goedaardig.

Zwie, zwiet. Opschik, vertoon. Niet zwie is niet op te roemen, zuinig, schraal.

Aan 't Uddelermeer, Februari 1881.