Noord en Zuid. Jaargang 4

[p. 193]

Een en ander over voegwoorden en afhankelijke zinnen.

Voegwoorden - nu dat is nog al eene gemakkelijke woordsoort. Waar twee zinnen naast elkaar staan en er staat nog een woordje tusschen, zoo losjes, dat men 't er wel weg kan laten, daar is dat woordje een voegwoord. Immers voegwoorden zijn woorden, die dienen, om zinnen of zinsdeelen te verbinden - zegt de spraakkunst en hier en daar wordt er bij gezegd, dat ze ook de betrekking tusschen de zinnen aangeven. Dat lijkt alles heel gemakkelijk, men begrijpt het, men probeert het eens en 't komt uit ook; alsof 't eene som was.

En dan zijn die voegwoorden natuurlijk niet alle gelijk; o neen; dat doet het tweede gedeelte van de definitie, want waar de betrekking verschilt, daar verschilt ook de soort. Dat spreekt als een boek. Zoo zijn er redengevende voegwoorden en vergelijkende en nog veel meer, zelfs tijd- en plaatsbepalende.

Maar kan dat nu? Kan een voegwoord de reden geven, of vergelijken of den tijd of de plaats bepalen? Immers neen, men dient dat zoo op te vatten, dat de zin, die door een bepaald voegwoord aan den hootdzin verbonden wordt, de reden aangeeft, den tijd of de plaats bepaalt. En toch in enkele gevallen is er weer wat waars ook in den naam. Hoe komt dat? Dat komt daar vandaan dat voegwoorden eigenlijk geene afzonderlijke woordsoort uitmaken, maar andere woorden zijn, die als voegwoorden gebruikt zijn.

Iedereen heeft wel eens opgemerkt, dat hetzelfde woord nu eens voegwoord dan weer voorzetsel of bijwoord is. Ook dat zulk een woord in de schrijftaal dikwijls, in de spreektaal nog vaker door dat gevolgd wordt en 't schijnt, alsof dit woordje dat het woord nu eigenlijk tot een voegwoord stempelt. En dat is toch niet geheel waar.

Waar wordt het woordje dat gebruikt om, we zullen het maar zoo blijven noemen, voegwoorden te maken? Het meest na woorden, die we gewoonlijk als voorzetsels kennen, en meestal bijwoorden zijn: Voordat, nadat, omdat, totdat en de spreektaal voegt er bij met dat, door dat (door dien), maar gaat ook naar 't gegeven voorbeeld vormen nu dat, toen dat, terwijl dat. Hoe is 't daar nu mee?

Dat is eigenlijk aanwijzend voornaamwoord, werd later lidwoord, maar als zoodanig vervangen door het (eigenlijk een persoonlijk vnw.); ook begon het door zijne aanwijzende kracht dienst te doen als betrekkelijk voornaamwoord. Heel dikwijls evenwel gebeurde het, dat het zijne kracht en beteekenis verloor en in die gevallen kennen wij het nu als voegwoord. Heeft het betrekkelijk voor-

[p. 194]

naamwoord, behoefte aan een antecedent, het voegwoordelijk gebruikte betrekkelijk vnw. neemt het niet zoo heel nauw. Nu eens is 't er, maar dikwijls bleef het weg, dat hangt maar af van de plaats, die de zin inneemt.

a).	Het is waar, dat hij komen zal. Dat hij komen zal is een onderwerpszin, die zoo als men 't veelal noemt in den hoofdzin wordt aangekondigd door het. Met andere woorden, de zin dat hij komen zal dient om aan het beteekenis te geven, precies hetzelfde als bij bijv. afh. zinnen ten opzichte van een bepalend (bepalingaankondigend) voornaamwoord.
b.)	Degene, die mij lief heeft, volge mij Is in b) degene zonder beteekenis, zonder den volgenden afhankelijken zin, in a) is het eveneens onbegrijpelijk zonder den zin: dat hij komen zal. Men zou voor a) kunnen schrijven: Dit, dat hij komen zal, is waar. Nemen we nu een paar zinnen met andere voegwoorden, bijv.:
c.)	Hij kwam, voor dat ik vertrok.
d.)	Hij ging heen, nadat hij zijne zaken geregeld had.
e.)	Ik haat hem, omdat hij een bedrieger is.

Het is duidelijk, dat we de afhankelijke zinnen: voordat ik vertrok; nadat hij zijne zaken geregeld had en omdat hij een bedrieger is kunnen vervangen door de bepalingen: voor zijn vertrek, na de regeling zijner zaken, om zijne bedriegerijen, waarin voor, na en om voorzetsels zijn. Immers de afhankelijke zinnen in c.), d.) en e.) kunnen vervangen worden door een zelfstandig naamwoord. 't Is alsof er stond:

c.)	Hij kwam voor dit, dat ik vertrok.
d.)	Hij ging heen na dit, dat hij zijne zaken geregeld had.
e.)	Ik haat hem om dit, dat hij een bedrieger is.

waarin de laatste deelen dienen tot verklaring van dit en daartoe staan als eene bijstelling.

Voorzetsels en voegwoorden wijzen beide betrekking aan. Zijn de begrippen, waartusschen de betrekking bestaat, uitgedrukt in een woord, dan heet het betrekkingswoord (mooi is de uitdrukking niet!) een voorzetsel, maar is een der begrippen uitgedrukt in een zin, dan heet het voegwoord.

Ik zei, de spreektaal voegt er bij met dat, doordat (doordien). Bij beschouwing der volgende zinnen blijkt hetzelfde als in bovenstaande voorbeelden.

f.)	Met dat ik daar aankom, valt een kind te water.
g.)	Doordat het zoo geregend heeft, is de grond doorweekt, d.i. Met mijne komst d.i. op 't zelfde oogenblik (tijdaanwijzend als in: met Pinksteren) en door den overvloedigen regen.

Genoegzaam blijkt de overgang; liet ik in 't eerste geval ook nog den afhankelijken zin weg, zooals bijv.: Met komt daar Vrouw Johanna aan (Hofdijk), dan zou 't woord ook nog bijwoord wezen.

[p. 195]

Uit het boren aangevoerde is, hoop ik, gebleken dat

1e.	voor, na en om, voorzetsel gebleven zijn, maar slechts voegwoord heeten,
2e.	dat niet dient om voegwoorden te maken, maar aan 't hoofd staat van een' afhankelijken zin (als betr. vnw.), om een begrip te verklaren, dat na het voorzetsel genoemd moest zijn (als antecedent.) De Franschen zijn in dit opzicht zeer juist; na avant en après gebruiken ze den infinitif (naamw. vorm) of wel bij jusqu'à voegen ze eerst het antecedent in (jusqu'à ce que).

Nemen we een ander zoogenaamd voegwoord (toen).

a.)	Ik was toen thuis.
b.)	Ik was thuis, toen hij kwam.

In a.) noemt ieder toen een bijwoord, in b.) een voegwoord en wel een tijdbepalend voegwoord. Is 't in beide zinnen verschillend? neen. Immers, wordt in a.) de tijd aangegeven door toen, in b.) is dit evenzeer het geval, met dit onderscheid dat b.) een weinig nauwkeuriger is en er bij zegt, wat toen beduidt. Toen d.i. het oogenblik, waarop hij kwam. Als we hier dus spreken van een tijdbepalend voegwoord dan beduidt dit een woord, dat ons vertelt, dat de daarop volgende afhankelijke zin, eene tijdsbepaling bevat, die dienen moet, om dat minder duidelijke woord te verklaren.

Een ander voorbeeld geeft waar, vooral omdat daarin tevens het bovengezegde over betr. vnw. duidelijk uitkomt en tevens de overgang van bijwoord tot voegwoord.

a.)	Waar de grooten voorgaan, volgen de kleinen.
b.)	Waar Attila's paard getreden heeft, daar groeit geen gras meer.

Waar is een plaatsaanwijzend bijwoord, en wel vragend. Het vraagt naar de plaats en heeft dus eene onbepaalde beteekenis. Waar is dus op elke plaats, welke ook.

Van plaats is men overgegaan tot geval en 't is geworden: in alle gevallen, welke ook, zoo als boven in a.). Dit wordt evenwel gewoonlijk door als uitgedrukt, zoodat waar en als gelijk geworden zijn en waar van plaatsaanwijzend iets voorwaardelijks gekregen heeft

Zoo is 't ook gegaan met daar van plaatsaanwijzend bijwoord tot redengevend voegwoord.

In b.) is het duidelijk, dat het daar in den hoofdzin bepaald wordt door den afhankelijken zin: Waar A's paard getreden heeft, waaruit ten duidelijkste blijkt, dat Daar en Waar tot elkander in de zelfde betrekking staan als antecedent en betr. vnw.

Nog een paar andere voegwoorden willen we aanhalen, omdat die uit geheel andere woorden ontstaan zijn.

Terwijl = te der wijle = te dier wijle = op dien(zelfden) tijd.

[p. 196]

Ik zag de krant even in, terwijl hij zich kleedde, d.i. Ik zag de krant even in, in den zelfden tijd, dat hij zich kleedde.

Uit de samenstellende deelen blijkt, dat terwijl niets voegwoordelijks aan zich heeft; dat het hoofddeel is een zelfstandig naamwoord, dat bepaald wordt door den volgenden afhankelijken zin, zoodat meteen blijkt, dat, wat hier voegwoord genoemd wordt, eigenlijk is een deel van den hoofdzin en dat de afhankelijke zin eigenlijk is een zin tot bepaling van een Z.N.W., zoodat wijl, weder dienst doet als antecedent.

Uit het gelijktijdige der handelingen, kwam men tot het samengaan der gebeurtenissen, zoo tot bijvoeging, bijeenbehooren, verbinden, aaneenschakelen, en terwijl kreeg hier en daar aaneenschakelende kracht, zoodat personen, die het niet al te nauw nemen, bijv. vertellen: Karel II van Spanje stierf in 1700, terwijl Karel II van Engeland reeds in 1685 gestorven was.

Tenzij ook tegenwoordig voegwoord genoemd, heeft niets, dat aan een voegwoord, aan verbinding herinnert.

Tenzij = Het en zij = Het zij niet.

Ik zal het huis koopen, tenzij de tegenwoordige eigenaar te veel geld vraagt, d.i.:

Ik zal het huis koopen, het zij niet, dat de tegenwoordige eigenaar te geld vraagt.

't Is duidelijk, dat de zin:

dat de tegenwoordige eigenaar te veel geld vraagt slechts dient ter vervanging en verklaring van het, dat als grammatisch onderwerp van zijn dienst doet. Dat het geval hetzelfde is, als in den vroeger gegeven zin: Het is waar, dat hij komen zal, behoeft geen betoog. Daar men nu ook hetzelfde kan zeggen door als te gebruiken met het tegengestelde van den volgenden zin, heeft men tenzij tot de zelfde soort voegwoorden gebracht als als (dat zelf ook geen voegwoord is). Men heeft het voorwaardelijk genoemd, wat er niet eens geheel door kan, omdat de volgende zin juist eene voorwaarde noemt die niet vervuld moet worden om het eerste gedeelte waar te maken.

Hetzij is eigenlijk het tegengestelde van tenzij. Immers de samenstellende deelen zijn gelijk, behalve dat tenzij ook nog en = niet bevat. De zin, die er op volgt, dient in beide gevallen ter verklaring van hetgeen door het bedoeld is.

Hoezeer en hoewel, zijn samengesteld uit hoe (bijw. van graad) en zeer en wel (bijwoorden), die dienen ter bepaling van het werkwoord, van den afhankelijken zin.

a.)	Hij deed het, hoezeer ik hem gewaarschuwd had.
b.)	Hij had dorst, hoewel hij gedronken had.

d.i. ik had hem zeer gewaarschuwd en hij had wel gedronken.

Dat de beteekenis uit het oog verloren is, blijkt uit het gebruik,

[p. 197]

dat op deze wijze verbindingen maakt, die met liet oog op de eigenlijke beteekenis onmogelijk mogen heeten; maar bovendien ook uit de samenstelling: onze taal vormt niet spoedig samenstellingen, wanneer door de samenstelling niet iets nieuws geleverd wordt, of de samenstellende deelen de beteekenis behouden, die ze buiten samenstelling hadden.

Ik gaf slechts enkele voorbeelden van woorden, die zonder voegwoorden te zijn, als zoodanig gebruikt worden. De voorbeelden, dat een woord beurtelings bijwoord, voorzetzel en voegwoord is, zijn talrijk; de overgang is heel geleidelijk: wat het bijwoord alleen doet, verricht het voorzetzel met een volgend Z.N.W. en doet het voegwoord met een' volgenden zin. Voegwoord en Voorzetsel beide dienen om betrekkingen aan te wijzen.

Heereveen, 17 April 1881.

Th. KUIJPER.