Noord en Zuid. Jaargang 4

Enkele etymologiëen.

Op oorspronkelijkheid mag schrijver dezes voor de beneden volgende etymologiëen voorzeker geen aanspraak maken. Alles of althans nagenoeg alles, wat hier zal opgemerkt worden, is aan taalgeleerden voldoende bekend; de wetenschappelijke werken evenwel, waarin die geleerdheid is te lezen, staan voor zeer vele lezers van dit Tijdschrift niet ter beschikking, ja zijn misschien sommigen zelfs bij name niet bekend. Daarom is deze reeks van afleidingen waarschijnlijk niet onwelkom.

Banket. Oorspronkelijk een Fransch woord = banquet, feestmaal, dat met den Franschen deminutiefuitgang-et gevormd is van het in het Fransch ingedrongen Germaansche bank. Eerst beteekende het substantief dus ‘bankje’; vandaar onder invloed van banqueter (oorspronkelijk ‘op een bank zitten’, dan ‘op de smulbank zitten’) het ‘gastmaal’, waaraan men op bankjes aanzat. In deze opvatting ging het woord over in het Nederlandsch; zie b.v. bij vondel (uitgave V. Lennep,) X, bl. 110:

men schaft'er op 't bancket

De weite, en voert een rij van eedle hofgerechten.

nog hedendaags in Vlaanderen de gebruikelijke benaming voor ‘feestmaal’. Bij synecdoche, de figuur der deeling, waarbij men den naam van het geheel overdraagt op een deel daarvan, kwam het naamwoord ook in gebruik voor het laatste deel der maaltijd, voor het ‘dessert’, om daarna ook voor ‘het voornaamste deel van di nagerecht’, voor een ‘bepaald soort van gebak’ te gaan gelden.

Bastaard. Eveneens een uit het Fransch ontleend woord; Oud-

[p. 114]

fransch bastard, eigenlijk ‘zadelkind’. In de Provence en Spanje pleegden de muilezeldrijvers bij hun inkeer in een herberg zichzelf een bed te spreiden van de zadels hunner lastdieren; en daar nu het verkeer van deze luitjes met het dienstdoend vrouwelijk personeel van den albergo vrij intiem was (vgl. het verhaal in den Don Quijote, I, 16), is het nog al natuurlijk, dat men voor een op zulk een zadelbed verwekt kind den naam van ‘zadelkind’ bezigde. In het Oudfransch zeide men ook in denzelfden zin fils de bast of, met afval der t, fils de bas; en het Hoogduitsche in begrip met bastaard overeenstemmende substantief bankert beteekent op overeenkomstige wijze ‘bankkind’ = ‘op de bank verwekt kind’, tegenover het wettig ‘in het bed’ gewonnen kroost.

Baai, golf, overgenomen uit het Fransch baie, is in deze taal zelve van Baskischen oorsprong. In deze laatste taal was baia = ‘golf’; (vanwaar Bayonne = ‘goede haven’, met het Bask. bij-voeg. nw. ona ‘goed’).

Beschuit. Overgenomen uit het Fransch biscuit, dat eertijds als biscuut werd uitgesproken. Het woord is oorspronkelijk Latijn: bis coctus, tweemaal gebakken.

Bul ‘pauselijke brief,’ en oorspronkelijk in 't algemeen ‘oorkonde’ (vgl. de bekende Gouden Bul van Karel IV van Duitschland). Het is een Latijnsch woord en beteekent eigenlijk ‘bal’ of meer in 't bijzonder ‘de van was gevormde bal, die als zegel aan een oorkonde werd gehangen;’ van het ‘zegel’ ging de benaming over op de ‘oorkonde’ zelve.

Goo, gooi. Uit een Oudgermaansch gawi, landstreek, ontwikkelden zich de vormen gooi en goo, (zie Dr. Van Helten, Klinkers en Medeklinkers, H. XXI § 2), beide in gelijke beteekenis, de eerste nog bewaard in den geographischen eigennaam het Gooi, de andere in Oostergoo, Westergoo. Daarnaast was evenwel ook een vorm -gouwe mogelijk (z. V. Helten t. aangeh. pl.), dien we nog herkennen in Hene-gouwen.

Kapel ‘klein kerkje’ is overgenomen uit het Fransche chapelle, toen dit nog als capelle (vgl. Dr. Van Helten Klink. en Medekl. H. XXVII § 1a) werd uitgesproken. Eigenlijk is het woord gelijk aan ‘manteltje’, met den uitgang -elle afgeleid van capa, mantel. Naar het stuk van een manteltje van den heiligen Martinus, dat als kostbare reliquie bewaard werd in een kerkje, nam, bij metonynische overdracht van het omvatte op het omvattende, dit gebouwtje zelve den naam capelle over, welke later ook voor andere kerkjes in gebruik kwam.

Klant. Van het Oudfransche kaland, dat oorspronkelijk ‘een plat vrachtschip’ beteekende, en vandaar ook, bij overdracht van de bezitting op den bezitter, voor den persoon gebezigd werd, die met zijn schip waren kwam afhalen, na die gekocht te hebben.

[p. 115]

Karikatuur. Overgenomen uit liet Italiaansche caricatura, dat eigenlijk ‘overdrijving’ beteekent, als gevormd van een werkwoord caricare, laden, overladen, Fransch charger.

Kalfateren is een Fransch verbum, calefater; en dit zelve is van de Arabieren overgenomen, die galafa gebruikten voor het ‘teren en met werk stoppen’ van een schip.

Krant is eigenlijk courante (nouvelle) = ‘loopend nieuws’.

Kadaster, Fransch cadastre, is voortgekomen uit een Latijnsch substantief capitastrum, dat van caput, hoofd, afgeleid, ‘hoofdboek’, ‘boek der hoofdelijke belasting’ beteekende.

Floers is het Fr. velours, fluweel, dat eertijds speciaal als rouwgoed werd gedragen.

Loo, dat in een reeks van eigennamen voorkomt, als Het Loo, Waterloo, Beverloo, Borkulo, Eeclo, Venlo, enz., beteekent ‘bosch,’ als hoedanig het b.v. nog in het Oudhoogduitsch aangetroffen wordt. Genoemde eigennamen zijn dus oorspronkelijk = Het Bosch, Waterbosch, Beverbosch, Berkenbosch, Eikenbosch, Veenbosch.

Livrei, het Fransch livrèe, is niets anders dan de door den heer aan zijn bedienden geleverde kleeding; vgl. livrer, leveren.

Monster is het Latijnsche monasterium, klooster. Behalve in onzen dorpsnaam kennen we het woord ook nog in het Westfaalsche Munster, het Engelsche Westminster, enz. Heel wat anders is monster, leelijk wezen, spook, Fransch monstre, oorspr. ‘verschijning’.

Mozaiek, Fr. mosaique, is eigenlijk ‘muzenwerk’; het woord luidde oorspronkelijk musaico.

Mostaard, Fr. moutarde, doch Oudfransch mostarde, was zoo genoemd naar den mustum, most, jonge wijn, waarmede het zaad werd en in sommige streken van Frankrijk nog wordt aangemaakt.

Melaatsch is het Fransche malade, met een Nederlandschen uitgang. Dat meermalen een schrikkelijke ziekte alleen door een benaming voor ‘krankte’ werd aangeduid, zien we uit het oude kranke, dat voor ‘pest’ werd gebruikt, en uit ons de ziekte voor ‘de cholera’.

Schavot. Uit het werkwoord catar, zien, en falco, een verbastering van het uit het Germaansch overgenomen balk, vormde de Italiaan de samenstelling catafalco, vanwaar ons katafalk als ‘stellage ingericht om het er op geplaatste lijk te laten zien’. Catafalco werd in het Oudfransch, met de aan deze taal eigene verzachting des medeklinkers, den gewonen overgang van al tot au, en de niet ongewone wijziging van de slot-c tot t, cadefaut, of met voorvoeging van es, escadafaut; dit laatste moest na syncope der d tot escafaut en vandaar in 't Nieuwfransch échafaud worden. Van dit escafaut intusschen namen wij den vorm schavot over, die eertijds niet alleen als ‘stellage om een executie te laten zien’ gebezigd

[p. 116]

werd, maar evenzeer als ‘stellage om iets te zien, opgericht bij toernooien of andere feesten’.

Soep is wel een uit het Fransch overgenomen woord, maar oorspronkelijk toch Germaansch; het Fr. soupe toch zelve is, uit Oudgermaansche saup, dat bij Kiliaen als sope, sjeu, wordt aangetroffen.

Fooi is het Oudfransche voie (vanwaar voyage) en beteekende eertijds ‘het afscheidsmaal’, dat men bij het gaan op reis (voie) placht te geven of gelijk men ook zeide, te besetten. Vgl.:

Entieridder nam verlof
An alle die vrouwen opten hof
Ende hi ghinc sijn foy besetten.

een Mnl. door Oudemans in zijn Middelnederl. Wdb. aangehaalde plaats. Later kwam de uitdrukking in gebruik voor het geschenk, dat men bij zijn afscheid aan de bedienden gaf.

Wadden (de). De naam van dezen zeeboezem is niets anders dan ‘golf’. Angelsaksisch bestond zulk een substantief vadhema, dat na verlies van toonloos geworden a en den bekenden overgang van den slot-m tot n ons wadden moest opleveren.

Batavus.