Noord en Zuid. Jaargang 3

[p. 280]

De invloed van Duitschland op de Nederlandsche letterkunde.

De geographische ligging van Nederland tusschen Duitschland, Frankrijk en Engeland, zijn drukke handelsbetrekkingen met verre zuidelijke landen en niet minder de politiek, die door de republiek der Vereenigde Nederlanders gevolgd werd en die de kleine republiek aan de Noordzee tot een verblijf van persoonlijke en godsdienstige vrijheid maakte en daardoor tot een toevluchtsoord voor de verdrukten van andere landen - ziedaar oorzaken, waardoor Nederland vaak den invloed van verschillende nationaliteiten ondervond en er dikwijls onder te lijden had.

Het laatste kan vooral van het Fransche element gezegd worden, dat in de vorige eeuw zulk een noodlottigen invloed uitoefende en niet alleen in het gewone maatschappelijke leven, in de zeden en begrippen van het volk, maar vooral ook in de letterkunde met groote hardnekkigheid doordrong.

Behalve de Fransche deden zich nog andere invloeden gelden, niet alleen van de omliggende rijken Duitschland en Engeland, maar ook van Italië en Spanje, de laatste vooral door de uit Spanje en Portugal verdreven joden, die zich hier vestigden. Bij het einde van de 16^de en in 't begin van de 17^de eeuw oefende Italië een onmiskenbaren invloed op de Nederlandsche letterkunde uit. Tasso's ‘Amintas’ en Guarini's herdersspel ‘Pastor Fido’ werden in dien tijd niet alleen veel gelezen, maar spiegelen zich zelfs af in de poëtische scheppingen van Hooft en Huyghens, evenals in den stijl van Spieghel, die aan de Italiaansche Concetti doet denken.¹ Dit verschijnsel is hoofdzakelijk daardoor te verklaren, dat in dien tijd zoo vele Hollanders Italië bezochten; een reis naar de lachende velden van Hesperië behoorde toen tot de vereischten van een goede opvoeding en voor kunstenaars was zij bepaald noodzakelijk. Merkwaardig is het, dat Italië's grootste dichter Dante te dien tijd in Nederland zoo weinig gewaardeerd werd.

Over deze verschillende invloeden, hoe zij zich, vooral sedert de vijftiende eeuw, op het gebied der Nederlandsche taal en letterkunde deden gelden, gaf Willem de Clercq (gest. 1844), zelf een zeer gewaardeerd dichter en navolger van Bilderdijk, in het jaar 1824 een zeer degelijk geschrift uit. Sedert dien tijd is echter meer dan een halve eeuw verloopen en heeft menige gewichtige omwenteling plaats gegrepen.

Tot voor betrekkelijk korten tijd vermocht het Duitsche element niet een belangrijke rol in de Hollandsche letterkunde te spelen, wat te grooter verwondering moet baren, als men bedenkt, dat gelijke afstamming juist het tegendeel zou doen verwachten. Men moet echter nauwkeurig het onderscheid in het oog houden tusschen

1 In 's Graven-Hage Uyt de Druckery van Dirck Maire verscheen in 1636 Den Ghetrovvven Herder, Herderliick blyeyndende Treurspel. Dit werk is opgedragen aan Jonckvrouwe Maria Bommer en de Toe-Eygen-Brief is geteekend j.v.d.m.d h.

[p. 281]

kunst- en volksdicht; het laatste was steeds de tolk van het verwante Germaansche element en bleef onder alle omstandigheden en te allen tijden ongevoelig voor den invloed der Fransche oppervlakkigheid. De Nederlandsche dichters daarentegen beoefenden steeds liever de Fransche en de Engelsche letterkunde - van de laatste vooral Ossian en Robert Burns - dan de Duitsche en ontleenden dus aan de beide eerste ook de onderwerpen voor hunne bewerkingen. Wel is waar leerde men tegen het einde der vorige eeuw de schatten der Duitsche letterkunde langzamerhand kennen, - vooral de Duitsche lyriek begon haren invloed op de Hollandsche te doen gelden, - wel is waar vertoont Jacobus Bellamy eenige overeenkomst met Hölty en Rhynvis Feith toont ten duidelijkste in zijn romans, (Julia, 1783, Ferdinand en Constancia, 1785) onder den invloed van den Werthertijd te staan.² Maar over 't geheel behield de Fransche pruikenstijl de overhand, en toen bovendien Bilderdijk, (1756-1831), die langen tijd in Nederland als de dictator der letterkunde werd beschouwd, bij zijne landslieden den haat tegen Duitschland en alles, wat Duitsch heette, met ware bitterheid aanwakkerde, viel er vooreerst nog niet aan te denken, dat de invloed van Duitschland zou toenemen. Het eenige gebied, waarop deze invloed in dien tijd en ook reeds vroeger eenige ofschoon zeer geringe, beteekenis kreeg in vergelijking met het Gallische pseudo-klassicisme, was het tooneel. Naast het klassieke repertoire der Franschen, waaronder vooral Racine, Crebillon, Molière en Voltaire, werden ook Iffland en Kotzebue veel gespeeld; het huiselijk drama ‘Die Jäger’ van den eerste; verder Kotzebue's ‘Verleumder’, ‘Menschenhass und Reue’, ‘Kind der Liebe’ en andere blijspelen kwamen geregeld op het repertoire voor.³

Na den dood van Bilderdijk, aan wien wij, ondanks zijn vijandelijke gezindheid tegen Duitschland, toch een meesterlijke vertaling van Bürger's ‘des Pfarrers Tochter von Taubenheim’ te danken hebben, werd er een groote omwenteling in de letterkunde voorbereid.¹⁾ Een meer degelijke kritiek begon aarzelend haar stem te verheffen en het aantal, dikwijls voortreffelijke bewerkingen uit vreemde literaturen groeide steeds aan. Ja, deze navolgingszucht verkreeg een tijdlang zulk een verbazenden omvang, dat men in het buitenland de Hollandsche letterkunde verweet, dat zij slechts uit vertalingen bestond. Toen zagen hier te lande degelijke mannen, met Bakhuizen van den Brink en Potgieter aan het hoofd, de noodzakelijkheid in, om met vereende krachten een meer zelfstandige, nationale richting te doen ontstaan. Toen stichtten zij (1837) ‘De Gids’, een tijdschrift, dat nog heden als het voornaamste in

2 Feith vertaalde ‘Ernst und Kurzweil von meinem Vetter an mich’ uit den Wansbecker Bothe, ontleende tal van fragmenten aan Wieland en bewerkte met eenige vrijheid Wieland's Lady Jane Gray. Zijn Ferdinand en Constantia is blijkbaar eene poging om den Werther na te bootsen. Herder's Geist der Ebräischen Poesie was toen reeds door van Engelen vertaald (Feith deel II bl. 73 noot) en Wieland's zoowel als Lessing's kunsttheoriën werden hier te lande trouw naverteld.
Vooral de invloed van Klopstock en Lavater was zeer groot en Bellamy is geheel vervuld met bewondering voor beide. Vele zijner gedichten zijn naar oden van Klopstock bewerkt; de Frühlingsfeier kwam weldra vertaald in alle schoolboeken voor, zoo ook van Voss der Pflausrock en van Bürger Das Dörflein. Van den Messias verschenen in korten tijd twee vertalingen en bij de vorming van onzen bundel Evangelische Gezangen, ontleende men de meeste zangwijzen aan Duitsche componisten en vertaalde vele Duitsche kerkliederen.
Mej. E.M. Post wijdde aan de echtgenoot van Lavater zelfs een afzonderlijk werk Het beeld van eene stille in den lande. Zij vertaalde ook Schiller's Don Carlos.
Matthias Claudius, Voss, Klopstock, Lavater en Wieland werden hier ook veel in 't oorspronkelijke gelezen, evenals Bürger en Langbein. Ook Kant vond hier vele bewonderaars en zijn Kritik der reinen Vernunft werd reeds in de eerste jaren dezer eeuw vertaald.

3 Van Kotzebue komen op de boekenlijsten tusschen 1789 en 1825 honderden titels voor, zoo van herdrukken als van uitgaven van hetzelfde stuk onder verschillende titels. In de eerste jaren zijn het veel treurspelen, nà 1815 hoofdzakelijk kluchtspelen. In talrijkheid van titels volgen op Kotzebue hier Iffland en Holberg en dan de Franschman Picard, van wien Schiller ook vertaalde en daarna van de Franschen Molière en Voltaire; in nieuwere tijden werd Scribe het meest vertaald.
Van Lessing werd in 1765 de Mysogyn vertaald en daarna Sarah Sampson (76), Atheist (78), daarop Emilia Galotti (84), der Schatz (86), eindelijk Minna (1814).
Van Schiller Die Räuber in 1789, Kabale und Liebe in 1791, daarna Fiesko 1800, Jungfrau von Orleans 1807, Maria Stuart in 1807, den Tell eerst in 1821.
Van Goethe Clavigo 1780, Egmont 1800, Geschwister 1820.
Bijzonder schijnt Weisse's Romeo und Julia bevallen te zijn, althans het werd gedrukt in 1775, 84, 86 en 91.
Geen dezer stukken komt anders dan bij hooge uitzonderingen op theaters van den eersten rang voor, uitgezonderd de Maria Stuart naar ten Kate's vertaling van 1866; eene nieuwe bewerking van de Minna zal ook weldra opgevoerd worden. De meeste speelt men niet meer.

1) Bilderdijk vertaalde veel gedichten van Bürger, maar verwees daarbij vaak naar Percy, uit wien Bürger ze vertaald had.

[p. 282]

Nederland wordt beschouwd. Intusschen liet zich de eenmaal ontwaakte bewondering voor de meesterwerken, vooral der Engelsche en Duitsche letterkunde niet meer onderdrukken en bij menig Nederlandsch dichter van lateren tijd zijn de sporen van den invloed der Duitsche voorbeelden niet te miskennen. Terwijl S.J. van den Bergh (gest. 1868) onder den titel ‘Geest en hart’ een bloemlezing uit de beste Duitsche dichters in 't Hollandsch vertaalde, verwierf Dr. J.P. Heye (gest. 1876), die zich door de verbetering van het Nederlandsch volkslied verdienstelijk heeft gemaakt, door zijn voortreffelijke vertalingen uit het Duitsch rechtmatige waardeering. In 't bijzonder legde hij zich toe op de bewerking van oratoriën en andere, niet bepaald voor het tooneel bestemde werken, waaronder vele door de bewerking in de zustertaal eer wonnen dan verloren. Eenige daarvan, waaronder de ‘Ruïnen von Athen’, waarvan de oorspronkelijke Duitsche tekst van Kotzebue naast de klassieke compositie van Beethoven niet meer te dulden was, werd zeer terecht zelfs de eer waardig gekeurd (door Mevr. Heinze-Berg) in 't Duítsch vertaald, herhaaldelijk in Duitschland uitgevoerd en bewonderd te worden. Bovendien vertaalde Heye ook van Schiller die Glocke, van Goethe de Walpurgisnacht, van Geibel e.a. - Van Goethe's meesterstuk, den Faust, verscheen ongeveer een tiental jaren, nadat hij het tweede deel van zijn treurspel geeindigd had, een Nederlandsche vertaling van den Antwerpenaar Ludwig Vleeschhouwer (gest. 1866), die later echter door betere bewerkingen gevolgd werd.⁴ Den beminnelijken dichter Hendrik Tollens (gest. 1856), met wiens lief, schoon gedicht ‘Aan een gevallen meisje’ dat van Alfred Meissner ‘Einer Gefallenen’ een merkwaardige gelijkenis vertoont, zouden wij het liefst met onzen populairsten dichter Uhland vergelijken.⁵ Ofschoon Jacob van Lennep (gest. 1868) zijn voorbeelden voor de poëtische vertelling en den historischen roman met voorliefde uit de Engelsche letterkunde (Byron, W. Scott) koos, zoo verklaarde hij niet minder, als banierdrager der romantiek, den oorlog aan het Fransche element in zijn land, en dit is een verdienste, die steeds, zij het ook niet indirect, aan den Duitschen geest ten goede moest komen.

Sedert dien tijd is de achting, ja we zouden haast zeggen de bewondering voor de Duitsche letterkunde in Holland eer toe- dan afgenomen. Kenmerkend is hiervoor, dat zelfs eenige der tegenwoordige Nederlandsche schrijvers, behalve in hun moedertaal, oorspronkelijke werken in het Duitsch schrijven. Zoo schreef de gewaardeerde novellendichter Johan Gram (geb. 1833)⁶ in de Duitsche taal, terwijl de dochter van professor Opzoomer (geb. 1859) onder den pseudoniem Wallis in 1875 zelfs een Duitsch treurspel, getiteld: ‘Der Sturz des Hauses Alba’, schreef, dat

4 De vertalingen omvatten het eerste deel; Prof. Brill schreef eene zeer schoone toelichting tot het tweede deel.

5 Ook na de hoogst verdienstelijke studie door Huet aan Tollens gewijd, heeft men in Nederland den ‘ridder Tollens’ zooals men hem gaarne noemde, nog maar niet naar waarheid kunnen of willen beoordeelen. De zucht om Nederland te roemen en de geliefde deugden: godsdienstzin en huiselijkheid te verheerlijken, hebben Tollens hier te lande zoo populair gemaakt als de meest populaire predikant ooit kon hopen te worden. Daardoor is men blind gebleven voor dat volslagen gebrek aan de geestesgrootheid, die den dichter zijne verhevene plaats onder de menschen doet verwerven. Da Costa vereerde ook godsdienst en huiselijkheid en had ook vrouw en kinderen lief, maar hij liep met dat alles niet te koop. Als Da Costa in een sierlijk vers voor ‘een geschenk in fijnen wijn’ bedankt, is het de hoffelijke jonker, die spreekt; als Tollens gelegenheidsdichten richt aan de aanzienlijksten uit Rotterdam, is niet de gastheer, de evenboortige van den dichter, maar de dichter, die overgelukkig is met de eer van zulk een gastheer.
Onvoldoende bekendheid met de letterkunde onzer naburen, was oorzaak, dat onze landgenooten in Tollens een genie zagen. Ze hadden echter Schiller, Goethe, Uhland e.a. maar eens goed moeten kennen om te weten, dat de ‘bloemen’ niet ‘bij de naburen geplukt’ maar met onbedreven hand van den stengel gerukt waren.
De meeste vertalingen van Romancen en Balladen hebben al den adel en de ridderlijkheid verloren, waardoor de oorspronkelijke stukken zich onderscheiden. Om die te kunnen bewaren moest de ridderschap zich verder uitstrekken dan tot den rok of den jabot. Op tal van plaatsen heeft Tollens het met de vertaling niet te nauw genomen en elders heeft hij blijkbaar den tekst niet verstaan. Verder vergete men niet - en Huët heeft daarop slechts zeer onvoldoende gewezen - dat de vader van al die Balladen en Romancen Percy heet en dat diens verzameling Reliques of Ancient English Poetry gretig door Bürger en Langbein in het Duitsch werden vertaald of bewerkt, gelijk Gellert, Hagedorn, Pfeffel, Lichtwer e.a. vroeger Lafontaine en Florian hadden nagewerkt. Die bewerkingen waren het, die Tollens nog eens nawerkte. Waar hij zich een enkele maal aan 't vertalen van de oudere lezing waagde, was 't nadeel aan 't oorspronkelijke toegebracht nog grooter. Een enkel proefje van Tollens dichterlijke wijze van vertalen moge hier een plaatsje vinden:
De aanhef van Goethe's Fischer, een der schoonste scheppingen van den dichtervorst luidt aldus:

Das Wasser rauscht, das Wasser schwoll,

Ein Fischer sasz daran,

Sah nach der Angel ruhevoll,

Kühl bis ans Herz hinan.

Und wie er sitzt, und wie er lauscht,

Theilt sich die Flut empor:

Aus dem bewegten Wasser rauscht

Ein feuchtes Weib empor.

In dit couplet vinden we (gelijk Lemcke in zijne Populäre Aesthetik bl. 505 terecht opmerkt) vooreerst 't klanknabootsende in den eersten regel, waar

a a e au
a a e o

vrij wel dat kabbelen der golfjes weergeeft. Niet onnoodig is ook de mededeeling in regel 2 en 3, dat de visscher kalm en bedaard, zonder eenige gemoedsaandoening (Kühl bis ans Herz hinan) neer zit, met al de kalmte van een hengelaar. In zijn gewichtige bezigheid gaat hij geheel op, hij zit en luistert naar 't minst geluid. Daar theilt zich die Flut empor d.i. een deel van het water verheft zich en op zekere hoogte gekomen opent het zich, zooals 't o.a. in Racine's Phèdre (V. 6) heet:

Cependant sur le dos de la plaine liquide,
S'élève à gros bouillons une montagne humide;
L'onde approche, se brise, et vomit à nos yeux,
Parmi des flots d'écume, un monstre furieux.

en 't nieuwgevormde werkwoord emporrauschen is noodig om in éen begrip uit te drukken, dat de stroomnymf majestueus uit 't water stijgt, terwijl de waterdruppelen melodisch ruischend langs haar blanke leden parelen. De nymf zelve wordt alleen aangeduid door de woorden ‘feuchtes Weib’ De dichter kan haar bekoorlijkheden niet beter doen kennen dan door den invloed te teekenen, dien zij op den kalmen, koelen visscher maakt. Zoo ook heeft Hamerling de schoonheid van Aspasia nergens beschreven, maar ons dadelijk op de eerste bladzijden van haar betooverend schoon overtuigd, door ons nauwkeurig te melden, welken indruk haar verschijning op mannen van allen leeftijd en stand maakte.
Blijkbaar heeft Tollens van al die schoonheden niets gevoeld, anders kon hij onmogelijk vertalen (?) (Volksuitg. 1871 bl. 275).

Het water bruischte, 't water steeg,

Daar trad een visscher toe,

Deed aan zijn angel aas en deeg,

En lei zijn hengelroê.

Maar wijl hij loert en wijl hij zit,

Daar splijt de vloed in twee,

Daar stijgt een vrouw, met hair als git,

En blank als schuim, uit zee.

Ik zwijg van de slordige taal, die ons zinnen te lezen geeft als:
Een visscher trad toe; (waartoe?); - een visscher deed aas en deeg aan zijn angel; - een visscher lei zijn hengelroe; - wijl voor terwijl: - de vloed splijt in twee; - ik wijs alleen op 't verminken van 't oorspronkelijke en 't ondichterlijke der voorstelling in 't Nederlandsch.
Van 't kabbelen merken we niets; alleen vernemen we, dat 't bij ‘wassend’ water was, dat de visscher aankwam en dat hij (vrij onoogelijk) ‘aas en deeg’ (beide te gelijk?) aan den angel deed(?). 't Is inderdaad een visscher, dien we hier zien en als aanhef voor een komisch verhaal bijv. onder den titel: ‘Een waterzoodje’ kon die beschrijving dienen; voor eene dichterlijke schepping als deze zeker niet. De vertaler valt echter uit zijn rol, waar hij den visscher laat ‘loeren’, dat is geen werk voor visschers, wel voor spionnen, verraders, wilddieven en derg. De Schoolmeester laat dan ook terecht, even als van Alphen, de kat ‘loeren’ en in den ‘geillustreerde’ Schoolmeester (bl. 117) loert de oude heer naar het knappe juffertje, dat aan de overzij van de plaats de wasch te drogen hangt. Maar wat is er van de objectiviteit in Goethe's gedicht overgebleven, waar Tollens het water zichals weleer deRoode Zee ‘in twee’ laat ‘splijten’. Daarbij heet de hengelaar aan de ‘zee’ te zitten en zoover is hij verwijderd van dichterlijk begrip, van vrouwelijk schoon, dat hij ons in eene beschrijving in eenlettergrepige woorden de stroomnymf maakt tot een onoogelijk en onmogelijk schuimkleurig wezen met git zwart haar. Dat Goethe elk der vijfbedrijven van dit kleine drama in eene afzonderlijke strophe uitwerkte heeft Tollens niet eens opgemerkt, hij schrijft het geheel in coupletten van vier regels.
Ten Kate heeft zeker eene veel beter geslaagde vertaling gegeven, eene, waaraan we den dichter herkennen:
(Uit den Vreemde I. bl. 100.)

Het water ruischt, het water wast,

Een visscher zit er aan,

En houdt bedaard den hengel vast,

En ziet den dobber gaan,

En als hij tuurt op 't golvend ruim,

Daar splijt op eens de vloed:

Daar treedt hem, wit van zilverschuim,

Een jonkvrouw te gemoet.

Zeker heeft de vierde regel wat verloren en is 't opstijgen der stroomnymf niet geteekend als bij Goethe, maar alleen vermeld, maar toch is deze vertaling geen misvorming, zooals die van Tollens inderdaad is.
Dat eene geheel goede vertaling mogelijk is, bewijst G.H. Lewes (Life of Goethe 2nd. Ed. 1864 p. 228).

The water rushed, the water swelled:

A fisherman sat by,

And gazed upon his dancing float

With tranquil dreaming eye.

And as he sits, and as he looks,

The gurgling waves arise:

A maid all bright with waterdrops,

Stands straight before his eyes.

Ook hier ontbreekt dat emporrauschen, maar de vertaler kwam t oorspronkelijke anders zoo veel mogelijk nabij. Hij was 't, die zedig getuigde: ‘At its happiest efforts translation is but approximation.’ Maar niet allen merken dat op; want terecht getuigt Oscar Blumenthal: ‘Gute Uebersetzungen weiss nur der zu würdigen, der sie nicht braucht.’
De vergelijking met Uhland gaat slechts in éen opzicht en dan nog maar zeer gebrekkig op. Gelijk Uhland zoo heeft ook Tollens vaderlandsliefde willen wekken door de roemrijke daden der voorvaderen te bezingen, en in zijne Vaderlandsche zangen is hij ook 't meest oorspronkelijk en het best, het degelijkst. Hoe overdreven hij soms den lof van 't voorgeslacht bezinge, die liederen zijn schoon door hun eenvoud en hun gloed; maar.... terwijl Uhland met al de voorbereiding van den degelijk gevormden kunstenaar de stof voor zijne schoone liederen uit documenten en sagen zorgvuldig zoekend bijeenbracht, zong Tollens ‘op zijn eigen trant’ zijn vaderlandsch verhaal zonder veel meer dan schoolboekkennis. Al die kleine bijzonderheden van teekening en taal, die zoogenaamde kleinigheden, waardoor men zich bij Uhland in den tijd der ballade verplaatst waant, ontbreken ten eenenmale bij Tollens.

6 Johan Gram schreef slechts tweemaal in 't Duitsch en wel in der Salon in 1871 Die Reisegefährten en in 1873 Kirmess in Scheveningen.
In het Duitsch schreven echter zeer vele Nederlanders in wetenschappelijke tijdschriften, ook enkele werken over geneeskunde en natuurkunde werden in die taal uitgegeven, om ze voor een grooter kring van lezers geschikt te maken.

[p. 283]

voor het eerst door het Duitsche tooneel in Den Haag opgevoerd werd en den levendigsten bijval verwierf.⁷

Sedert meer dan een jaar is eindelijk ook het verschijnen van een Duitsche courant voor ‘Hollandsche berichten’ mogelijk geworden, waarvan de redactie in Amsterdam gevestigd is en die geheel aan den handel is gewijd.⁸ Bovendien is het aantal vertalingen uit den rijken schat van het Duitsche geestelijk leven jaarlijks zeer aanmerkelijk. Een vluchtig overzicht dier Nederlandsche bewerkingen zij verder het onderwerp onzer behandeling. -

Wanneer men de voortbrengselen onzer letterkunde, die in den laatsten tijd door de Hollanders de eer waard gekeurd werden, in hun taal overgebracht te worden, aan een zorgvuldig onderzoek onderwerpt, dan kan men niet nalaten, het op zekere hoogte verwonderlijk feit op te merken, dat onze voortbrengselen op philosophischaesthetisch gebied bijzondere verwaarloozing van de zijde onzer Hollandsche naburen ondervinden. Met uitzondering van een bewerking van Ludwig Pfau's ‘Freie Studien’, dat in 't bijzonder den invloed van kunst en godsdienst op de algemeene ontwikkeling in 't oog hield - werd zelfs geen enkel van onze uitstekende philosophische werken in de taal van Spinoza vertaald; ja niet eens van Ed. von Hartmann's ‘Philosophie des Unbewussten’, dat toch bijna in alle talen vertaald werd, is ons een Hollandsche bewerking bekend geworden.⁹ Daarentegen kan iedere, ook slechts middelmatige verschijning op theologisch gebied op de eer rekenen in 't Hollandsch vertaald te worden; zoo vond ook Ed. Langhan's ‘Handbuch für biblische Geschichte und Literatur’ een zorgvuldig bewerker in F. van Leeuwen. Daarenboven echter wijden de Hollanders een bijzondere aandacht aan de, in Duitschland steeds meer op den voorgrond tredende materialistische richting; vooral R.E. de Haan maakte zich verdienstelijk door de verbreiding der werken van Ludwig Büchner, van wien hij, behalve het voornaamste werk ‘Kraft und Stoff’, ook ‘Der Mensch und dessen Stellung in der Natur’ door welgeslaagde vertalingen voor zijn landgenooten bewerkte.¹⁰ De ‘Populaire Entwicklungsgeschichte des Weltalls’ van Dr. August Specht werd eveneens in 't Hollandsch vertaald. Zelfs de roman ‘Darwinia’, geschreven door een geleerd Hollandsch doctor, die zich onder den pseudoniem Jan Holland verbergt, legt, ofschoon hij het darwinistische streven belachelijk zoekt te maken, toch een indirekt getuigenis af van de opmerkzaamheid, die men in Holland aan dit gewichtig onderwerp wijdt.¹¹

Op historisch gebied zijn eveneens verscheidene annexaties te vermelden. Dr. Oskar Jäger's ‘Abriss der neuesten Geschichte von 1815-1871’ werd door Dr. E Mehler en Wilhelm Müller's ‘Weltgeschichte der Gegenwart’, door S.H. ten Cate in 't Hollandsch bewerkt, terwijl van Reinhold Baumstark's uit-

7 Te 's-Gravenhage is dit drama niet opgevoerd; wel te Amsterdam in de Amstelstraat op 20 en 21 Januari 1876, te Rotterdam den 24^sten, te Leiden den 26^sten, te Utrecht den 31^sten. Het stuk had redelijk succes.

8 De proef is tot tweemaal genomen, de laatste duurde iets minder kort dan de eerste. Een dergelijk blad heeft geen recht van bestaan in eene stad, waar in elk koffiehuis en aan elke kiosk een of meer Duitsche couranten zijn en waar de Duitschers hun ‘Verein’ hebben, met eene menigte Duitsche couranten; terwijl de zaken hen dwingen zooveel Nederlandsch te kennen, dat ze eene courant kunnen lezen.

9 Niets is natuurlijker. Zij, die Von Hartmann kunnen verstaan, lezen hem in 't oorspronkelijke. In een land, waar Duitsch lezen tot de eerste vereischten eener beschaafde opvoeding behoort, ligt het voor de hand, dat althans de man van wetenschap Duitsche werken in 't oorspronkelijke leest. Daarom worden er wel Duitsche schoolboeken in 't Nederlandsch vertaald, maar geen werken voor wetenschappelijke mannen. Zelfs Ludwig Pfau vond geen gulle ontvangst en dit was zeker maar ten deele toe te schrijven aan het hoogst onvoldoende van de vertaling. Zelfs van Spinoza's werken is er geen Nederlandsche vertaling; Van Vloten gaf alleen eene levens- en karakterschets en de vertaling van enkele deelen. Dit boek kon toen in de dagen van strijd voor en tegen Baur en Tübingen, zoowel als in de dagen der hevigste beroeringen over het modernisme, verschijnen; als 't nu uitgegeven werd, zou 't nauwelijks koopers vinden.

10 Hij vertaalde ook de andere werken van Büchner.

11 Van dit werk verscheen in Nederland tevens eene Duitsche uitgave, bewerkt voor Alb. Haeger.

[p. 284]

voerige ‘Monographie über Philip II. von Spanien’, wat reeds wegens het onderwerp een bijzondere waarde voor de Nederlanders heeft, een met aanteekeningen voorziene bewerking verscheen. Van de, reeds voor eenigen tijd in 't Hollandsch vertaalde en ook bij ons zeer verbreide ‘Handbücher der allgemeinen Geschichte’ van Georg Weber en Wilhelm Pütz beleefde in de laatste jaren het eerste eene vermeerderde tweede uitgave in vijf deelen, het laatste zelfs de zesde uitgaaf. A. Boumann vertaalde verder W. Pressel's brieven eener Romeinsche vrouw aan hare vriendin: ‘Priscilla an Sabina’ en G. Kuypers gaf kort geleden het eerste deel uit van een bewerking van Otto Henne-am-Rhyn's ‘Entwicklungsgeschichte der Menschheit’, dat in zes deelen compleet zal zijn. Alfred Meissner's ‘Historische Skizzen’ werden ook in 't Hollandsch vertaald. Bovendien moet hier nog de vertaling van Heribert Rau's bekend geschrift over het pausdom vermeld worden, hetwelk er echter slechts geringe aanspraak op kan maken, het karakter van een historisch werk te bezitten. -

Van de biographieën van beroemde Duitschers hebben de Hollanders zich er slechts enkele toegeëigend, en dan ook nog maar alleen die van personen, die tegenwoordig belangrijk zijn. Zoo vonden de levensbeschrijvingen van Otto von Bismarck, Fedor von Köppen en Dr. Moritz Busch, betrekkelijker wijze trouwe en geestverwante tolken in Dr. G.J. Dozy en S.J. Andriessen; ook de autobiographie van Bethel Henry Strousberg, evenals Hackländer's ‘Roman meines Lebens’ werden in 't Hollandsch vertaald. -

Land- en Volkenkunde is een tak van wetenschap, die steeds door de Nederlanders met voorliefde beoefend werd en waarvan hun eigen werken dikwijls door vreemde literaturen worden overgenomen; omgekeerd houden zij een waakzaam oog op de uitgaven in 't buitenland, die dat gebied betreffen. A.M. Cramer bewerkte een uitgaaf van George Eber's beroemd werk ‘Von Gosen nach dem Sinaï’ en Dr. L.P. Ouwersloot vertaalde professor W. Püt'z ‘Vergleichende Länder- und Volkenkunde’ naar de tweede Duitsche uitgaaf; verder werd Karl Müller's voortreffelijke natuurschets uit den Stillen Oceaan ‘Ein geheimniszvolles Eiland’ in 't Hollandsch vertaald, terwijl er van de ‘Skizzen aus Java’ van H. Meister, vertaald door A.W. Stellwagen een tweede druk verscheen. Eveneens vond Friedrich von Hellwald's geographisch huisboek ‘Die Erde und ihre Völker’ spoedig zijn weg naar Holland, waar J.C. van den Bergh er een nette uitgaaf van bewerkte onder den titel: ‘De Werelddeelen’. Eindelijk werd ook het bekende prachtwerk over den Rijnstroom, waarvoor Stieler, Wachenhusen en Hackländer den tekst bewerkten, in 't Hollandsch en eveneens geïllusteerd uitgegeven.¹²

Zonder twijfel is het gebied der fraaie letterkunde datgene,

12 Waarbij als lokvink een lot op de Villa Rhenana.

[p. 285]

waarop wij de meeste annexaties van Duitsche voortbrengselen door onze Nederlandsche naburen te vermelden hebben, en in zooverre de dichtkunst als de uitdrukking van het innerlijk wezen eens volks ook de voornaamste letterkundige band tusschen de verschillende natiën vormt, verdient dit verschijnsel inderdaad de meest mogelijke aandacht. Steeds toont zich juist op dit gebied de smaak, de bijval, de sympathie van het buitenland het duidelijkst; want terwijl, wanneer een autoriteit op eenig wetenschappelijk gebied een werk uitgeeft, dit van 't begin af aan voor geheel de menschheid geschreven is, en dus de daarvan verschijnende vertalingen als een gevolg van den algemeenen drang naar kennis, niets buitengewoons zijn, - zoo heeft de dichter toch steeds in de eerste plaats zijn vaderlandsch publiek in het oog en bezit slechts in zeer weinige gevallen een algemeene waarde. Wordt hij nu toch door een vreemde natie overgenomen, dan verschaft ons dit feit een uitgangspunt voor de beoordeeling der gevoelsrichting dier natie.

Op het gebied der fraaie letterkunde is het vooral de roman, die bij de Hollanders de meeste sympathie vindt; en deze omstandigheid verdient daarom te meer op den voorgrond geplaatst te worden, omdat wij ons in Duitschland over 't algemeen beklagen, dat ons publiek begeerig Fransche en Engelsche romans verslindt, de Duitsche daarentegen in 't oog loopend verwaarloost, terwijl het buitenland den laatsten in 't geheel geen opmerkzaamheid schenkt. Wat Nederland betreft, is deze klacht stellig onrechtvaardig; men kan met veel meer grond beweren, dat het aantal werken van deze soort, dat daar gelezen wordt, het aantal Engelsche en Fransche aanmerkelijk overtreft. Verschijnt in Duitschland een nieuwe roman van Auerbach, Spielhagen, Freitag of een ander bekend schrijver, dan ziet het lezend Hollandsch publiek reeds lang te voren met gespannen verwachting de verschijning daarvan te gemoet, en de uitgever der vertaling kan zeker zijn, dat hij goede zaken maakt. Feitelijk heeft in den laatsten tijd bij ons geen, slechts half lezenswaarde roman de pers verlaten, of hij kreeg daar reeds dadelijk, in Hollandsch gewaad gekleed, zijn plaats in de bibliotheken en leesmuseums¹⁾. Een, ook slechts ten naastebij volkomen

1) Dit neemt echter niet weg, dat het aantal exemplaren van Duitsche romans, in het oorspronkelijke gekocht, een reusachtig cijfer beloopt en dat de Duitsche uitgevers bij werken van naam inderdaad den uitvoer naar Nederland als van veel belang in rekening moeten brengen. Er is zeer zeker geen land in Europa, dat in evenredigheid tot de bevolking, zooveel Duitsche werken leest. En dat dit niet alleen en zelfs niet in de eerste plaats aan het groot aantal Duitschers is toe te schrijven, die in Amsterdam en Rotterdam wonen, blijkt uit het feit, dat men op vele kleine plaatsen en soms zelfs bij voorkeur daar, leesgezelschappen vindt, waarin de nieuwste werken in vier talen worden opgenomen. Daarbij hebben de Duitsche boeken steeds den voorrang; 1e omdat de jongelui het eerst van allen Duitsch lezen; 2e omdat de Duitsche toestanden en de Duitsche denkbeelden ons nader liggen dan de Engelsche of de Fransche en 3e omdat het bijna volmaakte Commissie-stelsel van den Duitschen boekhandel het den Nederlander gemakkelijker maakt, een boek uit Duitschland ter inzage te krijgen, dan uit eenig land der wereld.

[p. 286]

opgave der Duitsche romans, die in den loop der laatste jaren in 't Hollandsch vertaald werden, zou te veel ruimte innemen; daarom moeten wij ons hier tot de opsomming van de namen der meest beminde, d.w.z. meest vertaalde schrijvers beperken. Als zoodanig voeren wij aan: Auerbach, Samarow, Wachenhusen, G. Hiltl, Marlitt, Detlef, Hackländer, Wilhelmine von Hillern, E.M. Vacano, E. Werner, Max Ring, Spielhagen, Golo Raymund, Rud. Lindau (Robert Ashton) Wilh. Hauff, Sacher Masoch e.a. Van Hamerling's Aspasia verschenen gelijktijdig twee vertalingen, de eene van W.F.P. Enklaar te Deventer, de ander van Dr. J.C. van Deventer, te Haarlem. Uit het joodsche familieleven werden novellen van L. Komperts en schetsen van onzen, te vroeg gestorven Mosenthal, die tijdens zijn leven in ‘Ueber Land und Meer’ verschenen zijn, in 't Hollandsch vertaald. Eveneens ondervonden Gerhard von Armyntor's Hypochondrische Gespräche¹³ en Ernst Eckstein's luimige ‘Skizzen aus Paris’ in Holland een welkome ontvangst. De bekende romans van George Ebers vonden in Dr. H.C. Rogge een degelijk bewerker; zijn laatste werk ‘Homo sum’ beleefde binnen den tijd van een jaar een tweede druk. Zelfs de groote moeielijkheden, die de taal van Gustav Freitag in zijn ‘Ahnen’ zonder twijfel oplevert, waren niet in staat de Nederlandsche vertalers daarvan af te schrikken, ook dezen roman, die zeker niet ieders smaak bevredigt, voor het Hollandsch publiek te bewerken. Eindelijk voegen wij bij deze reeks van vertalingen onzer nieuwere romans ook nog de pas verschenen vertaling in vier deelen van F. Dahn's ‘Kampf um Rom.’

Op dramatisch gebied is ten allereerste een nieuwe bewerking van den ‘Faust’, en wel van de hand van een der beroemdste Nederlandsche dichters J.J.L. ten Kate te vermelden. Deze bewerking, die eerst voor eenige maanden bij den bekenden uitgever A.W. Sijthoff te Leiden verscheen, en met 14 photographieën versierd is, is ook uiterlijk een waar prachtwerk. Zij is met die van H. Frijlink (1865) en die van Albert Steenbergen (1868) de derde metrische vertaling, die de Hollanders van deze grootsche schepping van den nieuweren tijd bezitten, en stelt beide laatste ongetwijfeld in de schaduw; intusschen Steenbergen's bewerking is volstrekt niet zonder verdienste en beleefde dan ook in het voorjaar, kort voordat ten Kate zijn bewerking

13 Van dit werk heeft men misschien plan gehad eene vertaling te geven; ze is zoover ik weet niet verschenen. Overigens wijs ik met het oog op het geen ik boven (9) zei, op 't verschijnsel, dat er in Nederland zoo weinig Fransche romans vertaald worden. De Fransche geest is niet in de middelklasse en daaronder doorgedrongen en daar leest men dus ook bijna geen vertaalde Fransche romans. Wat daarboven gaat leest ze bij voorkeur, maar dan natuurlijk in 't oorspronkelijke.

[p. 287]

in 't licht gaf, den derden druk; eveneens geillustreerd en in schoonen folio-band. Van de andere voortbrengselen onzer klassiekdramatische letterkunde werden Schiller's ‘Wilhelm Tell’ door J. Hoek,¹⁴ twee treurspelen van Th. Körner: Rosamunde en Zriny’ - het eerste eveneens door Hoek, het laatste door J.S. Broedelet - metrisch in 't Hollandsch vertaald. Geibel's ‘Sofonisbe’ vond in H.J. Schimmel, zelf als schrijver van talrijke tooneelstukken bekend en gewaardeerd, een even kundig als bekwaam tolk, terwijl in het tweede deel van de ‘Bibliotheek van Buitenlandsche Schrijvers’ geredigeerd door T.H. de Beer, een door S. Susan bewerkte uitgave van Hamerling's drama ‘Danton und Robespierre’ verscheen. Buitendien maakten onze Hollandsche naburen zich nog meester van verscheidene onzer meest gezochte blijspelen, waaronder, behalve de oudere van Kotzebue, ‘Der grade Weg ist der beste’, slechts G. Moser's ‘Ultimo’, Feodor Wehl's ‘Romeo auf dem Comptoir’, Roderich Benedix' Störenfried en ‘Die Banditen’ hier aangevoerd kunnen worden. J.H. Jansen bewerkte eene vertelling van Winterfeld tot een blijspel in twee bedrijven getiteld ‘Liebe und Pensionat.’

Van de Hollandsche vertalingen van Duitsche lyrische dichters zijn slechts de romantisch-poëtische vertelling ‘Der Trompeter von Säkkingen’ van Victor Scheffel, wiens roman Eckkehard reeds in 1873 door W.J. Manssen in 't Nederlandsch vertaald werd; verder Friedrich Halm's schoon Schotsch kerstsprookje ‘Die Glocke von Innisfare’ (door J. Jongeneel) en de beide epischlyrische dichtwerken van Robert Hamerling ‘Ahasver in Rom’ (door Dr. W.J.A. Huberts) en ‘Die sieben Todsünden’ (door F.W. Hugenholtz) te vermelden. Het schijnt, dat vooral deze Oostenrijksche dichter, dien men herhaalde malen, ofschoon niet volkomen juist, met den schilder Makart vergeleken heeft, en wiens naam wij reeds boven, bij bespreking van den roman (Aspasia) en van het drama (Danton) aanhaalden, bij onze Hollandsche stambroeders bijzonder gunstig staat aangeschreven. -

Mag dit overzicht van de Nederlandsche bewerkingen van Duitsche letterkundige voortbrengselen gedurende de laatste paar jaren, geen aanspraak op volledigheid maken, zoo kan het toch als meer dan voldoende beschouwd worden tot vaststelling van het feit, dat de Hollanders ons Duitsche geestelijk leven geenszins met onverschillige oogen aanzien, maar dat zij veeleer op ieder gebied zich met de beste en meest beteekenende voortbrengselen met fijn overleg en verstandige keuze bekend maken.

FERDINAND v. HELLWALD.

Rome, 1879.

14 We mogen dit niet vermelden, zonder op het hoogst onvoldoende dier vertaling te wijzen. In de Gids is den vertaler recht geschied. Het schoone gedicht is in de vertaling jammerlijk mishandeld. - Uitmuntend geslaagd was de vertaling van Grillparzer's Sappho door H. Th. Boelen, zelf als dramatist genoeg bekend. De Sappho had veel succes; de Sofonisbe daarentegen viel blijkbaar minder in den geest van het publiek.
In den laatsten tijd heeft men alles wat van Von Moser of L'Arronge in Duitschland opgang maakte, spoedig vertaald en veelal met succes opgevoerd; uit het Duitsch veel meer dan uit het Fransch hebben we uit de laatste twintig jaar talrijke vertalingen, die echter behalve de stukken van Benedix en Birch-Pfeiffer nooit zooveel opgang maakten als die van Augier, Sardou, Dumas fils en vooral Dennery. Het Fransche drama is sedert een jaar of zes weer veel meer in trek dan het Duitsche.
Van Grutzkow's Uriel Acosta vroeger in fragmenten verschenen, in vertaling van D.F. van Heyst, wiens oorspronkelijk historisch drama George van Lalaing met zooveel warmte werd ontvangen, verscheen onlangs een vrij goed geslaagde vertaling van P.C.T. Frowein, die, dwaas genoeg, den titel veranderderde in Uriel da Costa.
Red.