Noord en Zuid. Jaargang 3

[p. 1]

Frankrijk in het Buitenland.
De Invloed der Fransche Letterkunde op Nederland¹⁾.

Thiers zeide niet lang geleden eens, om het ontwerp van een ‘handelsverdrag met Nederland te steunen: ‘Deux millions et demi de Hollandais consomment plus de vins français que trente millions d'Allemands.’²⁾ En hij had er bij kunnen voegen, dat de bewoners van Nederland, die, om zoo te zeggen, leven tusschen drie wateren: de zee, hun rivieren, en de van waterdamp verzadigde Hollandsche lucht, wellicht de fijnste kenners zijn van het beste, wat de Fransche wijnbergen opleveren. Ik weet niet, of deze voorliefde tot de producten der zonnige Fransche berghellingen, de Hollanders heeft overgehaald ook den smaak der letterkundige voortbrengselen van Frankrijk te leeren kennen; zooveel is echter zeker, dat Nederland behoort tot die landen, waar de Fransche boeken en drama's het meest gelezen en het best gewaardeerd worden. Ik spreek niet van Fransche revues, zelfs niet van de ‘Revue politique et littéraire’, die er vele lezers telt; ik zal alleen twee getallen opnoemen, die iets bewijzen: Holland alleen heeft duizend exemplaren van Daudet's ‘Nabab’ noodig gehad, en de opvoering van Sardou's ‘Bourgeois de Pont-Arcy,’ vertaald door Dr. Jan ten Brink, heeft den Schouwburgen te Amsterdam en 's-Gravenhage een winst van ongeveer vijftienduizend gulden opgeleverd.

1) C.B. Huët. Literarische fantasieën. Amst. 1868 en volgg. Parijs en Omstreken. Amsterdam 1878. Dr. Jan Ten Brink: Kleine Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde. Haarlem 1877. - Haagsche bespiegelingen. Amsterd. 1873 en volgg. A.G. van Hamel, Molière. Rotterdam 1876.

2) Twee en een half millioen Hollanders gebruiken meer Franschen wijn dan dertig millioen Duitschers.

I.

Die invloed dateert niet van gisteren; men vindt het spoor van den Franschen geest in alle tijdperken der letterkundige geschiedenis van Nederland terug. Zonder te spreken van Pierre de Saint-Cloud, die, omstreeks 1200, te Artois in Vlaanderen, zijn ‘Plaid’ en zijn ‘Aventures de Renart’³⁾ uitgaf, of van Matthijs de Casteleijn, schrijver der berijmde ‘Conste van Rhetorijcke,’ die zich, in de eerste helft der zestiende eeuw, opwierp als wetgever van den Nederlandschen Parnassus, zal men ons moeten toegeven, dat,

3) Jonckbloet: Etude sur le roman du Renar. Groningen 1863.

[p. 2]

tengevolge van de groote Fransche emigratie, in het leven geroepen door de herroeping van het edict van Nantes,¹⁾ Holland een van de provinciën der Fransche letterkunde werd. De tweeënzestig kansels der gereformeerde Waalsche kerken werden even zooveel brandpunten, waaruit het vuur der Fransche welsprekendheid, bij monde van mannen als Taurin, Claude, du Bosc, zijn stralen schoot; de ‘Nouvelles de la république des lettres’, uitgegeven door Bayle, gaven den eersten stoot aan een aantal andere Fransche revues. In deze school vormde zich Justus van Effen, de oprichter van het eerste Nederlandsche tijdschrift: de ‘Hollandsche spectator’ (1731-1735), dat het nationale proza deed herleven.^{1 2)} Ongelukkig genoeg vond van Effen geen navolgers; de bron van het Nederlandsche scheppingsvermogen, dat zich vooral bijzonder in het blijspel en in karakterschilderingen onderscheidt, was opgedroogd, en tot het einde der achttiende eeuw schenen de Hollandsche schrijvers gedoemd tot een slaafsche navolging van Fransche dichters en Engelsche romanschrijvers, wat aan deze phase der Nederlandsche letterkunde den minachtenden naam van ‘pruikentijd’ heeft doen geven. Alleen Onno Zwier van Haren (+ 1779) en Elisabeth Wolff, geboren Bekker (+ 1804) schudden dit juk af en kozen onderwerpen uit de nationale overleveringen of gaven schilderingen van Hollandsche zeden en gewoonten: deze in haar beroemden roman ‘Sara Burgerhart;’ gene in zijn lyrisch heldendicht ‘de Geuzen.’ Om den letterkundigen geest van Nederland wakker te schudden uit den staat van verdooving, waarin hij sedert het einde der zeventiende eeuw verkeerde, waren geen minder forsche middelen noodig dan de terugwerking der revolutie van 1789 en de geweldige afscheiding van de Zuidelijke Nederlanden (het koninkrijk België). Sedert 1810 en 1830 is de Hollandsche literatuur werkelijk tot een nieuw leven ontwaakt: het is voldoende de namen te noemen van de dichters Tollens en Beets, van de romanschrijvers van Lennep en mevr. Bosboom-Toussaint, van de kunstrechters Potgieter en Alberdingk Thym en eindelijk van den niets ontzienden schrijver van ‘Max Havelaar,’ Multatuli (Douwes Dekker), om te bewijzen dat Nederland haar letterkundig zelf bewustzijn heeft herkregen en zich ook in dit opzicht heeft vrijgemaakt van het juk der vreemde dienstbaarheid, dat sedert meer dan een eeuw op haar drukte. Vooral op het veld der poëzie heeft Nederland de meest oorspronkelijke werken geleverd; men zal moeite hebben in eenige andere taal iets te vinden, dat vergeleken kan worden bij de sterrekundige gedichten van ten Kate of bij de ‘Leekedichtjens’ van De

1) Ch. Weiss schat in zijn Historie des réfugies protestants de France, het deel dat naar Nederland ging, op 75000 edellieden, industrieelen, handelaars enz.

1 De schr. houde het ons ten goede, zoo we van Effen eerder gevormd achten in de school der Engelsche essayisten. De arbeid van mannen als Addison, Swift, Steele, Johnson, ook Richardson niet te vergeten, wekte op tot navolging, en onze ‘Hollandsche Spectator’ was niets anders dan eene proeve om in ons land iets te geven, dat geleek op de tijdschriften als Tatler, Rambler, Idler en Spectator, die moraal predikten en vertelseltjes vertelden.
Niet alleen dat toon en inrichting van Van Effen's tijdschrift veel met die der Engelsche overeen komt, maar tal van artikelen zijn door hem overgenomen, zij 't al, dat ze geheel of gedeeltelijk gewijzigd werden.

2) Zie de Aanteekenigen aan 't einde van het stuk.

[p. 3]

Génestet. Bij de dichters van het jonge Holland werkt men vooral op een zeker mystiek gevoel, gepaard aan een fijne scherts met de wonderlijkheden der menschelijke natuur, die hem te gelijker tijd verwijdert van Duitsche sentimentaliteit en Fransche spotternij. Het is iets dat veel overeenkomst heeft met Engelschen ‘humour,’ maar fijner en meer sympathetisch.² Men oordeele zelf naar het volgend gedicht van de Génestet, vertaald door Jean Aicard, den jongen Provençaalschen dichter.¹⁾

Les yeux clignotants, plein de somnolence,
Au sein maternel un petit garçon
Se tient éveillé, tenace et grognon,
Et de ci de là sa tête balance.
L'obscur lui fait peur; ne lui dites pas
De s'en aller seul, là-bas, sans lumiére!
Il court, vient, repart, revient sur ses pas
Pour ne pas aller si loin de sa mère!
Il s'amuse à tout, rit et tend les bras...
Ah! malin enfant! n'entendez-vous pas
Quel chant de désir il chante tout bas?

Dans le triste enclos de la vie humaine,
A moitié déjà défait par la mort,
Sur ton sein fidèle où le passé dort,
O terre! un vieillard se courbe avec peine.
A se reposer il ne songe pas;
A force de soins, il s'obstine et reste.
Quoi! seul dans l'obscur, s'en aller là-bas!
Oh! sommeil des morts, comme il te déteste
Il vit, il va, vient, revient sur ses pas...
Le malin vieillard! n'entendez-vous pas
Quel chant de désir il chante tout bas?

Een knaapjen leunt aan moeders schoot

Vol slaaps de knippende oogen,

En houdt zich wakker, taai en groot,

Met knikkebollend pogen.

Hij 's bang in 't donker, bang alleen,

Hij wil niet heen;

2 De schr. heeft lang genoeg in Nederland gewoond om ons beter te beoordeelen, dan vele buitenlanders, die eens zijn komen kijken. Dat onze ‘scherts’ echter fijner zou zijn dan de Engelsche ‘humour’ is niet aan te nemen. Een onzer uitsteken dste humoristen, zoo niet de alleruitstekendste, was.... een Engelschman Mark Prager Lindo.

1) Jean Aicard. Visite en Hollande. - Paris 1879. Saudon et Fischbacher.

[p. 4]

 

Blijft talmen, treuz'len, hangen.

 

Het dwaze jongsken dwingt,

 

En zingt

 

Een liedtjen van verlangen.

 

 

 

Reeds half het offer van den dood,

 

In dorre levensgaarde,

 

Bukt zich een grijsaard naar den schoot

 

Der trouwe moederaarde.

 

Maar zeg hem niet: 't is tijd van rust!

 

Schoon afgeleefd in iedren lust,

 

Hij hunkert nog te blijven:

 

Hij zucht en hijgt, maar juicht en lacht,

 

Hij leeft slechts om, met kunst en kracht,

 

Den doodslaap te verdrijven.

 

Hij 's bang in 't donker - bang alleen,

 

Hij wil niet heen,

 

Blijft meêdoen, beuz'len, hangen,

 

De dwaze grijsaard dwingt,

 

En zingt

 

Een liedtjen van verlangen.³

Zoo Nederland dan de rijke bronader van haar eigen poëzie teruggevonden, en de haar toekomende plaats onder de geletterde volken hernomen heeft, wil dit toch nog niet zeggen, dat zij allen invloed van buiten weerde, dat zij een soort van Chineeschen muur om haar grenzen bouwde. Verre van daar; op het stuk van boeken en conferenties, als op het stuk van vreemdelingen, bestaat er geen gastvrijer land. De hotels maken er een droevige figuur, ten gevolge van de concurrentie hun door de logeerkamers aangedaan; daarentegen echter moeten de boekverkoopers, die zich belasten met den invoer van vreemde boeken, uitstekende zaken maken. Elk welopgevoed Hollander draagt er roem op, het Fransch, Engelsch en Duitsch vlot te spreken; van deze drie talen is echter het Fransch zonder tegenspraak het meest gezien. Het is de taal van het hof in de koninklijke residentie 's-Gravenhage; de koning en de koningin, die een Duitsche is, gaan ter kerke bij de Waalsche, dat is Fransche, gemeente; zoodra een kind uit de kleine burgerij dingt naar een betrekking, waaraan goede vooruitzichten verbonden zijn, begint hij met de meeste zorg het Fransch te bestudeeren, en, zooals Busken Huët zegt: ‘écorcher la langue française est, même entre nous, une marque de grossièreté rustique.’¹⁾

3 Den wel wat overdreven lof, dien de schr. heeft voor de vertalingen der stukken van Augier en Sardou, kunnen we moeilijk geven aan deze vertaling van Aicard, die blijkens zijne - hier te lande gebleken - overgroote productiviteit zich de zaak wel eens wat heel gemakkelijk maakt. Deze vertaling uit eene hem onbekende taal moet natuurlijk buiten rekening blijven.

1) Het Fransch te radbraken is zelfs bij ons een bewijs van boersche lompheid.

[p. 5]

Wat men in de Fransche taal het meest bewondert, is ten eerste haar welluidendheid en duidelijkheid, maar ook, en bovenal de overeenkomst tusschen de spreek- en schrijftaal, terwijl men daarentegen in het Hollandsch geheel anders spreekt, dan men schrijft. Daarom is het niet te verwonderen, dat, afgescheiden van haar aanspraken op een belangwekkende oorspronkelijkheid, de Nederlandsche letterkunde nog zoo toegankelijk is voor Franschen invloed. Deze neiging springt voornamelijk in het oog in de letterkundige kritiek, in den roman en in het tooneelspel.

II.

De beide schrijvers, die wij onder de tijdgenooten gekozen hebben als de beste vertegenwoordigers van den Franschen invloed op het gebied der kritiek, Coenraad Busken Huët en Jan ten Brink, waren medewerkers van de twee tijdschriften, die in Nederland het meest verspreid zijn: ‘de Gids’ in 1837 door Potgieter opgericht, en vrij wel overeenkomend met de ‘Revue des deux Mondes’, en den ‘Nederlandschen Spectator’ naar het model van het Engelsche ‘Athenaeum’ in 1860 opgericht door Lindo (den ouden Heer Smits).

De heer Huët, ontsproten uit een familie uitgeweken Fransche protestanten, die, niet zonder grond, beweert in een zijlinie verwant te zijn aan den beroemden bisschop van Avranches van denzelfden naam, was twaalf jaar lang predikant van de Waalsche gemeente te Haarlem, en trad, op nog zeer jeugdigen leeftijd, voor het eerst op met zijn Brieven over den Bijbel (1858). Dit werk was niets anders dan de getrouwe uiting van een ziel, die door de kritiek der heilige boeken in haar op overlevering gegrond geloof aan het wankelen was gebracht; maar het had in Nederland hetzelfde gevolg als de eerste opstellen van Réville en Scherer in de ‘Revue de Strasbourg’: een uitbarsting van verbazing en woede. Van toen af wijdde Huet zijn talent aan het journalisme en aan de letterkundige kritiek. Sedert 1862 verscheen van hem in den Gids een serie studiën over klassieke schrijvers, daarna over nog levende Nederlandsche auteurs. Gevormd in de school van Sainte-Beuve en van Potgieter, die zelf doordrongen was van de beginselen der nieuwere Fransche meesters, stelde Huët de kritiek hooger eischen dan die van een eenvoudig letterkundig verslag; hij beproefde zijn krachten aan een analyse van het karakter en van de omgeving der schrijvers, die hij behandelde. Sedert 1869 werden van hem in het ‘Algemeen Dagblad van Nederlandsch Indië’, studiën opgenomen over Lamartine, Murger, George Sand, Prévost- Paradol, Alexandre Dumas fils; vervolgens, onder den naam ‘Oude Romans’, een kritiek van de voornaamste werken van Rousseau, Chateaubriand, M^me de Staël;

[p. 6]

eindelijk, onder den titel ‘Parijs en omstreken’, eene beschrijving der groote gebouwen, musea en theaters dier wereldstad; een beschrijving, die niet alleen onder de Hollanders aan de overzijde der zee, maar ook in het moederland grooten opgang maakte. Van dit laatste werk zijn meer dan tien duizend exemplaren verkocht.⁴ Wat ons het meest getroffen heeft in zijn kritieken, is de vereeniging van Sainte-Beuve's zielkundige methode met den schoonheidszin van Taine, maar ontdaan van elk beoordeelingssysteem a priori, terwijl het geheel is opgeluisterd door een groot aantal historische bijzonderheden.

Zijn uitgestrekte kennis, die steeds van het beste gehalte is, veroorlooft den criticus van het Algemeen Dagblad, vergelijkingen te maken, die bij den eersten oogopslag eenigszins zonderling schijnen.

Aldus vergelijkt Huët, naar aanleiding van de wederopvoering van Hernani in het Théâtre-Français, den held van Victor Hugo's drama met den Cid van Corneille, en verklaart het karakter van beiden uit dat van den waren Cid uit den Spaanschen romancero,⁵ die door de navorschingen van prof. Dozy van Leiden aan het licht werd gebracht.¹⁾

Bij den Heer Jan ten Brink, doctor in de letteren⁶ en leeraar in de Nederlandsche taal- en letterkunde aan de hoogere burgerschool te 's-Gravenhage, treedt minder zooals bij Huët de geleerdheid van den kunstkenner (in den eigenlijken, meer uitgestrekten zin van het woord), dan wel de historische methode op den voorgrond. Ook hij gaf sedert eenige jaren in het ‘Zondagsblad’ eene reeks letterkundige studiën over Hollandsche en vreemde werken, die later werden verzameld en uitgegeven onder den titel: ‘Haagsche bespiegelingen’ en in 1877 verscheen van zijne hand een ‘Kleine Geschiedenis der Nederlandsche Letteren’, een meesterstuk van beknoptheid en oordeelkundige ontleding. Niets is geestiger dan het hoofdstuk, waarin de schrijver met fijne ironie een karakteekening geeft van den dichter Bilderdijk, die van zijn kindsheid af een diepen afkeer gevoelde voor ieder, die door noesten arbeid in zijn levensonderhoud voorziet, maar zich daarom toch niet schaamde aalmoezen te vragen aan den naar London uitgeweken stadhouder Willem V, en later aan den hertog van Brunswijk. Dit boek, hoewel ten volle recht latende wedervaren aan het aandeel, dat de invloed van buiten had in de ontwikkeling des Nederlandsche letterkunde, toont met gewettigden trots aan, welke bijzondere eigenaardigheden het nationaal karakter bezit: een neiging tot het boertige en de toegepaste zedekunde. Deze beide zaken zijn het, die, nu eens geschieden, dan weder vereenigd, de werken der Vlaamsche

4 Zonder eenigszins de waarde te willen verkleinen van een werk, waarin Busken Huët zooveel oorspronkelijks heeft neergelegd en zooveel heeft verwerkt, wat er vóor hem uitmuntends gedacht en geschreven was, vermelden we, ter toelichting bij het getal 10000, een cijfer, dat in Nederland voor een boek ongehoord, voor een eersten druk onmogelijk is, dat gemeld werk verscheen als premie bij Het Nieuws van den Dag en tegen bijbetaling van - ik meen f 0,50 - uitsluitend voor de 22000 abonnés verkrijgbaar was.

5 De romancen van den Cid, Ruy (Rodrigo) Diaz de Vivar (Bivar), komen voor in den Tesoro escondido van Escobar, den Romancero general van Meige en de Segunda parte del Romancero general van Madrigal (Valladolid 1605). Naar deze Spaansche bronnen, vooral naar de eerste, werd een romancen-cyclus bewerkt, die in 1783 in de Bibliothèque universelle des Romans verscheen en waaruit men hier te lande geput heeft.

1) Recherches sur l'histoire politique et littéraire de l'Espagne pendant le moyen âge. Leiden 1849.

6 De heer Bonet Maury maakt Dr. Jan ten Brink doctor in de letteren, de Voltaire maakte hem doctor in de philosophie; de waarheid is, dat Dr. Jan ten Brink even als Dr. Joh. van Vloten doctor in de theologie is. Hij promoveerde op eene dissertatie over ‘Dirck Volkertszoon Coornhert en zijne wellevondheidskunst.’ Zijn ‘Bredero’ had hem sinds lang een doctoraat in de letteren honoris causa kunnen verwerven.

[p. 7]

en Hollandsche schrijvers karakteriseeren van Maerlant tot Hendrik Conscience, van Cats tot de Génestet. Maar wat ons voor het oogenblik het meeste belang inboezemt, is de groote achting die dr. ten Brink den nieuweren Franschen schrijvers toedraagt. Terwijl de Heer Huët bij voorkeur de critici en romanschrijvers van de ideëlistische school aan een onderzoek onderwerpt, bestudeert de Heer ten Brink meer de tooneel- en romanschrijvers, die zich in realistische richting bewegen. Zijn beschouwingen over de werken van Victorien Sardou en Emile Augier, van Gustave Flaubert en Emile Zola, zijn met een meesterhand bewerkt en toonen den habitué van de Parijsche théaters aan. Hij brengt hulde aan Honoré de Balzac - dien door de academische wereld onder Louis-Philippe verbannenen - en herkent in hem den voorlooper van de tegenwoordige Fransche romanschrijvers.

III.

Zijn letterkundige sympathie voor Zola brengt ons tot het bespreken van den invloed der Fransche romans op de schrijvers van dezelfde school. Ook op dit aan de kritiek nauw verwant gebied (want wat is de roman anders dan een kritiek van karakters en gewoonten?) zullen de heeren Huët en Ten Brink ons ten gids verstrekken. Beiden hebben dan ook werkelijk het voorbeeld bij het voorschrift gevoegd; niet tevreden met het beoordeelen der romans van anderen alleen, hebben zij daarenboven oorspronkelijke werken geschreven.

Zoover gekomen, stootte de Fransche invloed zich echter het hoofd tegen een geduchten hinderpaal: het in Holland zeer algemeen verspreid vooroordeel namelijk, dat de Fransche schrijvers de heilige beginselen der zedelijkheid en zelfs de eerste voorschriften der eerbaarheid met voeten treden. Dit vooroordeel, bevestigd door eenige ongezonde voortbrengselen van Dumas père en Paul de Kock, was langen tijd oorzaak, dat de Nederlandsche lezers en vooral lezeressen, zich wendden tot de romans van het preutsche Albion. Voeg hierbij het overwicht van het door Walter Scott en Van Limburg Brouwer in het leven geroepen historische genre, en gij zult u zonder moeite kunnen verklaren, hoe een lange reeks Hollandsche romanschrijvers een historische school vormden, die, door Jacob van Lennep gesticht en voortlevend in de talentvolle mevr. Bosboom-Toussaint en A.S.C. Wallis (mej. Opzoomer), haar beginselen eerder aan Engeland dan aan Frankrijk ontleende.

Maar sedert een twaalftal jaren heeft er een omkeer plaats ten gunste van den Franschen roman, dat wil zeggen van den zedenroman. Aan Gustave Droz, met zijn ‘Monsieur, Madame et Bebé’, en Alphonse Daudet komt de eer toe getriomfeerd te hebben over de vooroordeelen, die men koesterde tegen de ‘lichtheid der Fransche

[p. 8]

zeden.’ Het was echter niet zonder tegenstand te ontmoeten. Er werden er nog aangetroffen die aanstoot vonden in zekere bladzijden van den roman van Droz, en de heer de Veer was genoodzaakt onder den titel ‘Trouringh voor het jonge Holland’ eene uitgaaf van ‘Monsieur Madame et Bébé’ te bewerken, pasklaar gemaakt voor het Hollandsch publiek vooral voor de Hollandsche dames.⁷ Nu is het ijs gebroken; men heeft ‘le Nabab’, ‘Fromont jeune et Risler aîné’ gelezen en vertaald, en zelfs (horribile dictu) de ‘Assommoir’ werd ten tooneele gevoerd. Meer nog! Zola is bezig een school te vormen onder zekere jonge schrijvers, die bijdragen leveren voor het tijdschrift ‘de Banier’, zooals o.a. Marcellus Emants, de auteur van ‘Najaarsstormen.’

Wat ons van nog meer beteekenis schijnt om den invloed van den Franschen roman in Nederland te doen uitkomen, is het verschijnen van twee romans, als ‘Lidewijde’ van Huët (1868), en ‘Het verloren Kind’ van ten Brink; want het is duidelijk, dat deze beide werken hun ontstaan te danken hebben aan de richting, die door Georges Sand en Honoré de Balzac in het leven geroepen werd. Lidewijde is bijna geheel een Fransche roman, samengesteld naar een plan, dat den schrijver helder voor den geest stond, met een welgelegden knoop, en geschreven in zulk een buigzamen en bevalligen stijl, als waarop het Hollandsche proza zich slechts zelden kan beroemen. Op elke bladzijde bemerkt men den invloed van de geniale vrouw, die in Frankrijk den realistischen roman deed geboren worden: zoowel in de karakterteekening, als in de natuurschilderingen en in de ontknooping. Lidewijde is de type van een vrouw, die zich in haar omgeving ongelukkig gevoelt, en zich daarvoor schadeloos tracht te stellen door het verstrikken van harten. Emma is het ideaal van een jong en rein meisje dat lief heeft. André, haar verloofde, behoort tot die zwakke en besluitelooze menschen, welke steeds vallen als slachtoffer van den kwaden geest, die hen het verderf te gemoet voert. Uitgezonderd in eenige tooneelen, die wel wat zinnelijk zijn, voldoet deze roman ten volle aan alle zedelijke wetten, daar de ongetrouwe minnaar zijn eigen vonnis voltrekt, en wij begrepen niet, waarom de verschijning van dezen roman zooveel verontwaardiging moest opwekken.

7 Dit is zeer onjuist, zooals onze lezers zullen weten.
De Heer De Veer schreef ‘eenige hoofdstukken uit een Hollandsche ‘Monsieur Madame et Bébé’ en dit boek, dat aan personen van alle geslachten en leeftijden kan in handen gegeven worden, bewijst ten duidelijkste hoe weinig de Fransche ‘Monsieur Madame et Bébé’ bevat, wat ook voor Nederland past. Het gehuwde leven in Frankrijk en het gehuwde leven in Nederland zijn twee geheel verschillende zaken. De spreekwoordelijke Nederlandsche ‘zedelijkheid’ had een boek als dat van Gustave Droz nooit tot een derden druk laten komen.

IV.

De ontknooping van Lidewijde heeft iets dramatisch, en het komt ons voor, dat door het opofferen van eenige gedeelten, bijv.: van het eerste, dat een soort idyllische inleiding is, deze roman in navolging van vele werken van G. Sand, gemakkelijk voor het tooneel had kunnen bewerkt worden. Maar daarvoor is een Hollandsch tooneel noodig, en zooals een mijner vrienden mij schrijft, ‘wij zoeken voortdurend naar een nationaal tooneel, zonder het te

[p. 9]

kunnen vinden.’ Dat wil niet zeggen dat de Nederlanders geen eigen tooneelschrijvers hebben gehad: het is een oude Amsterdamsche gewoonte telkenmale met nieuwjaar Vondel's ‘Gijsbrecht van Aemstel’ op te voeren, en nu en dan worden eenige blijspelen van Asselijn en Langendijk (overl. 1699) ten tooneele gebracht.⁸ Maar dat alles raakt uit de mode; de oud-Hollandsche klucht heeft al haar geestigheid verloren, sedert zij zich stak in het gewaad van schertsende spotternij. Wel stichtte men in 1869 een vereeniging ter aanmoediging van het Nederlandsch tooneel (het Nederlandsch Tooneelverbond), wel loofde men gouden en zilveren mcdailles, ja zelfs prijzen van duizend gulden voor het beste tooneelstuk uit, maar er verscheen niets, om van eenige middelmatige stukken niet te spreken; men moet zich dus bepalen tot het opvoeren der vertalingen van Fransche tooneelstukken.

Ook hier openbaarde zich weder de groote gevoeligheid van het Hollandsch publiek op het stuk van zedelijkheid: de Nederlanders zouden zich zeer gekwetst gevoelen door het aanschouwen van bedrogen echtgenooten, verleide vrouwen, zegepralende natuurlijke kinderen, waarvan het in Fransche, zelfs klassieke, stukken wemelt; daarom was het de eerste zorg der inlandsche vertalers de daarop slaande uitdrukkingen te verzachten, of, beter nog, de ergste gedeelten geheel weg te laten. Dat heeft echter niet belet, dat men met voordeel de meeste stukken van de ‘Vaudeville’, van het ‘Palais Royal’ en van de ‘Porte Saint Martin’ opvoerde. Tegenwoordig echter zijn zulke stukken, die hun waarde slechts ontleenen aan effectbejag en aan de mise en scène en die door hun verachting van alle betamelijkheid den Franschen zin voor welvoegelijkheid in opspraak brengen, geheel in discrediet geraakt. De bekwame kunstrechters, die in Nederland de leiding der dramatische beweging op zich genomen hebben, de Heeren van Hall en Rössing, hebben begrepen, dat men zoowel de eer van Frankrijk als de Nederlandsche zeden onrecht aandeed door het schouwburgpubliek in den waan te brengen, dat dergelijke prullen de uitdrukking zijn van het maatschappelijk leven in Frankrijk, zoodat zij alleen het vertalen der meesterstukken van het nieuwere Fransche tooneel aanmoedigen. Ik spreek niet van werken van Alexandre Dumas fils, zooals de ‘Demi-Monde’, de ‘Idées de m^me Aubray’, die nog wantrouwen wekken door de paradoxe wijze, waarop zij een rechtvaardige zaak bepleiten, maar ik zal allereerst aanhalen de merkwaardige vertaling van ‘la Fille de Roland’ door Alberdingh Thym, die van den ‘Luthier de Crémone’, door J.N. van Hall, en van ‘La joie fait peur’, door Mej. Nierstrass, welke vertalingen dezen drie schrijvers de meeste eer aandoen.⁹

De stukken van Emile Augier werden eveneens op hun rechte waarde geschat sedert de opvoering van ‘Le gendre de M. Poirier’

8 Het voorbeeld is zeer ongelukkig gekozen. De Gijsbrecht is zoo bij uitstek Amsterdamsch, dat de jaarlijksche opvoering met nieuwjaar - vooral ter wille van de Kloris en Roosje, die er op volgt en waarin Thomas dan zijn nieuwjaarswensch uitspreekt, volstrekt niet in rekening komt bij de beoordeeling van den stand van ons tooneel. Eene commissie, indertijd door de algemeene vergadering van het Nederlandsch Tooneelverbond benoemd en belast met 't onderzoek van oudere stukken, die thans nog voor ons tooneel geschikt waren of te maken waren, heeft moedeloos de taak neergelegd. De Fransche smaak heeft ons van onze eigen stukken vervreemd en onze oorspronkelijke stukken zijn meerendeels naar Fransche modellen geschreven. Toch hadden Boelen, D. Bull, Cremer, Gram, Hofdijk, Ising, Keller, v. Lennep en van Maurik genoemd moeten worden. We zijn niet zóo arm als men ons wel eens maakt.

9 De Heer van Hall heeft zich met ijver de zaak van het door hem gestichte Tooneelverbond aangetrokken zoowel als de Tooneelschool, door dat verbond gesticht. De heer Rössing heeft evenals de heer Gallée, en in de eerste plaats de heer Wijbrants, veel gedaan om door een goed voorbeeld den lust tot historische onderzoekingen in zake het tooneel op te wekken.
Het practisch gedeelte nam de Vereeniging: Het Nederlandsch Tooneel op zich, die in geenerlei betrekking staat tot het Nederlandsch Tooneelverbond. Deze vereeniging aan wier hoofd de heeren H.J. Schimmel en A.C. Wertheim staan en waarvan J.H. Rössing Secretaris is, exploiteert een of meer schouwburgen en wil - zonder dat er geldelijk voordeel wordt beoogd - de beste stukken door de beste acteurs laten spelen. Vooral in den laatsten tijd is de Vereeniging daarin zeer goed geslaagd; oorspronkelijke stukken zijn echter minder door haar gespeeld.
Aangaande de hier genoemde stukken nog het volgende:
De dochter van Roland is bijzonder goed ontvangen; de Viool van Cremona is herhaaldelijk door den vertaler voorgelezen en zal op den Coppée-avond (waarschijnlijk) in Januari voor 't eerst gespeeld worden; Niemand sterft van blijdschap had een inderdaad zeldzaam succes. Het hier veroordeelde stuk Le demi-monde wordt eerstdaags door de Vereeniging in studie genomen.

[p. 10]

en ‘les Fourchambault’ die door kenners zeer werden toegejuicht. Maar eere, wien eere toekomt; het moet erkend worden, dat zoowel te 's-Hage als te Amsterdam Victorien Sardou van alle op het oogenblik de meeste geliefde tooneelschrijver is. Bijna al zijn stukken van de ‘Pattes de Mouche’ tot ‘Rabagas’ verschenen op het Nederlandsch tooneel en dank zij de goede vertaling van dr. ten Brink, verwierf ‘Les Bourgeois de Pont- Arcy’ veel toejuichingen en een goede recette. De vertalers maakten zich inderdaad zeer verdienstelijk tegenover het Nederlandsch publiek, daar zij ware kunststukken verrichtten door treffende schoonheden en de fijne geestigheden der Fransche tooneelschrijvers in hunne taal over te brengen zonder iets van het effect verloren te laten gaan. Men zal de buigzaamheid van hun talent, de poëtische gymnastiek (zooals de Génestet zeide) waarvan zij zich moeten bedienen, nog beter waardeeren, wanneer men let op de tot nog toe vergeefsche pogingen om de werken van Molière in het Hollandsch over te zetten.¹⁾ Wij ontleenen eenige staaltjes aan de brochure, getiteld: ‘Molière et le théâtre Neêrlandais’. De schrijver A.G. van Hamel is een der fijnste kenners van het nieuwere Fransche tooneel; nu en dan treedt hij als dichter op en nog niet lang geleden riep hij den heer Jean Aicard, ter gelegenheid van diens bezoek aan Holland (november-december 1878) het welkom toe in dichtregels, die waardig zijn naast die van den schitterenden Provençaalschen dichter te prijken. Ziehier om te beginnen de titels, die eigenlijk niet te vertalen zijn: men glimlacht wanneer men het woord ‘Misanthrope’ overgezet ziet in ‘De Menschenhater’, wat overeenkomt met ‘den vijand van het menschelijk geslacht’, of ‘Georges Dandin’ in ‘Lubbert Lubbertze, of de geädelde boer’, want niets zou eenvoudiger geweest zijn dan de reeds algemeen bekende Fransche titels te behouden. Maar wat te zeggen van deze zinsnede uit ‘De geleerde Vrouwen’ (les Femmes Savantes), waarin Trissotin zich beklaagt over de onvolkomenheid van zijn Sonnet, en die in het oorspronkelijke aldus luidt:

Hélas! c'est un enfant tout nouveau-né, madame;
Son sort assurément a lieu de vous toucher,
Et c'est dans votre cour que j'en viens d' accoucher!

De Hollandsche vertaler, die voor zijn publiek het stoute beeld van een bevalling niet durfde herhalen, heeft de woorden ‘un enfant tout nouveau-né’ veranderd in ‘een nauwelijks geboren herinnering’,

1) De voornaamste stukken van Molière: ‘le Misanthrope’, ‘le Tartuffe’, ‘Georges Dandin’ werden tegen het einde der 17e eeuw vertaald door A. Pels en de eerste letterkundige vereeniging gesticht onder den naam ‘Nil volentibus arduum’ (1669). Een der beste vertalingen die in den laatsten tijd verscheen, is die van den ‘Médecin malgré lui’, door Cd Busken Huët (Batavia 1874.)

[p. 11]

en ‘son sort a lieu de vous toucher’ in ‘het is nog niet gekuischt voor zulke zuivere ooren!’¹⁰

Het eenige wat men bij zulke gezuiverde vertalingen kan vergelijken, zijn zekere romances, waarin men ‘amour’ veranderde in ‘tambour’ om ze geschikt te maken voor het gebruik in kloosters. Maar er is voor de Nederlandsche schrijvers iets beters weggelegd dan het hopelooze pogen den vorst der nieuwere blij speldichters geheel of bij gedeelten (zooals men hun in hun wanhoop aanraadde) te vertalen: bij hem namelijk ingeving te zoeken; zich te wenden tot de Italiaansche en Spaansche bronnen, waaruit hij zelf geput heeft; en, daarna, een nieuwe, geheel oorspronkelijke, plaatselijke, aan het land eigene lijst te zoeken, om er hun onderwerp in te vatten en voor het publiek te brengen. En waarom zou het hun niet eenmaal gelukken, zoo goed als aan Holberg, den beroemden Deenschen blijspelschrijver (overl. 1754), die ook het tooneel te Kopenhagen had vrij te maken van de banden van Fransche en Duitsche navolgingen en die, dank zij een grondige studie van de wijze, waarop Molière zijn onderwerp behandelde, er in slaagde zijn vaderland een waarlijk nationaal tooneel te schenken.

Die goede wenschen voor de herleving van het Nederlandsche tooneel zijn zeer onbaatzuchtig, want zonder twijfel zal zij ten gevolge hebben, dat er minder stukken uit Frankrijk worden ingevoerd.

Maar wij leven niet meer in den tijd van Lodewijk XIV of van Napoleon, waarin de invloed van ons land zich liet afmeten naar de hoeveelheid vreemdelingen, die onze taal en onze zeden, onze pruiken en onze uniformen aannamen. Het nieuwe Frankrijk is evenver verwijderd van de letterkundige dwingelandij, als van de revolutionnaire propaganda. Wijzer en sterker gemaakt door de bittere lessen der geschiedenis, begrijpt onze jonge republiek, dat een kring van naburige staten, getrouw aan hun eigen taal en naijverig op hun onafhankelijkheid, maar daarom niet minder nauw aan ons land verbonden door overeenkomst van neigingen en belangen, een vaster bolwerk vormt tegen de invallen van het pangermanisme, dan alle annexaties en alle natuurlijke grenzen van de wereld. Ziedaar waarom wij veel goeds toewenschen aan het jonge Holland, dat zoo volijverig werkt aan het opwerpen van haar letterkundige dijken, en wij hopen dat Nederland eenmaal in het bezit van haar nationaal tooneel, zich zal herinneren, dat zij haar eerste modellen en haar meest belangelooze vrienden aan Frankrijk verschuldigd is.¹¹

G. BONET MAURY.

Naar een artikel in de Revue politique et littéraire van 18 October jl.

10 Het exemplaar der vertaling, dat in de Bibl. van den hr. Hilman voorkomt, draagt den titel:
De geleerde vrouwen. Bly-spel. Nagevolgt uyt het Frans van de Hr. Molliere. Utrecht, Amsterdam 1723.
Daaraan is toegevoegd een geschreven stuk;
Sleutel op het spel genaamd de Geleerde Vrouwen door P. Burmanus.

Rijkhart	De Heer Mierop wonende onder de Linden te Utrecht.
Margriet	Vrouw van voornoemden Heer.
Kornelia	} Dochters van dien Heer.
Saartje	} Dochters van dien Heer.
Geertruit	Zuster van Mierop.
Eelhart	Doctor van Ingen Neef van Saartje, geboren op Batavia, wonende te Rotterdam.
Driessotijn	Do. Driessen,	} Predikanten te Utrecht.
Vadius	Do. van de Putt,	} Predikanten te Utrecht.
Notaris	Jan Wechter, Notaris en Makelaar, midsgaders gewezen Procureur voor 't Hof van Utrecht.

Daarin luiden de aangehaalde woorden aldus:

Helaes! Mevrouw, het is een jong gebooren wigt,
Dat nog geen dag geleen aanschoude 't eerste licht,
Wiens lot dat in uw hart meelyden moet verwekken:
Want 'k ben 'er van verlost, doe 'k naer u toe kwam trekken.

De hier bedoelde vertaling komt in dezelfde bibliotheek voor en in die van Mr. C.H. Perk, Amst. 1852.
Daar luiden die regels:

Helaas, Mevrouw! eerst straks toen ik hier binnen kwam,

Herinnerde ik mij iets; ter nauwernood geboren,

Is het nog niet gekuischt voor zulke zuivere ooren

Als de uwe, doch 't is zóo, dat ik mijn verzen schep,

En't bloote toeval wil dat ik iets bij mij heb.

Een ander staaltje van vertaling geeft de bekende passage III. 5.

Philaminte.

Ah! permettez de grâce,

Que, pour l'amour du grec, monsieur, on vous embrasse.

Vadius embrasse aussi Belise et Armande.)

Henriette, à Vadius, qui veut aussi l'embrasser.

Excusez- moi, monsieur, je n'entends pas le grec.

De vertaling van Burmanus 1723 geeft hier:

Margriet.

Doet, om den wil van 't Grieksch, myn Heer, ons die genaede,

Dat gy een welkomst Kus van ons niet wilt versmaeden.

Zij kussen hem alle, behalven Saertjen, die 't weigerd, en zegt.

Saertjen.

Myn Heer, 'k versta geen Grieksch, daerom gae my voorby.

De vertaling van Perk geeft ons te lezen:
Philaminte.

Gij duidt niet euvel dat ik in mijn zielsverrukken,

Ter eere van het Grieksch, u eens de hand mag drukken?

(Zij omhelst hem, Vadius omhelst ook Armande en Belise en wil

ook Henriëtte omhelzen, die evenwel achteruit gaat en hem ontwijkt.)
Henriette.

Ik ken geen Grieksch, Mijnheer!

Blijkbaar heeft de puristerij in die 125 jaar alweer veld gewonnen en moet er al weer meer ‘gekuischt’ worden ‘voor zulke zuivere ooren.’
Erger is het, dat de vertalingen van van Esveldt Haltrop e.a. vaak uit het Duitsch waren. Zoo werd tot 1877 toe de Vrek gespeeld naar eene vertaling uit het Duitsch. In gemeld jaar werd dit stuk in den Stadsschouwburg opgevoerd naar eene nieuwe vertaling uit het Fransch bewerkt door T.H. De Beer.

11 Men vergete niet, dat vertalingen uit het Duitsch, vooral van stukken van Birch-Pfeiffer, steeds op 't tooneel blijven, terwijl ook de blij- en kluchtspelen veelal uit het Duitsch worden genomen. Mosen en L'Arronge bijv. zijn hier zeer bekende namen.