Noord en Zuid. Jaargang 2

[p. 73]

Taalonderwijs.

Er is een tijd geweest, dat men meende, om den leerling het gebruik onzer taal te leeren verstaan, niets beters te kunnen doen dan zins- en woordontleding zooveel mogelijk te beoefenen. - Voorop werden dan definities gesteld, en daaraan ieder woord of zindeel getoetst. Hoe mank dit ook veelal ging - men sloeg er zich door. Later bewandelde men beter weg, en trachtte uit den dienst, dien een zindeel of een woord deed, de definities af te leiden. Men begon met het bekende om tot het onbekende te geraken - overeenkomstig een algemeen geldenden onderwijskundigen regel.

Thans, vooral op het voetspoor van den heer Stellwagen tracht men vooral tot de kracht en de beteekenis der woorden door te dringen, en daartoe door opgegeven of zelf gezochte voorbeelden te geraken.

Ongetwijfeld zal ieder, die bekend is met de beperkte keuze der woorden, waarover het meerendeel te beschikken heeft, deze nieuwere richting in het taalonderwijs toejuichen.

Verschillende beteekenissen van een zelfde woord; de eigenlijke of figuurlijke zin; het gebruik der woorden in overeenstemming met den eisch van het onderwerp en zoo veel meer geeft overvloedig aanleiding tot beoefening en bespreking, dat niet anders dan aan het grondig verstaan onzer moedertaal kan bevorderlijk zijn.

Het komt mij evenwel voor, dat eene algeheele verwerping der oude methode - met name het rede- en taalkundig ontleden - niet wenschelijk is.

Niet alleen het verstaanbaar maken der taal, maar ook het gepast gebruik moet doel van het onderricht zijn.

Om goede zinnen te kunnen samenstellen, moet men bekend zijn met den dienst, dien de woorden in een zin bewijzen. Om een zin omgekeerd goed te verstaan, is dezelfde kennis onmisbaar.

Het onderwerp van elken zin terstond te kunnen bepalen b.v. is voor een kind niet zoo gemakkelijk, en toch is dit het hoofdvereischte om de uitdrukking der gedachte te verstaan.

Wij kunnen ons daarom niet vereenigen met hen, die uit ingenomenheid met de nieuwe methode, besloten hebben het rede- en taalkundig ontleden nu maar voor goed over boord te werpen.

Zeker is het, dat de nieuwere leerwijze de oudere niet uitsluit, en het gebruik van beiden zeer wel is te verdedigen.

Verkeerd vinden wij het daarbij eene uitgebreide terminologie te gebruiken. Men bezige alleen gepaste termen voor de hoofdbestanddeelen van den zin.

En dan, meenen wij, dat bij een doelmatig gebruik het verband der zindeelen en de dienst, dien ze bewijzen, helder in het licht kun-

[p. 74]

nen gesteld worden, zoo noodzakelijk om de eigenlijke bedoeling der uitdrukking recht te vatten.

Men ga daarbij zooveel mogelijk natuurlijk te werk. Noemt men het Gezegde datgene, wat van het onderwerp gezegd wordt, dan benoemt men ook b.v. in den zin:

Jan ging gisteren naar de stad

Jan... onderwerp als degene, van wien iets gezegd wordt en: ging gisteren naar de stad... gezegde. Want op de vraag: wat wordt van Jan gezegd zal en moet geantwoord worden: dat hij gisteren naar de stad ging. - Dat Gezegde worde nog nader beschouwd. Welk werk deed Jan? hij ging. Dat werkwoord of de werking van het onderwerp wordt hoofdwoord genoemd, omdat het de overige deelen van het Gezegde beheerscht - gisteren - tijdsbepaling; naar de stad - plaatsbepaling. Niet moeilijk is het om alzoo de enkelvoudige zinnen in hunne eenvoudigste bestanddeelen te ontleden, en niemand zal ontkennen, dat dit voor kinderen de scherpzinnigheid bevordert.

Ingewikkelder en moeilijker is het, bij samengestelde zinnen het onderling verband der zindeelen te bevatten.

Evenwel: wanneer men zorgt uit gepaste voorbeelden af te leiden, dat een afhankelijke zin denzelfden dienst doet als b.v. eene tijdsof plaatsbepaling, dan is ook die zwarigheid niet onoverkomelijk.

Toen het gisteren sneeuwde, zag ik met sleedjes rijden.

De eerste zinsnede is duidelijk genoeg een tijdsbepaling. Dewijl er een onderwerp en een gezegde in gevonden wordt, is zij tevens, zooals vroeger geleerd is, een voorstel, dat op zich zelf niet verstaanbaar is, maar alleen in verband met den hoofdzin beteekenis krijgt. Het behoeft voor onderwijzers geen betoog, dat de verklaring van een en ander niet alleen goed te begrijpen is, maar dat ze ook wel degelijk meewerkt om een helder inzicht in de uitdrukking der gedachte te verkrijgen.

Ook een gepast gebruik der verbindings- of voegwoorden wordt door het opgeven en ontleden van daartoe geschikte voorbeelden bevorderd; het taalgevoel ontwikkeld en de grond gelegd tot het samenstellen van goede zinnen, tot het vormen van een goeden stijl.

Wanneer nu bij zoodanige behandeling tevens het oog gevestigd blijft om de kracht en beteekenis der woorden en uitdrukkingen te doen uitkomen; het vindingsvermogen wordt geoefend door het weergeven van een zin in andere bewoordingen - dan gelooven wij, dat het doel van alle taalonderwijs: het verstaan der mondeling of schriftelijk uitgedrukte gedachten en het weergeven zijner eigene gedachten in gepaste vormen daardoor bereikt wordt.

Nog rest ons de benoeming der afzonderlijke woorden als taaldeelen.

Ook dit noemen wij niet onbelangrijk, niet onvruchtbaar.

Wij stellen natuurlijk prijs niet alleen op gekuischte taal, maar ook op onberispelijke vormen.

[p. 75]

En nu moge het voor een leerling er door kunnen, dat hij in een deelwoord soms verkeerdelijk eene d met eene t verwisselt, of bij een werkwoord eene t vergeet - toch stuit het terston den taalkenner, wanneer hij van oudere menschen in een brief b.v. zulke fouten ontmoet. Het is dus de taak van den onderwijzer den leerling daarvoor te vrijwaren. - Moge zoodanige fout dus niet gelijk te stellen zijn met een verkeerd of ongepast gebruik van woorden, toch is het wenschelijk niet alleen het zuiver spreken, maar ook het zuiver schrijven der taal te bevorderen.

Hoe men dus over de benamingen der taaldeelen moge denken - zonder een zuiver begrip van wat men thans door naamvallen, geslacht en getal verstaat; is het niet wel mogelijk dit doel te bereiken.

Men werpe mij niet tegen, dat het taalgevoel genoegzaam den weg wijst; de spreektaal weerspreekt terstond die bewering.

‘Heeft de klok geslagen?’ ‘Hij is nog niet koud.’ ‘Hebt ge de krant bezorgd?’ ‘Ik heb hem zoo even aan de knecht gegeven.’ - Zoodanige voorbeelden van uitdrukkingen, die men dagelijks hooren kan, wijzen terstond aan, dat het taalgevoel of niet zeer fijn is, of althans geen' maatstaf voor het onberispelijk schrijven aanbiedt.

Welnu: het eenige middel is mijns inziens, het zoogenaamd taalkundig ontleden of de woordontleding.

Met de vormen der werkwoorden is het niet minder een vereischte. Het vervoegen van een werkwoord, ofschoon het wel in gedachteloos en werktuigelijk naschrijven kan ontaarden, is alzoo niet geheel te ontberen; ook hangt het grootendeels van de wijze van onderricht af, of het werktuigelijk is of niet.

Ongetwijfeld is men met de nieuwe methode op een goeden weg. Het vroegere taalonderricht, in zooverre het zich bepaalde tot geestdoodende oefeningen in het van buiten leeren van pasklaar gemaakte definities, moge daarbij niet in de schaduw kunnen staan - toch wenschen wij uit den overigens desolaten hoedel van vroeger tijd, datgene te redden, wat ons ook nu nog uitnemenden dienst kan bewijzen. Men kan het eene doen en behoeft het andere niet te laten.

Nisse, 21 Dec. 1878.

J. Kousemaker Pz.