Noord en Zuid. Jaargang 2

[p. 65]

Sterke en zwakke verbuiging.
I.

In de jongste aflevering van Noord en Zuid komen twee stukjes voor over de woorden sterk en zwak in de leer der Germaansche deklinatie en conjugatie. De vraag, hoe Jacob Grimm er toe gekomen is, sterk en zwak als spraakkunstige termen te kiezen, schijnt mij toe, van vrij ondergeschikt belang te wezen. Wij staan nu eens voor het fait accompli, dat het geijkte termen in de Germaansche taalkunde zijn geworden, die slechts pedanterie zou willen verdrijven. Bovenal, ze zijn kort en dus gemakkelijk te hanteeren: een groot voordeel in de spraakkunst. Het ‘Duitsch luchtje’, waarvan de heer B. spreekt (N. en Z. I, 233), is, op taalkundig gebied, niet de onaangenaamste geur.

Het doel van het klein opstel; waarvoor ik de Redactie een plaatsje vraag, is dan ook niet, bij herhaling uit te weiden over de termen sterk en zwak, maar iets te zeggen over het wetenschappelijk verschil, dat er bestaat tusschen die twee gedeelten der nominale en verbale flexie. Het wordt toch hoog tijd, dat de uitkomsten der Germaansche taalstudie dienstbaar worden gemaakt aan het schoolonderwijs, maar daarvoor is een fijne, gelukkige hand noodig, die het essentieele weet te scheiden van het bijkomende detail en bovenal zorgvuldig alle schijngeleerdheid vermijdt, die meer schade kan aanrichten dan nut stichten.

Ik bepaal mij voorloopig tot de flexie der substantiva, de verbuiging der zelfstandige naamwoorden. Daar ik voor niet-germanisten schrijf, kies ik den weg van 't bijzondere naar het algemeene en bepaal mij zooveel mogelijk tot de levende Germaansche talen.

In het Hd. vormt tag het meervoud tage, daarentegen gast het meervoud gäste. Waarom? Terwijl in het Engelsch de substantiva hun meervoud met s vormen, vinden wij toch de vormen: tooth, teeth; foot, feet; louse, lice; mouse, mice enz. Ook hier moet zich bij ieder denkend taalbeoefenaar de vraag voordoen: waarom? In de Duitsche schoolgrammatica's wordt wel een en ander verhaald van een ‘plural mit umlaut’ und een ‘plural ohne umlaut’; in de Engelsche worden de woorden tooth, teeth, foot, feet en tutti quanti naar de even gemakkelijke als gedachtelooze rubriek der uitzonderingen of der onregelmatigheden verwezen - en daarmee weet dan in den regel de leerling, vaak ook de leeraar, genoeg.

Hier en in soortgelijke gevallen helpt alleen de historische taalkunde. Maar met methode dient zij gebruikt te worden. Juist op die methode wensch ik opmerkzaam te maken. Allereerst vragen we: geven soms de overige levende Germaansche talen een voldoende verklaring aan de hand voor het verschil tusschen tage en gäste? Het Nederlandsch heeft dagen en gasten, maar wij weten, dat het alle substantiva in hun meervoud tegenwoordig zwak vormt, voor zoover het niet de

[p. 66]

voorkeur geeft aan s. Evenmin geeft ons het Engelsch eenig licht, want, behoudens luttele overblijfselen eener andere vormingswijze, hebben in de tegenwoordige Engelsche taal alle substantiva als teeken van het meervoud de s aangenomen, die in het oud-Engelsch alleen aan de mannelijke zelfst. nww. der zoogenoemde eerste en tweede sterke deklinatie toekwam: naar het schijnt, is op de algemeene verspreiding der s als meervoudsuitgang het Romaansch niet zonder invloed geweest. Van de levende Skandinavische talen zie ik hier af, daar ik die niet als bekend mag veronderstellen.

Voor ons geval (tage en gäste) vinden we alzoo geen baat bij de vergelijking der levende Germaansche talen. Dus gaan we een stap verder en vervolgen onze vormen in de oudere perioden van het Hd. Het Mhd. (Middelhoogduitsch) vertoont tac¹⁾ meerv. tage, maar gast, meerv. geste. Eindelijk, in het Ohd. (Oudhoogduitsch) vindt men tac, taga, maar gast, gesti. Nu is bekend, dat de eigenaardige verandering van klank, die wij umlaut noemen, wordt bewerkt door een i (of j), die zich in de volgende lettergreep bevindt of eens bevonden heeft. Heeft de stamlettergreep ă, zoo wordt daaruit door invloed van de i der volgende lettergreep e, wat dan in 't Nhd. wordt uitgedrukt door ä (vroeger aͤ). Gesti is dus ontstaan uit gasti. Met andere woorden: Ohd. tac (tag) heeft in den Nom. Plur. den uitgang -a, daarentegen Ohd. gast den uitgang -i. Door de vergelijking der overige oud-Germaansche talen leeren we, dat tag een a-stam, gast een i-stam is: taga-, maar gasti-. De a- en i-stammen hadden oorspronkelijk een geheel verschillende flexie: in het tegenwoordige Hd. is dit onderscheid nog daarin te bespeuren, dat de oude a-stammen in het meervoud geen umlaut krijgen, de oude i-stammen daarentegen wel, natuurlijk voor zoover de klinker van den stam voor umlaut vatbaar is. Daarom tage, maar gäste.

Ook het Nederlandsch en het Engelsch vertoonen nog duidelijke sporen der oude Germaansche i-deklinatie. Voor het Nl. is de datief stede (te dezer stede) van stad de oude vorm der vrouwelijke i-stammen, gelijk in 't Mhd. van de woorden stat, kraft, hant²⁾ de derde naamval luidt: stete, krefte, hende (Ohd. steti, krefti, hendi uit stat-i, kraft-i enz.) In het Ndl. meervoud steden vinden we wel nog den ouden klinker der i-deklinatie, maar de uitgang is door de macht der gelijkmaking (analogie) tot de zwakke verbuiging overgegaan. Het

1) Een Mhd. klankregel verlangt, dat b, d, g, als eindletters, p, t, k worden: de media wordt tenuis. In de goede Mhd. periode wordt die regel streng opgevolgd, wordt dan allengs verwaarloosd en is Nhd. niet meer bekend: ten minste in de orthographie, want in de uitspraak wordt de media op het einde van een woord toch doorgaans tenuis.

2) Dat hand geen oorspronkelijke i-stam is, weet ik wel, maar daarop komt het mij hier niet aan.

[p. 67]

Middelnederlandsch toont ons nog het oorspronkelijke paradigma der vrouwelijke i-deklinatie:

stat, meervoud stede, waarmede men vergelijke het Nhd. stadt, städte, dat men, als onze naburen er een gezondere orthographie op nahielden, zou schrijven: stat, stäte.

Nu kan ik terugkomen op het Engelsche tooth, teeth; foot, feet; goose, geese; louse, lice; mouse, mice; man, men [en woman, women]¹⁾ De Angelsaksische (oud-Engelsche) vormen, die daaraan beantwoorden, zijn: fôt, fêt; tôdh, têdh; gôs, gês; lûs, lŷs; mûs, mŷs; mann, menn. Die Ags. woorden zijn niet alle i-stammen 'maar zij komen daarin overeen, dat de stamklinker in den Dat. Sing, en den Nom. Acc. Plur. umlaut krijgt. En in het modern Engelsch onderscheidt zich bij die woorden het meervoud van het enkelvoud uitsluitend door den umlaut. Als wij nu de Engelsche substantiva foot, feet; tooth, teeth; goose, geese; louse, lice; mouse, mice²⁾; cow, kine (oorspronkelijker: kye) vergelijken met Hd. fuss, füsse; zahn, zähne; gans, gänse; laus, läuse; maus, mäuse; kuh, kühe, dan springt in 't oog, dat ook in het Hd. de genoemde woorden alle umlaut aannemen, of, met andere woorden, dat zij alle i-stammen zijn.

Toch is die laatste opmerking slechts gedeeltelijk juist. Hd. fuss en zahn, Eng. foot en tooth zijn oorspronkelijk geen i-stammen, maar eerst later door de macht der analogie i-stammen geworden. Oorspronkelijk zijn het u-stammen. Het Germaansch kent namelijk behalve stammen van zelfst. nww. op a en i ook stammen op u. De u-stammen zijn in het Gotisch nog vrij talrijk: aan ons voet en tand beantwoordt Got. fotus en tunthus (stam fotu- en tunthu-), nom. pl. fotjus en tunthjus.³⁾

1) Verouderd is de meervoudsvorm kine van cow. Die vorm schijnt een mengsel te wezen der oude i-deklinatie en der zwakke deklinatie: vgl. Ags. cû, cŷ. Het Schotsch kent nog kye. - Kine komt niet alleen bij Shakspere, maar nog bij Macaulay voor: kine were slaughtered. (Tauchnitz-ed. V. 30). Zie nog: Mätzner, Engl. gramm. I, 237.

2) c in lice, mice is evenzeer uit s voortgesproten, als b.v. in hence, thence, once enz., die alle oude genitieven zijn. (dus b.v. once = Ags. ânes is letterlijk het nl. eens).

3) Dus in het Gotisch:
1) a-stammen (fiska, dagas): fisks, Plur. fiskos; dags, dagos.
2) i-stammen (balgi, gasti): balgs, Plur. balgeis; gasts, gasteis. (spreek: balgîs, gastîs).
3) u-stammen (fotu, tunthu): fotus, Plur. fotjus; tunthus; tunthjus.
Men zal opmerken, dat aan een nom. sing, fotu-s ook daga-s en gasti-s moest beantwoorden. Dat was ook in de Germaansche grondtaal het geval. In het Gotisch echter is de klankwet (het zoogenoemde ‘vocalische auslautsgesetz’) van kracht, dat a en i op het einde van een woord en vóór s wegvallen, terwijl u daarentegen blijft. - Duidelijker nog kan men de verschillende stammen herkennen in den Acc. Plur. daga-ns, gasti-ns, fotu-ns, of in den Dat. Plur. daga-m, gasti-m, fotu-m. Een umlaut van ă in e kent het Gotisch nog niet.

[p. 68]

In alle overige Germaansche talen vinden we de u-stammen gaandeweg afnemende; zij worden i-stammen en dan vaak in gezelschap van de i-stammen a-stammen. In het Mhd. vinden we slechts nog één zeker spoor der oude u-stammen: den Dat. Plur. handen van hant (in epische formules gelijk ein helt ze sînen handen). Hier hebben we nog het oude handum, maar de gewone Mhd. vorm is reeds henden, d.i. (met overgang tot de i-deklinatie) handim, hendim, hendin. In de levende Germaansche talen is de u-deklinatie tot op de laatste sporen verdwenen.

De buiging der a-, i-, en u-stammen zou men kunnen samenvatten als vocalische verbuiging. Tegenover haar staat de consonantische verbuiging, d.w.z. de verbuiging van die stammen, die als eindletter een medeklinker hebben. In onze tegenwoordige taal, gelijk in het Hoogduitsch, hebben we alleen nog sporen van zulke consonantische stammen, waarvan de sluitletter een n was. In de oud-Germaansche talen echter waren er een aantal andere consonantische stammen, die een eigenaardige wijze van verbuiging volgden. Tot hen behoorden b.v. de oude namen van verwantschap op -dar tar): vader, moeder, broeder, zuster, dochter, vervolgens de als substantiva gebruikte tegenwoordige deelwoorden op -and, gelijk vijand, heiland, vriend (d.i. vrî-und, de beminnende) enz. Van andere woorden (feminina), waren consonantische stammen: nacht, melk, borst, maand (got. nahts, miluks, brusts, menoths van de stammen naht-, miluk-, brust-, menoth-) e.a. Het woord man is in zijn declinatie, voor zoover wij haar in de Germaansche talen kunnen vervolgen, uit verschillende stammen samengesteld.¹⁾

Reeds merkte ik op, dat in de levende Germaansche talen geen rest meer is te vinden van de oorspronkelijk eigenaardige buigingwijze van die consonantische stammen. Ook hier heeft de macht der analogie haar invloed doen gelden en de vroegere consonantische stammen geheel gelijk gemaakt aan de vokalische buigingswijze. In den loop der geschiedenis der Germaansche talen kunnen wij die ontwikkeling geleidelijk vervolgen. Practisch bestaan dus die consonantische stammen niet meer voor de spraakkunst der levende talen, terwijl, gelijk we zagen het oude verschil tusschen a-stammen en i-stammen wel degelijk nog heden ten dage sporen vertoont. In het Mnl. en Mhd. daarentegen treffen we nog eigenaardige buigingsvormen of, juister uitgedrukt, de oude onverbogen vormen der consonantische deklinatie. Zoo vormen in 't Mnl. vader en broeder hun genitief zonder s, maar ook vormen met de s komen reeds voor: de strijd tusschen het oude en de nivelleerende analogie kan hier dus worden vervolgd, totdat het beginsel van gelijkmaking de overwinning behaalt. man heeft in 't Mnl. nog

1) Het nadere over de verschillende stammen van man bij Prof. Kern, Taalen Letterbode V, 1-9.

[p. 69]

een ouden onverbogen Nom. Plur. man, daarnaast toch reeds manne en mans.¹⁾ In het Mhd. komen b.v. ook van vriunt (Nhd. freund) de onverbogen vormen in den Nom. en Acc. Plur. nog vaak genoeg voor; ook naht en brust blijven daar vaak zonder flexie.

De besproken vier deklinaties (a-stammen, i-stammen, u-stammen, en de consonantische stammen met uitzondering der n-stammen) noemde Jacob Grimm de sterke deklinatie. De verbuiging der talrijke stammen daarentegen, die op n uitgaan, noemde hij zwakke deklinatie. De zwakke of n-deklinatie is, niet op zich zelve beschouwd, maar wel in haar groote verspreiding, een van de kenmerkende eigenaardigheden der Germaansche talen, waardoor deze zich van de verwante Indogermaansche talen onderscheiden. Wel kent b.v. ook het Latijn n-stammen, gelijk ratio, Gen. rationis (stam ratiôn-), in merkwaardige overeenstemming met Got. rathjo (stam rathjôn-), maar alleen in het Germaansch zijn zij zoo talrijk, dat zij een bijzondere nieuwe deklinatie hebben kunnen vormen.

De vraag naar den oorsprong der Germaansche zwakke of n-deklinatie is nog niet zoo voldoende beantwoord, dat ik het zou kunnen of willen beproeven, haar in algemeen verstaanbaren vorm hier te bespreken. Dus alleen de volgende korte opmerking. In een zekere periode heeft het Germaansch de kracht verloren, substantiva, die een handelenden persoon aanduiden, (nomina agentis) door het eenvoudige suffix -a- te vormen, dat we in de vokalische a-deklinatie ontmoeten; het voor dat doel gebruikelijke suffix werd veeleer -an-, en zoo ontstond de zwakke deklinatie. Door b.v. aan den wortel help- het suffix -an- te voegen, verkreeg men den stam (het thema)²⁾ helpan- (de persoon, die helpt): en zoo vindt men Ohd. Nom. helfo (met klankverschuiving); Gen. helfin, en nog Mhd. helfe, gen. helfen³⁾ d.i. ‘helper, Nhd. helfer’. Ons woord hertog is nog thans zwak (Gen. hertogen). Het is samengesteld, gelijk een iegelijk weet, uit her (leger, Hd. heer) en tog (trekken, vgl. ge-tog-en en het Hd. ziehen, zog, gezogen). Het thema was oor-

1) In uitdrukkingen gelijk: hoeveel man zijn aan boord? een detachement van 25 man enz. (in het Hd. evenzoo) is de oude onverbogen meervoudsuitgang nog over.

2) Prof. Roersch (Noord en Zuid I, 232) spreekt ten onrechte van ‘den wortel of het thema.’ Van haan (got. hana) is het thema (de stam) hanan-, de wortel han-; vgl. lat. can-ere, ‘zingen’; hana is dan ook ‘de zingende, kraaiende (sc. vogel’.)

3) Als b.v. in het Nibelungenlied Str. 2227, 2 (Lm.) Hagen van zijn dooden vriend Volker zegt:
mîn helfe lît erslagen,
dan moeten we helfe opvatten als het concreet mannelijk zelfst. nw. ‘helper’ en niet als het abstract vrouwelijk zelfst. nw. ‘hulp’, dat in het Mhd. eveneens helfe of hilfe heet. - In het Nhd. ge-hülfe (etymologisch juister is de schrijfwijze ge-hilfe), Gen. gehülfen hebben we nog het oude zwakke nomen agentis.

[p. 70]

spronkelijk hertogan- (Ags. here-toga, Os. heri-togo, On. her-togi, Ohd. heri-zogo, Mhd. her-zoge, Nhd. her-zog¹⁾ Mnl. her-toge.) Ook hier is van een Germaanschen wortel -tug- (oorspronkelijker -tuh- = lat. duc- in duco, vgl. Fransch con-duire enz.) door aanvoeging van een suffix -an- gevormd: tugan- als thema van een nomen agentis, dus ‘die uittrekt, te velde trekt’, en met her samengesteld: ‘die aan het hoofd van een leger te velde trekt’.

Mannelijke substantiva, die een handelenden persoon aanduiden (nomina agentis), zijn derhalve het meest oorspronkelijk bestanddeel der zwakke deklinatie. De levendige en leven verleenende, de individualiseerende kracht der n-stammen heeft dan allengs aanleiding gegeven tot de groote uitgebreidheid van deze vormingswijze in de Germaansche talen. Een aantal oude vokalische stammen schaarden zich in de rijen der n-stammen. Elk adjectief, dat zelfstandig werd gebruikt, werd vervormd door het suffix -an-, of, gelijk we thans zeggen, het werd zwak. Daar nu het middel tot substantiveering van het bijvoegelijk naamwoord de verbinding met het bepalend lidwoord is (d.i. eigenlijk met het aanwijzend voornaamwoord), laat het zich gemakkelijk verklaren, dat de zwakke vorm van het adjectief gebruikt wordt, wanneer het bepalend lidwoord er voor staat.

Veel moeilijker is de oorsprong der weinige zwakke neutra en der zwakke feminina te verklaren. Vooral ten opzichte van de vrouwelijke zwakke zelfst. nww. zijn de germanisten nog geenszins tot een overeenstemmende zienswijze gekomen. Ik moet derhalve hier van een verklaring afzien, daar ik alleen de vaste uitkomsten der Germaansche taalwetenschap in populairen vorm ter sprake wil brengen.²⁾

In het Nederlandsch - het is bekend genoeg - vinden we behalve het onz. hart alleen nog mannelijke zwakke substantiva, die wij herkennen aan de n (en) van den genitief. In het meervoud is, de substantiva op - s hier niet medegerekend, sterke en zwakke verbuiging niet meer te onderscheiden. Reeds in het Mnl. is het

1) Intusschen is herzog in het Nhd. sterk geworden (Gen. der herzogs.) Het meervoud met en zonder umlaut: herzöge en herzoge. Dat is intusschen pas zeer laat gebeurd.

2) Om desniettemin mijn standpunt in deze kwestie aan te duiden, zij hier opgemerkt, dat ik ten opzichte van de vorming der zwakke ferminina aan een eenvoudige ‘neubildung’ naar analogie der masculina geloof, die allereerst bij het adjectief is begonnen. Vgl. H. Osthoff, zur frage des ursprungs der germanischen n-declination (beiträge zur gesch. der deutschen spr. und lit. III, Halle 1876, 1 vlgg.), voornamelijk blz. 80 vlgg. Een andere, maar m.i. minder aannemelijke verklaring geeft Professor Scherer, ook nog in de pas uitgekomen tweede uitgaaf van zijn van geest tintelend boek zur Geschichte der deutschen sprache (blz. 560 vlgg.) Ik maak van deze gelegenheid gebruik, om vakgenooten, die deze tweede uitgaaf van Scherer's boek nog niet kennen, er opmerkzaam op te maken: zij geeft, bij de eerste vergeleken, veel nieuws en opwekkends.

[p. 71]

zwak femininum van de sterke verbuiging der vrouwelijke a stammen alleen onderscheiden door de n in den Gen. en Dat. Sing. Het is alleszins verklaarbaar, dat mettertijd ook dit onderscheid te loor moest gaan. De Mnl. nog zwakke neutra oghe en ore (Gen. oghen, oren) zijn thans sterk geworden, en slechts herte, hart is zwak gebleven.

Het tegenwoordig Hoogduitsch heeft alleen nog in het masc. de oorspronkelijke zwakke deklinatie bewaard, b.v. in woorden gelijk hase, mensch, nachbar, bauer, enz. Daarentegen hebben bij een groot aantal woorden de sterke en zwakke deklinatie als 't ware eencompromis gesloten, in dier voege, dat thans in het enkelvoud de sterke, in het meervoud de zwakke deklinatie heerscht. Tot die zoogenoemde gemengde deklinatie behooren alle feminina, uitgezonderd de oude i-stammen (kraft, stadt enz.), de oorspronkelijke u-stammen, die tot de i-deklinatie zijn overgegaan (b.v. hand), en de oude consonantische stammen mutter en tochter. Voorts volgen een aantal masculina en neutra de gemengde deklinatie, die hier en daar ook het enkelvoud heeft aangetast. Vergelijken we b.v. Nhd. der garten, des gartens, meervoud die gärten, met Mhd. der garte, des garten, meervoud die garten, dan springt de onoorspronkelijkheid der tegenwoordige buigingswijze in 't oog.¹⁾ Wat is er toch gebeurd? Het Mhd. verboog: Nom. garte, Gen. Dat Acc. garten. De eerste stap tot onkenbaarmaking van het oorspronkelijke was, dat men de n der overige naamvallen ook in den nominatief opnam. Maar ook in de ontwikkeling der taal geldt de spreuk: ce n'est que le premier pas qui coûte. Had men eens een nom. garten, dan vergat men allicht, dat het woord oorspronkelijk zwak was, en men vormde zonder eenig gemoedsbezwaar een genitief garten-s naar analogie van der morgen, des morgens e.a. Dat dan ook het meervoud den umlant kreeg, kan geen verwondering baren, vooral als men in 't oog houdt, dat ook Mhd. naast een zwak garte, plur. garten een sterk gart, plur. gerte sporadisch voorkomt. (vgl. Nl. wijn-gaard, boom-gaard, Got gards).²⁾

In geen Germaansche taal heeft de deflexie meer vorderingen gemaakt dan in het Engelsch. Toch vinden wij ook in het Engelsch nog een aantal substantiva, die sporen der oude n-deklinatie vertoonen, of nog niet lang geleden vertoonden, in hun meervoudvorming. Ik laat ze ten slotte hier volgen:

ox, Plur. oxen (Ags. oxa, oxan, Nl. os, ossen, Hd. ochs(e), ochsen).

hose vormde vroeger een zwak meervoud hosen, thans door den vorm van het enkelvoud vervangen.

1) Luther verbuigt nog garte, Gen. garten, meerv. garten.

2) Ik vind nog 1754 bij E. Chr. von Kleist het meervoud gärte. (Weigand I, 610).

[p. 72]

eye heeft nog bij Spenser en Shakspere een meervoud eyne¹⁾ (Ags. eáge, eágan, Hd. ouge, ougen),

shoe heeft een ouderen zwakken meervoudsvorm shoon, die nog bij W. Scott en Byron voorkomt (b.v. in Childe Harold's Pilgrimage: he wore his sandal-shoon). Bij Shakspere zingt de krankzinnige Ophelia (Hamlet IV, 5):

How should I your true love know

From another one?

By his cockle hat and staff,

And his sandal-shoon.

In de Engelsche dialecten zijn oude zwakke meervoudsvormen, die de schrijftaal heeft opgegeven, nog zeer gebruikelijk, b.v. cheesen, housen, pleazen (places) enz.²⁾

Hiermede meen ik deze algemeene opmerkingen te mogen eindigen. In een volgend nummer stel ik mij voor, een proeve te geven van een vergelijkend-historische verbuigingsleer voor het Nederlandsch, Hoogduitsch en Engelsch, die op de hier in korte trekken geschetste wetenschappelijke classificatie steunt.

Groningen, December 1878.

B. Sijmons.

1) B. v. Mids. Dream I, 1

For ere Demetrius look'd on Hermia's eyne,
He hail'd down oaths that he was only mine.

Intusschen komt bij Sh. die meervoudsvorm alleen nog voor in het rijm. Het Schotsch heeft nog heden ten dage ee, meerv. een. - Een eigenaardige samensmelting van zwakke en sterke deklinatie is het meervoud uiens bij Vondel (Leeuwendalers 229).

2) Children en brethren vertegenwoordigen een dubbelen meervoudsvorm, volkomen gelijk Nl. kinderen, lammeren enz. Halliwell geeft als provinciëelen meervoudsvorm ook voor het Engelsch lamberen op. Ik zal die vormingswijze later bespreken.