Nieuwe Wegen. Jaargang 3

Beeldende Kunst.
Pieter Pauwel Rubens.
II. Leven.

Pieter Pauwel Rubens werd te Siegen in Westphalië geboren, ten jare 1577, uit Antwerpsche ouders. Zijn vader, Jan Rubens, 'n zeer begoed burger, was 'n dokter in de rechten en 'n schepen der stad, maar viel in ongenade en nam de wijk naar Duitschland. Na diens dood kwam de weduwe Rubens, die Marie Ruebbens teekent en Maria Pijpelinckx heette, terug naar Antwerpen, waar de jonge Pieter Pauwel page wordt bij de edelvrouw Margaretha de Ligne, gravin van Lalaing.

Al heel vroeg openbaart zich bij den jonge page 'n voorliefde voor teekenen en verven. Tegenkanting in die neiging ontmoet hij niet, integendeel. Men zendt hem naar het werkhuis van Tobias Verhaecht en later naar dat van Adam van Noort, - denzelfde, die later schoonvader wordt van Jacob Jordaens. Deze Adam van Noort houdt nog vast aan de oudere school: hij is 'n realist en oprecht Vlaming gebleven, - zoo in zijn leven als in zijn kunst. Vandaar gaat Rubens naar het werkhuis van 'n wat bedeesd romanist, Otto van Veen. Deze is 'n verfijnd edelman, die alhoewel romanist in zijn doening, er toch nooit heelemaal in gelukt, in zijn kunst, zijn Vlaamschen landaard te verloochen, zelfs al verlati-

[p. 106]

nizeerde hij zijn naam. (Otto Venius). Zoo kende Rubens, als leerling, de twee, in de Vlaamsche Nederlanden, bestaande richtingen: de realistische en de romanistische. Deze twee zou hij later versmelten en verwerken tot één stijl, - zijn stijl.

Op twintigjarigen ouderdom aangenomen als lid van de St-Lucasgilde, krijgt hij van de stad Antwerpen 'n toelage tot het volvoeren van eenige decoratie-schilderingen. Tevens rijpt in hem het besluit 'n reize naar Italië te ondernemen. Eenigen tijd daarna, gaat hij er heen, dragend met zich allerlei brieven van aanbeveling, tot zelfs van den aartshertog Albrecht, schoonzoon van koning Filips II en gouverneur der Zuidelijke Nederlanden.

In Italië bezoekt Rubens Rome, Bologne, Florentië en verblijft te Venetië dat hem meer nog dan de andere kunstmiddens aantrekt. In het zonneland ziet hij de werken van Giorgione, Titiaan, Tintoretto, Veronese, Raphaël, Michel-Angelo, maakt kopijen er naar, - en wordt opgemerkt door Vincent van Gonzaga, hertog van Mantua, denzelfden, die Tasso uit zijn gevang verloste. Deze hertog verbindt den jongen kunstenaar aan zijn dienst, neemt hem mede op reis en huisvest hem in zijn paleis, - 'n museum van allerlei kunstschatten.

Zijn lotsbeschikking, hem gunstig tot hiertoe, blijft hem even gunstig in den vreemde en in den dienst van den vreemdeling. Heel zijn leven lang zal zij hem gunstig blijven.

De hertog van Mantua zendt 'n tijd later den jongen Rubens naar Rome, hem belastend kopijen te maken en hem den kardinaal Montaldo aanbevelend. De jonge Vlaamsche kunstenaar wordt in de Eeuwige Stad zeer wel ontvangen, kent er den Antwerpschen schilder Paul Bril en den Duitscher Adam Elsheimer, die 'n vriend is van Carravaggio, al waar hij dan ook mede in kennis komt.

Van den beginne af is het beslist dat Rubens zich niet uitsluitend aan zijn kunst wijden zal. 't Is zijn beschermer zelf, de hertog van Mantua, die er hem de eerste maal aan onttrekt, door hem als gezant te zenden naar den Spaanschen koning Filips II. In Spanje wederom, evenals in Italië, wordt de Antwerpsche kunstenaar allerbest ontvangen, en hoe jong nog, reeds naar weerde geschat, gevierd nog en gefeest... maar tevens overlast met vragen naar portretten. Maar hij vindt het uitbeelden van al die Spanjaarden 'n werk hem tamelijk onweerdig. Zijn roeping, inderdaad, ligt elders.

Wanneer hij naar Rome weerkeert, ontmoet hij er zijn broeder Filips, die over hun beider verblijf aldaar 'n boek schrijft, dat zal worden gedrukt ter zeer befaamde drukkerij Plantijn te Antwerpen.

Vele van Rubens' biographen zien in 't hem als gezant gebruiken 'n goed, komend heelemaal ten voordeele aan zijn kunst, 't Is mogelijk, maar toch ook... niet noodig. Bij Rubens, als mensch, verhoogt dat tot gezant uitverkoren worden wel het pittoreske van zijn leven; het is wel 'n blijk van hooge waardeering van zijn geest; 't is nog wel als 'n bewijs, dat, wat loopbaan ook Rubens hadde verkozen, hij elke tot 'n goed einde bracht; dat in elk geval, er uit hem meer groeien zou dan uit 'n gewoon man; - maar hoe vleiend ook voor zijn gaven van geest, tact en gevoel, - den kunstenaar Rubens moesten ze overbodig wezen, want als dusdanig moest hij in zich-zelf meer kunnen vinden, dan al het uitwendige hem leeren kon.

[p. 107]

Men loopt heel wat op met Rubens' verblijf aan koninklijke hoven, met zijn verkeer tusschen prinsen en allerlei edellui. Men gaat tot het daarop wijzen om te vertellen van waar komt in Rubens' kunst, hare distinctie, hare voornaamheid.

Mogelijk denkt men dan op Rubens' allereerste werken, - De Kermis uit het Louvre-museum, bijv. - waar boeren en gewone lui in geweldige, bijna losbandige doening zijn gemaaid. Edoch, aangenomen zelfs dat zijn verkeer tusschen de grooten der wereld den kunstenaar Rubens wijzigde, onendig-grooter was de invloed door de Italiaansche kunst op hem uitgeoefend. Titiaan, bijzonder, trof hem en ook nog wel anderen, wat wel op te merken is in sommige zijner werken Dat Rubens al te zeer den invloed zou ondergaan hebben van wat hofpoppen schaadt den kunstenaar. Maar de invloed der Italiaansche kunst zooals hij dien onderging, schaadt hem niet.

Toch, wij, die den kunstenaar liefst van al leven zien op zich-zelf en van zich-zelf, van eigen kracht en van eigen ziel, lezen met wat treurnis zijn levensbladzijden, waarop beschreven staat wat hij verrichtte vreemd aan zijn kunst, in den dienst van de grooten dezer wereld. We betreuren dat koningen en prinsen, 'n koning der kunst onttrokken aan zijn natuurlijk midden, hem gebruikten als gezant, hem ontstolen aan zijn kunst, hem verplichtten zijn hoofd te vullen met hem heel-vreemde staatszorgen, hem werk - en denkkracht vroegen voor de verdediging van hun eigen, soms zeer persoonlijke en kleine belangen met hooghertige miskenning van de belangen van anderen, hem 'n zeer uitwendig vertoon leerden aannemen en daarbij het zeer voorzichtig wegduiken van eigen gevoelens en gedachten. - mogelijk eenigzins beletten dat Rubens werd 'n meer innerlijk kunstenaar.

Te Rome verneemt Rubens de ziekte zijner moeder en onmiddellijk smeekt hij den hertog in roerende bewoordingen weer te mogen keeren naar 't lieve heimat. Alhoewel oogenblikkelijk vertrokken, komt de kunstenaar, door zijn roem voorafgegaan, te Antwerpen, voor 'n reeds gesloten graf in de St-Michiels abdij.

Te huis wordt hij overtuigd dat noch Italië, noch zijn kunstenaars hem verders iets leeren kunnen... Ook verlangt hij langer niet in den dienst van den vreemdeling te blijven. Hij schrijft den hertog van Mantua zijn afscheid en gaat wonen in 't huis zijner moeder, in de Kloosterstraat.

De bestellingen van schilderijen, - en Rubens neemt alle soort van schildering aan, beoefent haar en lijkt er 'n meester in, - zijn welhaast zoo talrijk dat hij niettegenstaande zijne verbazende gemakkelijkheid van werken, besluit, naar 't voorbeeld zijner kunstgezellen, 'n werkhuis te openen. Zijne lotsbestemming blijft hem ongemeen gunstig, 't Wordt en 't is 'n zeer geprezen eer zoo voor jongere als voor oudere schilders bij hem te werken, naar zijn aanwijzing, naar zijn schets of plan. Ten slotte blijft hij slechts de ontwerper, de samensteller en de laatste uitvoerder van 'n menigte kunstwerken, gemaakt voor 'n groot deel door zijne leerlingen, waartusschen zijn uitstekende kunstenaars, als Antoon Van Dyck en de befaamde dierschilder Snijders. In zijn werkhuis, houdt Rubens daarenboven verschillende plaatsnijders bezig, gelast zijne werken in koper te graveeren, wat te Antwerpen geen schilder deed vóór hem. Hier wederom vindt hij allereerste kunstenaars om hem te dienen.

Staatszorgen onttrukken hem opnieuw uit zijn werkhuis en van zijn kunst. Als gezant wordt Rubens gezonden naar den koning van Spanje, Filips III. Te

[p. 108]

Madrid ontmoet hij ditmaal den grooten Spanjaard Velasquez. Aan deze geeft hij denzelfden raad als aan Antoon Van Dyck, 'n reize naar Italië te ondernemen. Beiden volgen dien raad. Maar de staatsbeslommeringen onttrekken Rubens niet heelemaal van zijn kunst. Gedurende 'n verblijf van negen maanden aan het naargeestig Spaansche hof, vervroolijkt alleen door de vriendschap van Velasquez, schildert Rubens 'n veertigtal werken, waartusschen vijf portretten van den koning. Van uit Spanje, waar de vorst zeer tevreden is over Rubens' doening als gezant, zendt men hem in dezelfde hoedanigheid naar Engeland. Weerdigheden en titels van adeldom worden zijn deel: de versiering der eetzaal van het paleis van Whitehall wordt hem opgedragen en ook 'n nieuw ambassadeurschap, ditmaal naar Parijs, waar is de groote en ook sluwe Katharina van Medicis. Wanneer hij eindelijk weer naar Antwerpen weerkeeren mag, roept 'n nieuw gezantschap hem tot tweemaal toe naar Holland, van waar hij keert om binnen Antwerpen de feesten te regelen, die zullen plaats grijpen bij de ontvangst van den aartshertog, den kardinaal - Infant Ferdinand. Deze gaat hem persoonlijk en ten huize bedanken. Nochtans de inrichting van zulke feestlijkheden is het genie van Rubens onweerdig. Men maakt geen groot kunstenaar tot inrichter van volksvermakelijkheden en ontwerper van praalbogen. Dat is de taak van minder bedeelden. Korten tijd daarna kwellen hem Fransche staatszorgen, die hem verplichten tot langdurig verblijf in Frankrijk.

Eindelijk verlangt Rubens naar vrede en rust. Geruimen tijd reeds door het jicht gekwollen, smeekt hij zijn vorsten hem wat te vergeten, wat hem maar met tegenzin en mits zekere voorwaarden wordt toegestaan.

Niettegenstaande zijn rusteloos leven, de velerlei beslommeringen, maar al te dikwijls hem heelemaal vreemd, dat zich inspannen voor de welvaart en de hoogst-persoonlijke belangen van prinsen, vorsten en anderen, - die zonder spijt hem onttrukken aan wat hem verheftver boven hen, en zijn naam zal doen voortleven, dan nog, wanneer niemand meer den hunne herinneren zal; - niettegenstaande hunne eigen-belang-zoekende handelwijze, die hen Rubens gebruiken doet om zijn groote geestengaven, die zij aanzien als daarvoor best gebruikt, - wat toch niet is, - gelukt hij er in tusschen de 2000 en 2500 werken, misschien nog meer, te ontwerpen en voort te brengen met behulp zijner leerlingen en helpers. Alzoo behoort hij tot de allervruchtbaarste kunstenaars, die geplaatst in orde van vruchtbaarheid, aan de spits hebben Raphaël Sanzio, Pieter Pauwel Rubens en Rembrandt van Rijn, - drijmaal de letter R, als beginletter van hun naam.

Tweemaal trad Rubens in 't huwelijk. De eerste maal werd de lieve, nog al eenvoudige Isabella Brant zijn bruid. Twee jaren na de dood van die eerste vrouw, huwde de reeds twee-en-vijftig jaar oude Rubens de weelderige, jonge, blonde, nauw zestienjarige Helena Fourment, waarvan hij 'n heele rij schilderijen maken zal, van af heur intrede in zijn huis, 'n belofte van liefde, alleen, geheel of half-gekleed, als vrouw, en later ook als moeder. Met heur aan zijn zijde zal hij sterven den 30ⁿ Mei 1640, in zijn drij-en-zestigste jaar, zonder, al was het maar voor korten tijd, de verzwakking gekend te hebben, de ellendige verzwakking, die zoo dikwijls de laatste levensdagen van 'n kunstenaar verbittert.

George P.M. Roose en Jan De Schuyter.