Nieuwe Wegen. Jaargang 3

Beeldende Kunst.
Pieter Pauwel Rubens.
1. Beschouwingen.

In al de kunsten, en in de schilderkunst niet het minst, zijn er individualiteiten zoo sterk, dat ze hoog-verheven, als bakens, uitsteken en richting en weg wijzen en van uit het verleden tot heden toe werpen stralen van licht, - en niet van licht alleen, maar ook van warmte, die roeren kan, inwendig en nog zeer diep, de menschen van nu, levend in de allerplatste eeuw, - 'n tijd van stijllooze huizen, stijllooze straten, stijllooze steden, stijllooze kleederen, of huizen, straten, steden, kleederen, gemaakt of mismaakt naar kopij.

'n Baken! - Un phare! Baudelaire noemt hem zoo!

Rubens, fleuve d'oubli, jardin de la paresse,
Oreiller de chair fraîche où l'on ne peut aimer,
Mais où la vie afflue et s' agite sans cesse
Comme l' air dans le ciel et la mer dans la mer...

En inderdaad, vooral wie de schilderkunst bestudeeren wil, hare verschillende uitingen nagaan en de individualiteiten, die zich door haar veropenbaarden, begrijpen; vooral wie, vertrekkend van nu, de geschiedenis dezer kunst terug op wil, is het onvermijdelijk dat hij komt voor die groote, die machtige persoonlijkheid: Pieter Pauwel Rubens. Van waar men ook vertrekke, men moet haar ontmoeten en er overstappen is heelemaal onmogelijk. En dit mag inderdaad gelden als 'n doorslaande kenmerk van des kunstenaars zeer sterke individualiteit. Men mag hier nochtans 'n weinig, - of veel, naar verkiezen, - betreuren dat evenals bij Rembrandt, Rubens leven en kunst niet groeiden tot eenheid. Wij betreuren het zeer.

Bij Rubens zien we 'n maar toe grooter worden der veerdigheid, 'n groeiend lichter, 'n zwieriger worden... bij Rembrandt 'n al maar toe

[p. 90]

inniger zijn... En nu zijn de tijden zoo, wel niet voor iedereen, wat spijtig is; maar voor wie leven met in hen liefde tot eerbied voor de kunst, voor de ware kunstenaars ook, dat heel hun hert gaat naar innigheid, deze verkiezend, onendig meer, boven uiterlijken zwier en blije lichttoovering en kleurenspel voor de oogen. De menschelijke zielen hebben dorst naar meer.

't Is misschien hier de plaats niet 'n vergelijking te maken tusschen Rubens en Rembrandt, - maar het lust ons zoo over deze twee geniale werkers, deze twee kunstenaars ons gevoel en gedacht uit te drukken, dat we niet nalaten kunnen neer te schrijven wat ons hert openbaarde aanonzen geest.

Rubens! - Rembrandt! - 'n Reus van kleur! - 'n Dichter van kleur! - 'n Zwierig werker! - 'n Ingetogen zoeker! - 'n Geniaal schilder! - 'n Geniaal dichter! - 'n Oogenstreeler! - 'n Zielentreffer!

Ah! hoe meer dichter is Rembrandt dan Rubens! Hoe meer bij genen dan bij dezen, voelen we 'n waar artistiek temperament, 'n groot goed hert, 'n waren mensch, 'n allergevoeligste ziel. En uit dat temperament, uit dat hert, uit die ziel groeide heel zijn kunst, waar van sommige uitingen ons toch zoo diep roeren kunnen: bijv. Het Joodsche bruidje, het portret van Hendrikje Stoffels, het portret zijner moeder, de Familie.

Bij Rubens groeit ook wel zijn kunst uit hem, maar dat is niet zoo gelijk wij dat verlangen. We mogen in hem den mensch niet voelen zooals wij hem bij Rembrandt voelen kunnen. Rubens is altijd gedrapeerd, in staatsie-gewaad; Rembrandt is in dagelijksche doening, gemakkelijk te benaderen. Rubens' kunst kan ons wel eerstmaal opvoeren door de schittering, - de ongemeene schittering van zijn zeer glansrijk palet, - door den stouten durf van zijn samenstelling, door de bijna ongeëvenaarde zwierigheid zijner lijnen; - zijn kunst vinden we toch altijd zoo wat oppervlakkig, van buiten-af-gezien, verradend nooit het diep-innige van het zieleleven als door 'n tooneelgebaar, wat dan weer ons heelemaal niet treft. We voelden ons nog nooit ingetogen voor 'n werk van hem, tenzij voor zijn St. Franciscus. En nochtans heeft hij vóór op velen der grootste Italianen, zoo niet in 't algemeen dan toch in zekere eigenschappen; grootscher dan Caravaggio is hij, zoo kleurrijk maar losser, levendiger dan Titiaan, als schilder, plastischer dan Michel-Angelo.

Rubens werkt schoon, duidt alles aan, maakt alles af; hij werkt gemakkelijk en zeer vlug. - Met 'n gemakkelijkheid en 'n vlugheid, die men weervinden kan in de uitdrukking van de meeste zijner portretten. Hij is alles behalve 'n physionomist. Rembrandt daarentegen, werkt even schoon, maar heelemaal anders, zijn palet mist de schittertonen, het kent de zonnestraling niet van Rubens... Zijn werk is

[p. 91]

donkerder, schijnbaar trager en wellicht trager ook gemaakt, overgoten met 'n wonder licht; 'n atmospheer waarop licht schijnt dat men meent te zien filteren door groenachtig water. Hij, Rembrandt, geeft niet of bijna niet om de piekfijne uitbeelding van het omgevende, dat hij aanduidt en raden laat: het is hem te doen de ziel te vatten van wat hij afbeelden wil. Daarin is hij 'n allereerste meester. Hij is 'n vrome ontsluier van zielsaandoeningen.

Is Rubens als kunstenaar 'n zinnebeeld, 'n weergeving, 'n typische weergeving van Vlaanderen? Volgens ons voelen van nu, - neen; volgens ons denken... soms wel, ja. Die Vlaamsche provinciën van toen, die waren katholiek gebleven en Spaansch, die rijke handelsstad van toen... mogelijk ja, wordt dat alles weergegeven in Rubens kunst. En ook nog wel het decoratieve Vlaanderen, - het land met zijn burgers, dol-verzot op alle uitwendig vertoon, meestal heelemaal zonder diepte, zonder innerlijkheid, zonder dat iets roert binnen in, tenzij 'n grenzelooze ikzucht en 'n nog grenzerloozer zucht naar vermaak; met zijn menschen, - och, hoe betreurensweerd, - met hun weinige, hun bitter - weinige kennis, maar ongemeen - veel plaats behoevend en luidruchtig, schier niet in staat, bij gebrek aan opleiding eenerzijds, bij gebrek aan inspanning anderzijds, ja hunnerzijds, tot het genieten, het smaken van ware kunstuitingen, voortbrengselen van schoonheid en kunst; lieden, vergiftigd, door geldslagers, op de markt brengend wat den smaak bederft... Maar niet de weergever is hij van het Vlaanderen, dat we voelen, dat we toch zoo geern doorloopen, dat we kennen, beminnen, - niet 'n ziel door de liefde als gevoeliger nog gemaakt, tot het land.

Voor de herinnering zien we weer het portret van Hendrikje Stoffels, de eenvoudig- sublieme meid van Rembrandt, de trouwe gezellin, de goedhertige draagster van de dagen van veel wee, - en ook eenige portretten zoowel van Isabella Brant als van Helena Fourment. We houden ons bij deze laatste. De levensjaren der beide kunstenaars komen nagenoeg overeen. Wat 'n verschil! Zie, we betwisten schoonheid aan geen enkele schilderij, - neen. Ze zijn allebei mooi... maar toch, wat 'n verschil! Het portret van Helena Fourment is zelfs 'n meesterwerk van licht en klaarte, - van doorschijnende klaarte: 't is al blond en fijn goud, satijnzacht en lichtklaar... Maar niets in dat mooie wezen verraadt de ziel... 't Is 'n mooi vrouwtje omringd van hare kinderen 'n mooi vrouwtje met samengevouwen handen, - en dat droomt... van niets.

O daarentegen het gewoon, maar zoet aangezicht van Hendrikje en die goedige oogen, die verlichten dat ongemeen schoon-beklaarde gelaat! In die expressie - volle oogen ligt de uitdrukking van heel

[p. 92]

heur hert vol offer, dat den meester in liefde, tijdens de dagen van rouw, tegenspoed en ellende dienen zal. Nooit misschien schilderde Rembrandt meer levenskracht dan in het wezen, dat hij gewoon was te zien nevens hem... nooit was zijn licht warmer. Het heele aangezicht schijnt als beklaard door de gouden stralen eener late zon. Niemand, die ooit 'n schilder-penseel in dien tijd en vóór dien tijd in de hand nam, tooverde zóó met dat gouden licht en schiep daarin het ongeëevenaarde meesterwerk, dat voor onze herinnering zweeft, geboren uit wederzijdsche liefde.

Wanneer wij Holland bezoeken, denken we nog aan Rembrandt. Rembrandt van Rijn en Holland schijnen ons toe onafscheidbaar vergroeid.

De warme ingetogenheid, die ons gevoel doortintelde, staande voor het werk van Rembrandt, heeft hem ons hert gewonnen. Hij heeft ons weten te roeren. En ten dage weet toch iedereen dat langer dan de kleuren-toovenaar en het geniaal compositie-vermogen, leven zal de stil - voortwerkende zoeker, de dichter, de menschenkenner en- ontleder. Men weet, met onomstootbare zekerheid, - men weet als bij ondervinding, geleerd in de harde lessen van het leven, - dat er een oogenblik komt, waarop het oog, vermoeid, schemert van de zonnetinteling en de kleurenschittering van het Rubenspalet, - om te keeren naar de warme ingetogenheid, de stille afgetrokkenheid, het diep-menschelijke van 'n Rembrandt.

Men weet nog dat men best van al kijkt - ja, men voelt dat zelfs zoo intens, - naar 'n Rubens, bij goede stemming, in dagen van zelfvoldaanheid en blijdschap, terwijl men naar 'n Rembrandt schouwen kan ook in dagen van bittere smert, van terneergedruktheid, van verbittering zelfs. Dan is zijn kunst heelend. Anders is ze ons weergevend de beste en puurste emotiën en gevoelens, die we kennen, die ons het gelukkigst maken... beroerend dat onuitsprekelijke binnen ons, groot als 'n wereld, waarvan we nergens de grenzen ontwaren. Want in het werk van Rembrandt vinden we altijd weer 'n groote, goede menschenziel, die kende hoop en vreugde en 't helmen van den blijën lach en zijn gulhertigheid, maar die kwam langs lange, ongelijke en moeilijkbegaanbare paden van bitter lijden en wreede, onrechtveerdige miskenning tot dagen van sereniteit, - 'n tijd, die haar vond heel-onverschillig aan de zaken van buiten, levend maar alleen in haar eigen onvergelijkbaren schoonheidsdroom.

Daarom is het mogelijk met bewondering van Rubens, met groote liefde van Rembrandt van Rijn te spreken.

George P.M. Roose en Jan De Schuyter.