De Nieuwe Belgische Illustratie. Jaargang 21

Amsterdam - Oud en Nieuw.
Door J.W. Helmer.
(Vervolg.)

Na den Dam is de Nieuwmarkt het voornaamste, het meest schilderachtige plein der oude stad. Zij is als een pendant te beschouwen van de oude Plaetse, in zoover zij een breede overkluizing vormt van den oostelijken rivierarm, die zich aan den voormaligen toren ‘Swyght Utrecht’ van den westelijken, het Rokin, afscheidde. Immers de Kloveniersburgwal loopt onder de markt door en heet dan verder, tot aan de monding bij den Schreierstoren, Geldersche kade. De overwelfde stroom had tot voor weinige jaren nog een zijtakje, naar de Oudezijds-Achterburgwal, dat tusschen de huizen achter de Barndesteeg doorliep en slechts bij weinig Amsterdammers bekend was als de Huidenvetterssloot.

Hier zijn wij in de buurt, die oudtijds vol kloosters en heilige huizen stond, wier herinnering nog voortleeft in straatnamen als Monnikenstraat en Bethaniesstraat. Niet aan de straatgevels, die te zeer gemoderniseerd zijn, maar aan den achterkant der huizen vindt men eenige mooie versieringen, afkomstig van 15^den 16^de eeuwsche bouwheeren en in menig oud huisje, aan de onoogelijkste stegen liggend, kan men kunstvolle profileeringen en betimmeringen in kostbaar hout vinden aan schouwen, deurposten en trapleuningen. Een oudheid is ook de luifel vóór het huis aan den hoek der Barndesteeg; zij is thans de eenige, die nog in Amsterdam bestaat in oorspronkelijken vorm en geheel aanpassend bij het oude winkeltje.

Ik heb reeds vroeger doen opmerken, dat de bouwers der oude stad ware kunstenaars zijn geweest in het aanbrengen van rustpunten voor het oog. Dat blijkt ook weer op de Nieuwmarkt. Hoe kaal en ledig zou die open vlakte er hebben uitgezien op Zon- en Feestdagen, als de kramers en venters niet uitgestald waren! En welk een mooi, pittoresk gezicht heeft men nu niet van beide einden der breede gracht gekregen door het kijkje op de Nieuwe Waag! Dit bouwstuk staat daar nog in zijn oorspronkelijke massale schoonheid, als een ridderburcht, getuigend van den trots der middeneeuwsche kooplieden en poorters. Op de hierbijgaande gravures staat expresselijk weer een lichtdruk naar de natuur naast een reproductie van een oude ets, om te doen zien, hoe de oude graveur, aangetrokken door het fraaie stadsgezicht, er mee gespeeld heeft, zoo dat zijn fantasie een veel dieper terrein opleverde dan in de werkelijkheid bestaat.

De Nieuwmarkt is thans nog wat zij altijd geweest is: een openbare uitstal- en verkoopplaats. Door de nabijheid der Jodenbuurt is zij het uitverkoren gebied van de kleine Israëlietische kooplieden, die trouwens in de hoofdstad een leeuwenportie hebben in den straathandel. Toch zijn er zeer groote en door het gansche land vermaarde handelshuizen, wier stichters eenmaal als marktventers aan den voet der Nieuwe Waag te Amsterdam hebben gezeten. Voor eenige jaren is zij, door een weinig doordacht besluit van de vroedschap, eens aan haar bestemming onttrokken geweest, ondanks de protesten der kramers, die, naar het Waterlooplein verdreven zijnde, daar in 't geheel geen zaken konden doen, niettegenstaande de gemeenteraad hen met een ijzeren overkapping had begiftigd. De joden- en christenmenschjes, die kwijnden van handelsleed, roerden zich zoozeer, dat de vroede vaderen wel hun ongelijk moesten bekennen. In zegetocht trokken de kleine luyden weer naar de Nieuwmarkt. Het ijzeren dak op het Waterlooplein werd voor oudroest verkocht en wie nu in Amsterdam een Zaterdagavond doorbrengt, ontzegt zich een eigenaardig genot, als hij niet eens de drukke en schilderachtige markt gaat bezoeken.

De Waag, waarvan hierboven sprake is, werd intusschen niet gebouwd voor den handel. Zij is oorspronkelijk een stadspoort geweest en droeg den naam van den H. Antonius, die in de oude handelsstad blijkbaar al vroeg zijn vereerders heeft gehad. Volgens een oud opschrift in een der muren is zij gebouwd in 1488. Na bijna 130 jaar als doorgang te hebben gediend van den Zeedijk naar de Lastage, het toenmaals buiten de stad liggend deel der Waalseilanden, werd de St.-Antoniuspoort in 1667 verbouwd tot een Waag. Aan het uiterlijk werd weinig veranderd. De hooge spits in het midden dateert eerst van 1690. Aan deze Waag werden vooral koloniale artikelen gewogen en gekeurd, en ook de stukken geschut voor de vloot en de scheepsankers moesten daar worden gewogen. Op de plek, waar later de Vischhal is gebouwd, werden bovendien de ankers beproefd. Intusschen bleef de bovenverdieping in gebruik bij de stedelijke schutterij, terwijl verschillende vertrekken werden gebezigd als vergader-en keurzalen door de gilden der schoenmakers, schilders, smeden, metselaars en koekbakkers.

[p. 300]

Aan het zuiderfront was een afzonderlijke toegang naar de schouwplaats der ontleedkunde, bij het volk meer bekend onder den naam van snijkamer. Zij behoorde aan het gilde der heelmeesters of chirurgijnen. Hippocrates' kop was boven de deur in steen uitgehouwen en op een der trapdeuren was een menschengeraamte geschilderd met eenige woorden in het Latijn, die vertaald luidden: ‘Hiernaar streven wij allen’. Deze snijkamer lag in het midden van het gebouw boven de schutterswachtzaal onder den koepeltoren. Zij ontving overvloedig licht door verscheidene ramen. In 't midden stond een beweegbare tafel, rondom welke acht amphitheatergewijze getimmerde banken den toeschouwers gelegenheid gaven de experimenten der geleerde heeren te aanschouwen. Vooraan zaten de leden der stedelijke regeering; dan volgden de inspecteurs van het Medisch College, dan de oude geneesheeren en overlieden van het gilde, terwijl hoogerop eerst de oude heelmeesters, en daarachter de jongeren zaten. De achterste banken waren voor de knechten en handlangers, terwijl, voor zoover er plaatsruimte was, het publiek werd toegelaten. Van Barlaeus was een Latijnsch vers op het lijstwerk geschilderd, waarvan ik hier een vertaling geef:

amsterdam - oud en nieuw. Gezicht op de Nieuwmarkt.

‘Boosdoeners, die tijdens hun leven schade aanrichtten, brengen voordeel aan bij hun sterven. Juist hun dood strekt anderen tot heil. Hun ingewanden leeren, ook al spreken zij

niet; en zij, die huns ondanks ontijdig gestorven zijn, behoeden ons voor een dood als den hunnen. Het voorhoofd, de vingers, de spieren, de tong, het hoofd, het hart, de longen, de hersenen, de beenderen, de handen strekken u, o levenden, tot onderrichting. En gij, toeschouwers, terwijl gij dit alles voorbijgaat, laat het u een les zijn en onthoudt, dat de Godheid Zich openbaart tot in het geringste deeltje van uw lichaam.’

De eerste, die hier in den zin van Barlaeus tot leering der menschheid moest strekken was de beruchte dief Zuster Luit, die in 1550 ter tafel werd gebracht en gestroopt. Zijn huid werd gelooid en is langen tijd als een afschrikwekkend symbool aan de leergrage bezoekers vertoond geworden. Beroemde mannen als Maarten Jansz. Coster, Sebastiaan Egbertszoon, Nicolaas Tulp en Frederik Ruysch, hebben in deze kamer hun arbeid verricht, ten aanschouwe der officieele personages en der medische studenten.

Van den laatste werd het wapenschild tegen het gewelf der schouwplaats geschilderd; de drie eersten waren zoo gezien, dat zij tot het burgemeestersambt werden verheven.

Wellicht is de ligging van het ontleedkundig laboratorium oorzaak geweest, dat tegen de St.-Antoniuspoort ook het schavot werd opgericht, als er scherp recht moest worden gedaan. De stellage stond dan tegen den muur, aan de zijde van den Kloveniersburgwal, zoodat er een groote menigte het gezicht had op de ontzagwekkende handelingen van den beul en zijn knechten. Hier liet men de booswichten ‘door een hennepen vensterken in het lage waterland kijken’; hier werd onthoofd, geradbraakt en verminkt; hier werden lichtere misdaden gestraft met te pronk stelling op de kaak; hier werd gegeeseld en gebrandmerkt, of, zooals het volk zei, kreeg men ‘een roffel met een tik’. De laatste, aan wien op de Nieuwmarkt het rechterlijk doodvonnis werd voltrokken, was Hein Kemper, die in Watergraafsmeer een gansche boerenfamilie had uitgemoord. Ook nadat het schavot was opgeborgen, is de snijkamer nog lang te bezichtigen geweest; de meeste bezoekers kwamen vooral in de kermisweken en beschouwden de kamer als een vermakelijkheid, zooals men nu nog Artis, Panopticum of Panorama bezoekt.

Een traditie wilde, dat de heeren en mevrouwen verplicht waren, aan de knechten en meiden op den dag, dat er gerecht werd, vrijaf te geven. Hiervan maakten de dienende geesten altijd een zeer ruim gebruik, al was het zeker, dat ze niet allen naar de Nieuwmarkt gingen. Velen vonden het beulswerk te griezelig om aan te zien en maakten liever een wandeling of zaten in de herbergen. Als ze terugkwamen en rekenschap moesten geven van hun tijd, dan heette het natuurlijk, dat zij ter Nieuwmarkt waren geweest. Nog altijd is er een Amsterdamsch gezegde, waarmede men iemand, van wien men vermoedt, dat hij een leugen heeft verteld, vraagt: ‘Durf je daar “schavotje” op te zeggen?’

De Waag is wat het benedenterrein betreft tot in het midden der vorige eeuw aan kooplieden en marktwinkeliers verhuurd geweest. Later werd zij de hoofdwacht van de brandweer en thans is zij ingericht tot gemeentelijk archiefgebouw. Het meer dan 400 jaar oude metselwerk is zoo hecht en sterk, dat het gemakkelijk nog vier eeuwen mee kan.