De Nieuwe Belgische Illustratie. Jaargang 20

Amsterdam - Oud en Nieuw,
door
J.W. Helmer.

II.

De allereerste geruchten van den stedebouw der Amstelveste maken gewag, behalve van de Oude Zijdskapel, van het Raadhuis, dat daarnevens stond, als onder de schutse van St. Olof. Daar hielden de hoofden der gemeenschap vergadering. Het waren de onderzaten, de pachters, de vrije koopers van den grond, die in leen-eigendom behoorde aan de heeren van Amstel, tevens bezitters van het water.

Deze gemeenteraad droeg den naam van de ‘buyck’ des volks, zooals wij thans zouden spreken van het hoofd of het hart. De ‘buyck’ oefende de uitvoerende macht uit van het gemeenebest. Zij waakte voor de belangen van heer en landzaat en was belast met de overzetting en de uitlegging van de heerlijke voorschriften, die meestal in het Latijn waren opgesteld. De vertaling, door de ‘buyck’ gegeven, was voor het volk geldig, ook omdat het wist, dat de ‘buyck’ bij het ontcijferen der handvesten door onpartijdige en bekwame adviseurs werd voorgelicht, nl. door de ‘clerken’ der rondom gelegen kloosters en kerspelhuizen. Deze stonden in de oude Stede in hoog aanzien en gaven gaarne hun goede diensten als notarissen en schrijvers in ruil voor de ruime toedeeling van stoffelijke voordeelen en bewijzen van volgzaamheid.

Tegenover het Raadhuis aan den rechteroever der riviermonding bouwden aan de overzijde, meer landwaarts in, de heeren van Amstel hun nieuw kasteel, nadat hun stamhuis onder Ouderkerk door de Kennemers was verwoest. In het midden der zestiende eeuw, toen ook dit kasteel nog slechts leefde in de herinnering der ouden, stiet men ter hoogte van de Dirk van Hasseltsteeg achter den Nieuwendijk bij het graven diep in den grond op een ‘schrickelyck geveert’ van gemetselde steen, waarin men algemeen een der fundamenten herkende van het voormalige kasteel van Amstel.

Het eerste groote bouwwerk echter, dat ons uit de vroegste tijden overbleef, is de Oude Kerk, eigenlijk een telkens vergroote kapel, maar die bij de volbouwing een tamelijk goed geheel vormde. Daarin kreeg de H. Nicolaas als beschermer van schippers en zeevaarders zijn aandeel in de vrome vereering der heiligen, die tot dusver alleen den Noordschen St. Olof was ten deel gevallen. In de eerste kapel, die van O.L. Vrouw, werd alleen dienst gedaan door de geestelijkheid van Ouderkerk, onder wier bestuur de buurt aan den Amstel stond. De eerste pastoor van de St. Nicolaas, nadat deze een kerspelhuis of parochiekerk werd, was heer Wouter van Drongelen, die in 1334 benoemd werd. Hij was een man van zijn tijd, die begreep, dat het niet verstandig was, de ontluikende stad langer een eigen geestelijk bestuur te onthouden. Weldra begonnen de handelaars, de werklieden in verschillende bedrijven en de leden der stadsweer of schutterij, ieder voor zich een eigen kapel te bouwen. Heer Van Drongelen en zijne helpers, die onder de jurisdictie stonden van den Bisschop van Utrecht, hadden bij het volk grooten invloed en de Amsterdammers gaven gaarne gevolg aan hun verlangen, om de St. Nicolaas te verrijken en te versieren. Haar glanspunt bereikte zij in het midden der zestiende eeuw, toen zij het uiterlijk had van den prachtigen tempel, op een der hierbijgaande gravuren afgebeeld. De mooie, geestige toren rees ongeveer ter hoogte van 68 Meter uit het maaiveld en de tempeldaken staken trotsch uit boven het omliggend welig boomgroen van kerkhof en burgwallen; later heeft zij, door de leelijke aanbouwsels in de winkelhoeken, veel van haar uiterlijk schoon verloren.

De maren hebben rondom de oude St. Nicolaas een netwerk geweven van onderaardsche kelders en dwaalgangen, met allerlei geheime deuren en verborgen gewelven. Onder de huizen aan de Warmoesstraat, in één waarvan de fameuze Hertog van Alva zijn hoofdkwartier moet hebben gehad en waarin hij misschien wel krijgs- en bloedraad hield, treft men inderdaad zware metselwerken aan; voor zoover ik die gezien heb, maakten zij echter den indruk, als stonden zij vroeger in de open lucht en dienden zij wellicht als waterkeeringen of borstweren, kerkhof- en tuinmuren.

Toen de St. Nicolaas in 1578 door de burgerlijke overheid, die toen niet meer ‘buyck’ heette, maar bestond uit ‘mijne heeren van het Stadthuis’, volgens het gebruik dier dagen, aan de gerechte eigenaars ontnomen en aan de aanhangers der nieuwe leer gegeven werd, stonden rond het hooge koor 12 kapellen met 33 altaren, het een al prachtiger en schitterender dan het andere, met een rijkgebouwde sacristie. De H. Nicolaas had zijn groot massief zilveren beeld evenals de H. Sebastianus, patroon der schutterij. In de doopkapel stond een zwaar koperen doopvont en op de altaartrappen lagen de kostbaarste tapijten der wereld; de wanden waren bekleed met rijke schilderstukken en kunstvol zilveren drijfwerk. De kerkschat van gouden en zilveren vaten en sieraden, uit alle oorden der wereld bijeengebracht, was reeds bij den beeldenstorm in 1566 voor een goed deel geroofd, voor zoover hij althans niet was opgeborgen in de IJzeren kapel.

Bij de officieele ‘confiscatie’ van 1578 vond men echter nog genoeg aan kostbaarheden om de nieuwlichters van smeer te voorzien; uit de zilveren beelden werden met onbeschaamde plechtigheid herinneringsmedaljes geslagen, waarvan er hier en daar nog aanwezig zijn.

Van belang zijn de niet alle even mooie, maar meestal zeer kostbare grafmonumenten, die later, tijdens de wereldmacht van Amsterdam over de zee, ter eere van zijn groote vlootvoogden en zeehelden werden gesticht. Heemskerk, Cornelis Jansz, bijgenaamd Het Haantje, Abraham van der Hulst, Izaak Sweers en Willem van der Zaan kregen er hun mausoleum, evenals voorname regenten, kunstenaars, krijgshelden en predikanten.

Van de heel gebleven gebrandschilderde ramen getuigen die, welke de Boodschap des Engels, Maria Bezoeking, de Geboorte des Heeren en den Dood van Maria voorstellen, nog van de oude bestemming der kerk. Later hebben de bezitters van het gebouw er nog eenige gekleurde vensters aan toegevoegd, ter eere van burgemeesters en regenten, die er geld voor over hadden om hun wapen of hun emblema's in de kerk te vereeuwigen.

Eén gebeurtenis van groot nationaal belang, het sluiten van den Munsterschen vrede, is afgebeeld boven het grootkoor. Het aldaar geplaatste raam stelt koning Philips II voor, afstand doende van zijn recht op de zeven Nederlandsche provinciën. Het prachtige groote orgel en het oude, maar zeer mooie klokkenspel in den toren, tot zelfs het uurwerk, getuigen nog van de royale, flinke wijze, waarop ook de nieuwe eigenaren den ouden St. Nicolaas hebben onderhouden, hoewel ze hem overigens inwendig door leelijk timmerwerk hebben verknoeid en bedorven. Al die pracht en rijkdom ging voor de oude parochianen verloren.

Het onderschrift van het Vredesraam:

Filippus tekent met zijn handen
Het Vreeverbond met Zeven Landen
En staat zijn recht en tytels af,
Dit tuygt het zegel, dat hij gaf,

[p. 75]

moet in hun oog een bespotting zijn geweest. Het ‘Vreeverbond’, mêe door hen bevochten, konden zij slechts vieren, als zij er lust in hadden, in hun armelijke kerkjes, waarvan er één, vlak in de buurt, te vinden is op het eindje O.Z. Voorburgwal, hierbij in photo opgenomen; het bevindt zich links van den toeschouwer, voorbij de Lange Niezel (aldus genoemd naar een lies-delle) op den hoek van de Heintje-hoeksteeg, die juist buiten het photo viel.

Deze kerk was in den mond des volks bekend als ‘Het Haantje’ en zij, die er kwamen, heetten te kerken bij ‘Ons Lieven Heer op solder’, tot de laatste pastoor van deze tweede St.-Nicolaaskerk aan dezen, voor weinige jaren nog bestaanden en, den vromen zin der Katholieken in de hoofdstad geheel onwaardigen, toestand een einde maakte en aan de Oude Teertuinen door Bleys een nieuwen, rijken tempel deed bouwen.

Dit schoone, kostbare bouwwerk, door velen nog hardnekkig ‘Het Haantje’ genoemd, door anderen als Kathedraal betiteld, beheerscht aan dat gedeelte der Prins-Hendrikkade den geheelen omtrek en geeft aan het noorderfront der stad een cachet, dat thans over de geheele wereld bekend is, ook door de duizenden en millioenen prenten en briefkaarten, die er van verspreid worden. Het effect van den fraaien koepel en de bevallige fronttorentjes is op bijgaande reproducties slechts weinig te bespeuren.

Over het kerkje van ‘Ons Lieven Heer op solder,’ thans een museum, waarin de vereeniging Amstelkring haar collectie Amsterdamsche oudheden op kerkelijkhistorisch gebied bewaart, kan men elders genoeg bijzonderheden vinden, evenals over de oude schuurkerkjes onzer voorvaderen in het algemeen. Echter moet men niet denken, dat ‘Het Haantje’ de minste is geweest of de meest typische in hare soort. In Amsterdam toch getuigt het wonen op een zolder nog niet van de hoogste armoede. Wil men er van iemand zeggen, dat hij zoo ongeveer aan den rand van de dakloosheid staat, dan zegt men, dat hij woont in het ‘hiete-bieten-gangetje,’ waarbij dan nog soms gevoegd wordt, dat er ‘een netje met kokende sneeuwballen’ uithangt. De oorsprong van deze volksaardigheid heb ik nooit kunnen uitvorschen; alleen weet ik, dat het een euphemistische term is, waarmede een woonoord wordt aangeduid, waar men slechts varkenskotjes kan vinden.

Was het oude Haantje als kerk ten minste nog aan de straat gelegen, daar waren nog veel nederiger Godshuizen in de rijkste, machtigste koopstad der wereld. Zij werden aangelegd in de dagen, toen de papen hunne ‘superstitiën’ nog niet openlijk mochten vieren en de heeren van het Stadhuis slechts oogluikend vermochten toe te laten, dat er gebeden, gezongen en orgel gespeeld werd ver van de straat in inpandige loodsen en schuren. Het laatste specimen van zulk een totaal verborgen kerk was de ‘Posthoorn,’ gelegen aan het uiteinde der tegenwoordige groote en volkrijke parochie van O.L. Vr. Onbevlekt Ontvangen.

De ‘Posthoorn’-kerk was te vinden aan de Brouwersgracht tusschen Prinsen- en Keizersgracht.

Let op, hier is een nauwelijks zichtbaar scheurtje tusschen twee huizen; dat is de gang, die de parochianen er heen voert. Het plaveisel is zindelijk en goed onderhouden en de gang is met een zware houten deur van de straat gescheiden. Aan het einde van het scheurtje bevindt zich een kleine open plaats, links van den binnenkomenden bezet met lage huisjes, waarin de koster woont en ook eenige vrome dochters en oude wijfjes, die zich belasten met het godsdienst-onderricht der jeugd. Bovendien vervullen dezen het ambt van klopje. Immers op vrij ongeregelde tijden komt er slechts een priester. Dan eens arriveert hij op een lading melkvaten van een braven boer uit Sloten of Osdorp; dan weer reist hij als voerman op een vracht hooi of onder de dekplanken van een schip. Liefst komt hij aan bij de Haarlemmerpoort. Daar woont meester Harmen Connelisz. op den molen ‘de Kraai’ aan de Bullebak. Hij is een betrouwbaar man en zijn knecht loopt voor een paar oortjes graag even bij de klopjes aan om te zeggen, dat Z. Eerwaarde op den molen zit en tegen schemer uit een praampje met turf in de Brouwersgracht voor het ‘Posthoorn’-gangetje zal afstappen. De oude Geerte, die de boodschap ontvangt, terwijl ze juist wat oud, rafelig altaargerei zit te verstellen, verzekert molenaars Dries, dat ze de deur op de klink zal zetten en dat mijnheer pastoor dus zóó maar heeft binnen te vallen. Zij deelt terstond de tijding mee aan de bewoners en bewoonsters der overige kerkhuisjes en allen vervullen de hun opgelegde taak. Koster, die het vak van schoenmaker vervult, reinigt zich gauw de handen met wat olie en zeep en haalt dan al de potten met goudsbloemen en anjelieren uit de vensters der klopjes; want daarmee moet het altaar worden getooid, wijl men morgen O.H. Hemelvaart viert en dan moet men kunnen zien, dat het feest is in de kerk! God, welk een armoede! Daar aan uw rechterhand is een deurtje, dat toegang geeft tot de gewijde plaats. Deze is niet meer dan een stal en al is het in latere jaren ook uitgebreid, verbeterd en opgeknapt, het blijft een verholen verblijf, een plaats van geheime samenkomst. Later heeft men er gaandeweg stukken open terrein bijgetrokken en een drietal galerijen er in getimmerd, maar alles was zoo nat, dat de muren met biezen matten moesten bekleed worden, omdat niets er op hield.

Als pastoor op het vastgestelde oogenblik binnen is en zijn intrek neemt bij de oude Geerte, die eens een adellijke jonkvrouw was, maar beroofd werd van al hare erfgoederen, neemt het kloppen een aanvang. Overal verspreiden zich de wijfjes, langs straat en gracht en dijk. In de voorname buurten wonen slechts enkele harer klanten; de besten zitten op den Haarlemmerdijk, waar de onafhankelijke poorters de klopjes brutaalweg in hun werkplaatsen en winkels durven ontvangen. Beneden aan den dijk, in de nieuwe Vinkenstraat, is nog meer te doen; op de westelijke eilanden zitten de papen niet dik op elkaar, maar in den Jordaan des te meer. Doch daar klopt de een den andere en weldra weet heel de buurt, hoe laat er van den avond gelegenheid is tot biechten, hoe vroeg morgen de H.H. Missen zijn en wanneer men kinderen kan laten doopen of over huwelijken komen spreken. Onderwijl zit de pastoor zijn gebeden te verrichten bij het roode schijnsel van Geerte's koperen olielamp, ook genaamd ‘snotneusje’. Als zij terugkomt brengt ze allerlei geschenken mee De bakker heeft gezorgd voor een ris geboterde bollen met sas; Michel uit het ‘Varken zonder hoofd’ zendt een paar versche witvel-beulingen en de kastelein uit de ‘Blauwe druif’ heeft in Geerte's tasch een kruik bier geschoven, opdat mijnheer pastoor zal weten, dat hij in Amsterdam, de rijkste stad ter wereld, is!

En zóó komen dan des avonds de vrije Nederlanders te biechten bij ‘Ons Lieven Heer in het gangetje’ en den volgenden dag vieren zij in die barak, waarvan de overblijfselen ook nu nog te zien zijn, het feest van O.H. Hemelvaart, om dan weer te wachten op een volgende gelegenheid, tot er een priester uit Noord-of Zuid-Holland zich over hen ontfermt.

Tusschen de huidige toestanden en de dagen van weleer, welk een verschil!

(Wordt vervolgd.)