De Nieuwe Belgische Illustratie. Jaargang 19

Het oude erf,
door
J. Vesters Jr.

IV.

Vrouw Van Gaasdonk zou Swinkels even gezelschap houden tot haar man thuis was.

Zonder een uitnoodiging af te wachten was hij gaan zitten. In zijn oogen glom een valsch lachje, dat de arme vrouw, onthutst over zijn onverwacht bezoek, schrik aanjoeg.

‘De baas blijft nog lang uit,’ zei ze, om iets te zeggen, want de stilte en het alleenzijn met dien man beklemden haar.

‘O, ik heb àl den tijd,’ antwoordde Swinkels, wien de angst van vrouw Van Gaasdonk niet ontging; ‘àl den tijd.’

Toen na een pooze:

‘Het is hier toch maar een mooi gedoente. Ik geloof, dat er heel wat liefhebbers zouden komen, als de Iepenhoef te koop kwam.’

‘Maar we denken er niet aan, ze te verkoopen, Swinkels.’

‘'t Was ook maar bij manier van zeggen, buurvrouw. En een mensch weet nooit waar hij toe komen kan. Ik heb van m'n leven wel hooger bergen zien dalen. Daar hebt gij bij voorbeeld Van Vilsteren: wat 'n kapitale boerderij heeft die niet gehad en hoe is die er niet heelemaal onder-geboerd. En Scheepers: van 't zelfde laken 'n broek. Hoogmoed komt voor den val, zeg ik maar, buurvrouw.’

Vrouw Van Gaasdonk begreep deze duistere toespelingen niet, maar ze stelden haar niet op haar gemak. Anders niet licht om een antwoord verlegen, wist ze thans niet goed wat ze zeggen moest. Ze had Swinkels wel graag zijn hatelijkheden betaald gezet, doch een steeds aangroeiende vrees, dat hij hen in zijn macht had, hield haar daarvan terug.

Hij zat daar zoo op zijn gemak, de handen in elkaar gelegd op de rechterknie, die over de linker was geslagen, met het valsche lachje op het gezicht. Met voldoening beschouwde hij vrouw Van Gaasdonk, die haar uiterste best deed om zich goed te houden en geen enkele harer gewaarwordingen te laten blijken, maar toch niet kon beletten, dat haar lippen soms beefden en haar mondhoeken trilden.

Zij was een goede vrouw, ijverig en zorgzaam, maar ze had altijd een bijzonder zwak gehad voor haar jongsten zoon. De jongen was vlug, altijd de eerste in zijn klas, en daarom was het jammer, er een boer van te maken, meende zij. Hij hoefde niet met spade en ploeg den kost te verdienen. Zij hield wel van het boerenbedrijf, zeker; maar ze zou er toch wel trotsch op wezen, als éen van haar zoons een mooie betrekking had in de stad en alle dag een mijnheer kon zijn. Het was toch wel meer voorgekomen, dat de een of andere boerenjongen het ver had gebracht in de wereld. Waarom zou Hein dat niet kunnen? En was het ook eigenlijk niet beter, dat Geert alleen op de boerderij bleef en ze later kon overnemen, dan dat ze met hun beiden boer werden en er naderhand misschien maar moeilijkheden zouden komen? Had Hein een positie in de stad, dan waren ineens alle zwarigheden uit de wereld.

Van Gaasdonk had eerst wel tegengestribbeld, maar was ten laatste voor den aandrang van moeder en zoon bezweken. Hein was een mijnheer geworden en het heeren-leven beviel hem goed. Maar de onervaren jongeman van het platteland kwam in aanraking met kameraden, die van uitgaan en allerlei pretjes hielden en hem spoedig hadden overgehaald in hun genoegens te deelen.

Moeder Van Gaasdonk kwam daarvan natuurlijk niet het fijne te weten, maar wel klopte Hein haar nogal eens op den zak, en de vrouw, die trotsch was op haar knappen zoon, was zwak genoeg hem bij te springen, wel telkens met de waarschuwing, ‘dat het nu de laatste keer was,’ doch even dikwijls weer bezwijkend voor de smeekbeden van Hein, die beweerde, dat hij veel uitgaven had, indien hij zijn ‘stand’ wilde ophouden, en dat het in de stad zoo duur leven was.

Zij durfde er haar man niets van zeggen, want zij achtte hem er toe in staat, Hein uit de stad naar huis terug te halen en hem op het land of in den stal aan het werk te zetten. Truda wist er van, en deze had haar moeder wel eens gewaarschuwd, maar dan was vrouw Van Gaasdonk kwaad geworden en had haar dochter gevraagd, of ze dan niets voor haar broer overhad, of ze niet lijden kon, dat Hein een mijnheer was en geen boer zooals Geert en Wout.

Omdat haar geweten niet geheel gerust was, zocht vrouw Van Gaasdonk verband tusschen het bezoek van Swinkels en Hein, al kon zij niet vermoeden, van welken aard dat verband was.

Daar kwam de Iepenboer binnen, door Dorus reeds op de hoogte gebracht van de aanwezigheid van Swinkels.

‘Dag, buurman,’ zei Van Gaasdonk, ‘ik hoor, dat ge me wilt spreken en dat ge me groot nieuws hebt mee te deelen.’

‘Dat is zoo,’ bevestigde Swinkels, die, toen hij zag, dat vrouw Van Gaasdonk aanstalten maakte om het vertrek te verlaten, er bijvoegde: ‘Och, buurvrouw, me dunkt, dat ge wel kunt blijven, want ik veronderstel, dat gij ook wel belang zult stellen in hetgeen ik te vertellen heb.’

Van Gaasdonk keek verwonderd op. Wat hadden die woorden en die spottende toon te beduiden? ‘Ik dacht, dat ge mij moest spreken, Swinkels,’ zei hij.

‘Dat is ook zoo. Jou als hoofd van het huis gaat wat ik te zeggen heb op de eerste plaats aan. Maar het zal ook je vrouw niet onverschillig zijn.’

‘Maar waar kom je nu eigenlijk voor hier?’ vroeg de Iepenboer, wiens geduld opraakte, geprikkeld als hij werd door Swinkels' tergenden toon.

‘O, dat kan ik je in een paar woorden zeggen: je zoon Hein is een dief!’

Bij het hooren van dat vlijmende woord was Van Gaasdonk opgesprongen, of men hem met een dolk een stoot in het hart had gegeven. Hij deed een paar passen naar Swinkels, of hij hem te lijf wilde, terwijl zijn vrouw de handen voor het gelaat sloeg en in luid gesnik uitbrak.

‘Geloof je dien leugenaar?’ zei de Iepenboer, door die snikken tot bezinning gekomen, barsch tegen zijn vrouw.

‘Leugenaar?’ herhaalde Swinkels tergend. ‘Ik heb de bewijzen voor wat ik zeg in mijn zak, zwart op wit, hoor.’

‘Voor den dag er mee met die bewijzen, ik wil ze zien.’

‘Niet zoo driftig, buurman,’ hernam de ander, die van de ontsteltenis van Van Gaasdonk en diens vrouw genoot. ‘Eerst noem je me een leugenaar, en nou moet ik met m'n bewijzen voor den dag komen, omdat jij dat wil. Maar weet je dan niet, dat je niets te willen heb, niets, zeg ik je! Op het oogenblik ben ik hier de baas. Versta je dat, Iepenboer? Als ik één woord zeg, zit meneer Hein over een paar uren in de gevangenis.’

‘Mijn God! Mijn God!’ jammerde vrouw Van Gaasdonk, de handen wringend. ‘Maar wat heeft Hein dan toch gedaan, Swinkels?’ vroeg ze. ‘Zeg het toch, als ge het weet.’

‘Zoo hoor ik het graag,’ zei Swinkels. ‘Je twijfelt dus niet meer, hé? En je ziet me niet meer voor een leugenaar aan, Iepenboer?’

‘Je bent een ellendeling, Swinkels, dat ben je!’ riep Van Gaasdonk uit, die zich niet meer kon inhouden. ‘Was Geert thuis, dan liet ik je de deur uitgooien.’

‘Dan zouden gauw allebei je zoons in

[p. 396]

grijsheid en jeugd, naar de schilderij van j.l.b. brouilhony.

[p. 397]

de gevangenis zitten, Van Gaasdonk. Me dunkt, één is voorloopig genoeg.’

Vrouw Van Gaasdonk lei haar hand op den arm van haar man. ‘Hij zal ons allemaal ongelukkig maken.’ fluisterde ze.

‘Welneen, buurvrouw,’ hernam Swinkels, die deze woorden gehoord had, ‘ik kwam uit louter belangstelling hier, maar als jullie zoo tegen me te keer gaat, ja, dan weet ik niet wat het eind zal zijn. - Wil je naar mij luisteren en verstandig met me praten, Iepenboer?’

‘Nu, wat hebt ge te zeggen?’ vroeg deze somber, aan de tafel plaats nemend, terwijl zijn vrouw tegen den haard geleund bleef staan.

‘Ik heb je al gezegd, dat Hein gestolen heeft....’

‘Bij jou?’

‘Val me nou niet in de rede, maar laat me uitpraten. - Neen, niet bij mij. Hij heeft gestolen, zei ik, zes duizend gulden....’

‘Jesus, Maria!’ riep vrouw Van Gaasdonk als in doodsnood. ‘Swinkels, maak hem niet ongelukkig!’ bad ze, smeekend de handen naar hem opheffend.

een nieuwe ijsbreker, naar een teekening van willy stöwer.

‘Zwijg, vrouw! - Wie heeft je dat verteld, Swinkels!’

‘Zie je mij aan voor iemand, die op praatjes van anderen afgaat, Iepenboer? Van wat ik zeg heb ik een geschreven bewijs in mijn zak, geschreven door meneer Hein zelf. Echter kan het toch niet. - Ben je nu tevreden, Iepenboer.’

‘Laat zien!’ zei deze kortaf.

Op zijn gelaat was geen aandoening te lezen. De rimpels in zijn oud-wordend gezicht schenen strak getrokken, maar wat er in zijn ziel omging: twijfel, angst, woede, wanhoop, wist hij door inspanning van al zijn krachten te verbergen.

Zijn vrouw, die niet zooveel wilskracht bezat als haar man, wist zich niet te beheerschen, te minder daar bij haar geen twijfel meer bestond. Wat zij gevreesd had, was gebeurd, en door haar zwakheid en toegevendheid was zij medeplichtige.

‘Niet zoo haastig, buurman,’ beant-

[p. 398]

woordde Swinkels de vraag van den Iepenboer. ‘Hein schrijft, dat hij uit de kas van zijn patroon zes duizend gulden gestolen heeft - je hebt daar lang voor moeten werken. eer je die verdiend had, Iepenboer! - en nu vraagt hij je, hem dat sommetje te bezorgen.’

‘Ge zult dat doen, niet waar, vader?’ vroeg vrouw Van Gaasdonk. ‘Ge zult Hein en ons de schande besparen, dat hij in de gevangenis komt. - En gij, Swinkels, vertel toch aan niemand wat Hein gedaan heeft. Ik bid er je om, Swinkels,’ drong ze aan, toen ze zag, dat de man onverstoorbaar-kalm bleef zitten met een spotlachje om de lippen.

‘Ja. nu bidt je, nu je me noodig hebt; maar toen ik voor mijn Marinus om de hand van je Truda kwam, heb je me afgewezen. En mijn Marinus is toch een eerlijke jongen, waar niets op te zeggen valt, geen dief, zooals meneer Hein.’

‘Maar we konden Truda toch niet dwingen, Swinkels....’

‘Niet dwingen, neen, je hebt ze gestijfd. Als jullie voor Marinus waren geweest, zou ze wel gewild hebben; maar Marinus was niet goed genoeg. Wout van der Willigen moest ze hebben. Maar zoo waar als ik Swinkels heet, Wout krijgt ze niet.’

‘Swinkels, wat zijt ge hard voor ons!’

‘Ja, ik ben hard, en ik heb er plezier in, hard te zijn. Nou is het mijn beurt, vrouw Van Gaasdonk!’

‘Maar wat wilt ge nu eigenlijk van ons, Swinkels?’ vroeg de Iepenboer. ‘Als het je plan is, Hein in de gevangenis te brengen, hoeft ge ons dat toch niet te komen vertellen.’

‘Ik zou dat toch kunnen doen, buurman, omdat ik er schik in heb, je dat te vertellen; maar het is mijn plan niet....’

‘Dank Swinkels,’ zei vrouw Van Gaasdonk, ‘ik wist wel, dat ge niet....’

‘Zoo slecht waart, wilt ge zeggen,’ viel hij haar spottend in de rede. ‘Maar wees niet te voorbarig, buurvrouw.... Het is mijn plan niet, Hein in de gevangenis te helpen, indien ten minste de Iepenboer er iets voor over heeft.’

‘Ge zult het geld immers geven, vader?’ vroeg ze opnieuw. ‘We zullen ons bekrimpen, we zullen kleiner gaan boeren.’

‘Neen, buurvrouw, zoo bedoel ik het niet. Ik wou weten, wat den Iepenboer de brief waard is, dien ik bezit, en mijn zwijgen.’

‘Wat vraagt ge?’ vroeg Van Gaasdonk.

‘Evenveel als Hein: zes duizend gulden, geen cent meer!’

‘Ge wilt dus onzen ondergang, ge wilt ons van de Iepenhoef verdrijven!’ zei Van Gaasdonk. ‘Ge zijt de grootste ellendeling, dien ik ooit ontmoet heb. Al had Hein twintigduizend gulden gestolen, gij zijt een nog veel grooter schurk.’

‘Je scheldwoorden raken mijn kouwe kleeren niet, Iepenboer, maar ik zou je toch aanraden wat voorzichtiger te zijn, want mijn geduld heeft zijn grenzen. Overigens, ik laat je de keus: zie je Hein liever in de gevangenis, dan kost je dat geen cent. 't Is zeker het voordeeligst.’

‘Neen, neen,’ kreet vrouw Van Gaasdonk. ‘Hein moet voor de gevangenis bewaard worden. Onze goede naam mag niet door het slijk worden gesleurd. Denk ook aan Geert en Truda, vader!’

De Iepenboer bewaarde het stilzwijgen. Zeker, hij dacht aan zijn andere kinderen: aan Geert, wien hij gehoopt had, eenmaal de boerderij te kunnen overgeven; aan Truda, die het volgende voorjaar met Wout van der Willigen in het huwelijk zou treden. Wat woog nu zwaarder: dit alles prijs te geven, of over zich en de zijnen de schande af te trekken? Zijn eerlijke naam was reeds onteerd door Hein's daad, maar moest hij nu die daad aan de openbaarheid prijsgeven, of ze ten koste van alles bedekken?

‘Wat zijt ge hardvochtig, Swinkels!’ zei vrouw Van Gaasdonk. ‘Kan nu niets je hart vermurwen? Hebt ge geen medelijden met de tranen en de smart eener moeder?’

‘Neen, ik heb geen medelijden. Nog eens: ge hebt de keus. Valt het offer van het geld je te zwaar, welnu, dan gaat Hein naar de gevangenis, dan heeft hij zijn verdiende loon.’

‘Wilt ge me een dag uitstel geven, Swinkels?’ vroeg de Iepenboer.

‘Om dan meneer Hein te waarschuwen, dat hij de plaat poetst! Neen, Van Gaasdonk, zoo onnoozel ben ik niet. Als ik hier de deur uitga, moet ge keus gedaan hebben: of ge geeft me zes duizend gulden, of ge laat Hein aan zijn lot over en dan zorg ik voor het overige.’

‘Maar ik kan je die som onmogelijk geven, al zou ik ook willen.’

‘Je hoeft ze ook niet dadelijk in klinkende munt neer te tellen. Ik ben met een schuldbekentenis tevreden, mits over een maand het geld er is.’

‘Maar dan moet ik de Iepenhoef verkoopen.’

‘Zeker moet ge dat, Van Gaasdonk, want twaalf duizend gulden hypotheek zal niemand je geven bij wat er nu al op staat.’

‘Maar die tijd is te kort om een goeden prijs van de Iepenhoef te maken,’ stribbelde Van Gaasdonk nog tegen.

‘Dat hoeft ook niet, ik zal ze koopen,’ zei Swinkels, zeker van zijn overwinning en daarvan reeds bij voorbaat genietend.

‘Dat nooit!’ riep de Iepenboer uit, tot het uiterste gebracht door zooveel laagheid.

‘Ook goed,’ hernam Swinkels, opstaande. ‘Ik heb nu genoeg geduld gebruikt. Vannacht logeert meneer Hein in de gevangenis.’

Hij ging naar de deur.

‘Blijf, Swinkels!’ riep vrouw Van Gaasdonk, de handen naar hem uitstrekkend. - Vader, red Hein van de schande!’ smeekte ze, ‘denk aan onze kinderen!’

‘Welnu?’ vroeg Swinkels, blijvende staan.

‘Ik zal het doen,’ zei de Iepenboer, wiens veerkracht was gebroken. ‘Maar gij zijt een....’

Zijn vrouw legde hem haar hand op den mond.

‘Laat 't hem nog maar eens zeggen, buurvrouw, als hem dat goeddoet.’

‘Vrouw, geef pen en inkt, dan kan ik mijn doodvonnis schrijven. Want mijn doodvonnis is het, Swinkels, als ik van de Iepenhoef afmoet. Ik ben een te oude boom om nog verplant te worden.’

De rug van den anders voor zijn jaren nog zoo krachtigen man was gebogen, en zijn vingers beefden, toen hij den penhouder in de hand hield. Wezenloos keek hij voor zich op het papier, hij kon niet denken, één ding slechts wist hij: dat Hein een dief was, dat hij de Iepenhoef zou moeten verlaten, en dat dit zijn dood zou zijn.

‘Wat moet ik schrijven?’ vroeg hij ten slotte, als een schooljongen, die den meester niet begrepen heeft.

‘Dat je mij zes duizend gulden schuldig bent en dat je me die binnen een maand zult betalen.’

‘En de brief?’

‘Dien krijg je zoodra je me de schuldbekentenis geeft. We zullen gelijk oversteken,’ spotte Swinkels.

‘Maar ik moet eerst den brief zien,’ hernam Van Gaasdonk, ‘ik wil weten, of je...’

‘Wees maar niet bang, Iepenboer, het is echt spul.’ Swinkels haalde den brief uit zijn borstzak te voorschijn, maar hield hem stevig vast. ‘Kijk maar, je zult het schrift en de handteekening van meneer Hein wel herkennen.... Hier staat het, lees maar: zes duizend gulden heeft hij uit de kas van zijn patroon weggenomen, en hij moet het geld gauw hebben.’

De Iepenboer had grooten lust, Swinkels het papier uit de hand te rukken; maar wat zou hem dat baten? Ook zonder dien brief kon hij Hein in de gevangenis brengen. Indien een onderzoek naar de kas werd ingesteld, zou de diefstal blijken....

‘Hoe komt ge aan dien brief, die aan mijn vrouw is gericht?’ vroeg Van Gaasdonk.

‘Ik heb hem niet gestolen, en verder hoef ik je geen uitleg te geven. De brief is echt, Hein bekent zelf dat hij een dief is, zijn vonnis is geteekend, als je voor hem niet een offertje over hebt.’

‘Schrijf toch, vader,’ bad zijn vrouw, die nog maar vreesde, dat hij tot andere gedachten mocht komen.

‘'t Is mijn dood,’ zuchtte hij, ‘ik overleef het niet.... De Iepenhoef, die ik van mijn vader heb geërfd.... die ik aan Geert hoopte na te laten.... Neen, ik kan niet!’ En hij wierp de pen neer.

‘Geen komedie, Iepenboer,’ sarde Swinkels. ‘Het heeft nu lang genoeg geduurd. Als ik binnen vijf minuten de schuldbekentenis niet heb, ga ik heen, en al boodt ge me dan al wat ge bezit, ge zoudt Hein niet meer kunnen redden, want ik ga recht van hier naar de rechtbank.’

‘Van Gaasdonk zàl schrijven, Swinkels,’ zei zijn vrouw, ‘onze eer en onze goede naam zijn ons meer waard dan al het geld ter wereld.’

Zij duwde haar man de pen in de hand, en hij schreef.

‘Zoo is het in orde,’ zei Swinkels, die achter hem was gaan staan. ‘Hier heb je den brief.’

De stukken werden gewisseld, en de ellendeling verliet de boerderij, waar hij twee menschen als gebroken en vernietigd achterliet.

(Wordt vervolgd.)