De Nieuwe Belgische Illustratie. Jaargang 19

[p. 241]

[Nummer 31]

Het Huis Honselersdijk.
Door
E. van Naaldwijk.

I.

Allen, die zich met de geschiedenis van Naaldwijk onledig hielden, zijn eenstemmig in hunne verklaring, dat eeuwen geleden reeds zich te Honselersdijk een groot en sterk kasteel verhief, maar wanneer en door wie het werd gesticht, kon nog niemand met zekerheid zeggen.

De oudste bezitters, die we kennen, waren de heeren van Voorne, van wie in 1257 heer Hugo van Naaldwijk het kocht voor den prijs van 800 Hollandsche ponden, door welken koop Honselersdijk tevens ophield een afzonderlijke gemeente te vormen en met Naaldwijk werd vereenigd.

Het kasteel bleef in het bezit van het geslacht Naaldwijk tot na den dood, in 1506, van vrouwe Wilhelmina van Naaldwijk, weduwe van Jan, burggraaf van Montfoort. Toen kwam het aan haar dochter Machteld, gehuwd met Robert van der Marck, heer van Aremberg, wier erfgename was, in 1550, Margaretha, later gehuwd met Johan van Ligne, heer van Barbançon, Zevenbergen enz., wegens koning Philips II, stadhouder van Friesland, Overijsel, Groningen en de Ommelanden, die 23 Mei 1568 te Heiligerlee werd verslagen.

De familie van Aremberg hield gewoonlijk verblijf te Brussel en het slot werd dan bewoond door een gouverneur of kastelein, die de voorname overheid van Naaldwijk uitmaakte en te gelijker tijd super-intendent en ontvanger-generaal der goederen was. Tijdens het bezit van Margaretha werd die waardigheid bekleed door Wilhelm van Hooff, die er moeilijke dagen beleefde.

aankomst van z.k. majesteit kontng-stadhouder willem iii op het huis honselersdijk, 31 jan. 1691.

Zoo werd in het begin van April 1572 het slot bezocht door de Watergeuzen, die er nog al huishielden en in hetzelfde jaar werd de nieuwe leer openlijk in de gemeente ingevoerd. Met alle hem ten dienste staande middelen moest Wilhelm van Hooff, op last zijner meesteres, zich daartegen verzetten, wat hem eenigen tijd gelukken mocht, maar met den aftocht der Spaansche wapenen in 1575 bekwam de partij van Oranje de bovenhand, en werd niet alleen de nieuwe leer overal ingevoerd, maar ook de uitoefening van den R.K. godsdienst verboden en de goederen van hen, die de

[p. 242]

Spaansche zijde bleven houden, verbeurd verklaard.

Het slot Honselersdijk werd alzoo eigendom der Staten van Holland en door dezen in 1584 ter bewoning afgestaan aan Gerhard Truchses, gewezen aartsbisschop van Keulen, die in Nederland een schuilplaats had gezocht, na zijne mislukte poging om in zijn bisdom de hervorming in te voeren.

Toen Truchses het slot verlaten had, bleef het eenige jaren zonder bestemming, totdat de Staten van Holland het bij bezegelde concessie van 13 Juli 1589 aan prins Maurits aanboden ‘om het Huis, tuinen en boomgaarden tot zijn plesier te mogen gebruycken en bewoonen.’

Het is onzeker of prins Maurits, voortdurend in strijd, het slot ooit heeft bezocht.

Door het sluiten van het Twaalf-jarig Bestand op 9 April 1609, kwamen de aanhangers van beide partijen voor den duur van het Bestand in hunne bezittingen terug, en Karel, graaf van Aremberg, die na het overlijden in 1597 zijner moeder Margaretha, eigenaar geworden was van het slot, vreezende misschien, dat dit weer tijdelijk bezit zijner goederen zich later niet bestendigen zou, besloot al zijne goederen in Holland te gelde te maken.

Voor Honselersdijk bood zich als kooper aan prins Frederik Hendrik. De onderhandelingen, op 4 April 1612 begonnen, hadden voor gevolg, dat op 16 April prins Frederik Hendrik reeds eigenaar was der heerlijkheden Naaldwijk, Honselersdijk en Wateringen, voor de som van 360.000 ponden te XI grooten 't stuk.

In de laatste jaren enkel bewoond door rentmeesters, meermalen bezocht door krijgsvolk, en tengevolge der beroerde tijden weinig hersteld, was het Huis Honselersdijk waarschijnlijk grootelijks vervallen, zoodanig, dat Frederik Hendrik, die, na den dood van prins Maurits, op 23 April 1625 te 's-Gravenhage overleden, zijn broeder opgevolgd was, in 1629 het Huis tot den grond liet afbreken en vervangen door een prachtig gebouw, dat zijn weerga niet had, algemeen werd geroemd, door dichters bezongen en door het penseel of de graveernaald vereeuwigd. Zijn aandeel in de Zilveren Vloot stelde den prins rijkelijk in staat de aanzienlijke uitgaven te voldoen.

‘Het huis, op de grondslagen van het oude kasteel gevestigd,’ lezen we, ‘ligt rondom in eenen vijver en heeft van voren een vierkant bemuurd voorhof. Op ieder der vier hoeken van 't gebouw is een vierkant uitstekende paviljoen, die zoovele toorens verbeelden. In het midden van den voorgevel is de ingang, naar welken men met eenige trappen opklimt, onder een balkon, dat op zes pilaren rust. Ter wederzijden van dezen opgang staan twee beelden, levensgrootte, en drie dergelijken op de frontespice boven 't balkon. In de voorzijden der twee paviljoenen staande mede twee beelden in nissen onder een frontespice. Binnen 't hofgebouw is een vierkante opene plaats, rondsom met galerijen versierd. De vertrekken zijn deftig en van een goede schikking. De lustwaranden rondom dit Hof zijn zeer fraai. Behalve eene ruime wildbaan, vogelgaarde en oranjehuis, zijn hier schoone dreven en lustbosschen, die allen overeenkomstig met de vereischte grootheid van den aanleg dezer hoeve, de oogen, door allerlei verschietgezichten, met vermaak aandoen.’

Inwendig bewonderde men ‘het kostbaarst marmer, en het sierlijk beeldhouwwerk; het goud, dat overal met kwistige hand was aangebragt; de kostbare tapijten, die langs de wanden golfden en den grond bedekten;’ noemde het ‘een schatkamer van hetgeen in Oost en West het uitstekendste was te vinden; bewonderde de keurige smaak, die er heerscht, en de uitstekende kunstgewrochten van de hand der princessen van Oranje; maar vooral den rijkdom van kostbare schilderijen, meest alle van het penseel der eerste meesters.’

Te Honselersdijk verbleef Frederik Hendrik dikwerf; hij ontving er gezanten en gaf er luisterrijke feesten. Bij de groote jachtpartijen, die des winters in het Westland plaats hadden, was het de algemeene vergaderplaats der grooten, die met den prins ter jacht trokken.

Was de prins ten strijde, dan was Honselersdijk het geliefkoosde verblijf van Amalia van Solms, die er dikwerf het bezoek ontving van Elisabeth Stuart, dochter van Jacobus I, weduwe van den keurvorst Frederik V, koning van Bohemen, en van hare dochters.

Ook weten we, dat het Huis Honselersdijk aan Maria de Medicis tot verblijf werd aangewezen en dat er gedurende haar verblijf van 29 September tot 7 October 1638, groote ontvangsten en feesten plaats hadden.

Haren beloften getrouw, opende Maria de Medicis, in Engeland aangekomen, de eerste onderhandelingen tot een huwelijk van den twaalfjarigen prins Willem II met de achtjarige prinses Maria, dochter van koning Karel I en van koningin Henriette Maria, een huwelijk, dat na eenige moeilijkheden op 12 Mei 1641 te Londen werd voltrokken. Na haar huwelijk moest de prinses nog in Engeland verblijven tot haar twaalfde jaar, omdat de Engelsche wet eerst op dien leeftijd een rechtsgeldige toestemming tot een huwelijk erkende. De omstandigheden deden echter dit tijdstip vervroegen en op 26 Februari 1642 gingen de koningin en de prinses te Dover scheep met een talrijk gevolg en kwamen op 8 Maart te Hellevoetsluis aan. Prins Willem, die met een schitterend gevolg de vorstinnen te gemoet was getrokken, deelde de gemaakte plannen mede van de prachtige ontvangsten te Dordrecht en te Rotterdam, doch de koningin verklaarde zich zoo vermoeid en aangedaan door de zeereis, dat ze over land naar Den Haag wilde reizen.

Prins Frederik Hendrik liet dadelijk bevelen geven om naar Maaslandsluis voldoende carossen te zenden om al de personen op te nemen en tevens voor een middagmaal, dat te Honselersdijk zou worden gebruikt. Op 11 Maart des morgens vertrokken, kwam men nog voor den middag te Honselersdijk aan, waar de prins zijn hooge gasten het paleis en het park liet bezichtigen. Na afloop van het maal kwamen de afgevaardigden der Staten-Generaal de vorstinnen verwelkomen. Ook de koningin van Bohemen kwam hare schoonzuster en nicht begroeten en de Fransche gezant in Den Haag, de la Tuillerie, kwam haar zijn hulde aanbieden.

Het Huis Honselersdijk bleef de bezorgdheid wekken van prins Frederik Hendrik, want aanhoudend bracht hij verfraaiingen, veranderingen, verbeteringen aan en elke gelegenheid greep hij aan om voorname gasten de rijkdom en weelde van het Huis te laten bewonderen. Met het overlijden van den prins op 14 Maart 1647 werd dan ook het glorievolste tijdperk van het Huis Honselersdijk gesloten.

II.

Amalia van Solms bracht na het overlijden haars gemaals slechts nu en dan een vluchtig bezoek aan Honselersdijk, daar ze zich bij voorkeur in het Huis ten Bosch ophield. Prinses Maria, de weduwe van prins Willem II, vertoefde er daarentegen verscheidene malen met haar zoon, die hier in de uitgestrekte tuinen vrij van de heerlijke buitenlucht kwam genieten. Maar veel drukte en leven brachten die bezoeken niet mede, ontvangsten, jachtpartijen of feesten hadden er niet plaats. De jonge Franciscus Verburgh, de eerste pastoor van het Westland na de hervorming, die te Poeldijk verbleef, en aan wien deze streek buiten het geestelijk heil, dankbaarheid verschuldigd is voor de invoering der druiventeelt, een nu nog rijke bron van welvaart, zal een van de zeldzame gasten geweest zijn, die in die dagen het huis Honselersdijk bezochten. Willem III, die den pastoor van jongsaf had leeren kennen, vatte voor hem een groote genegenheid, een warme vriendschap op, die met de jaren niet verminderde, want menigmaal vereerde hij later den herder met een bezoek en ging zelfs 's avonds bij hem kaartspelen.

Na het huwelijk van Willem III met prinses Maria, dochter van Jacobus II van Engeland, zouden leven en beweging op Honselersdijk terugkeeren.

Bekend is het, dat de eerste huwelijksjaren niet gelukkig waren. Maria vond hier aanvankelijk weinig hartelijke vrienden; tegen het klimaat was hare gezondheid niet bestand en de prins liet haar veel alleen. Bijzonder voelde Maria zich in die dagen aangetrokken tot Honselersdijk, waar ze bij voorkeur verbleef, dat ze in- en uitwendig liet verfraaien en waar ze een prachtig kabinet portretten aanlegde.

Toen later de verstandhouding tusschen de prinses en Willem III geheel veranderd was en zij vroolijker en opgeruimder werd, zoo zelfs, dat ze de kermis op het Buitenhof te 's-Gravenhage bezocht en op een avond verscheidene malen van costuum verwisselde, opdat men haar niet herkennen zou, verminderde hare groote liefde voor Honselersdijk niet, waar ze vrij en ongestoord van het leven kon genieten en zich zelfs niet ontzag, tot besluit harer feesten, voor hare gasten de Engelsche dansen uit te voeren.

In 1689 geroepen tot den troon van Engeland, bracht zij aan haar geliefkoosd Honselersdijk een laatste bezoek en wachtte daar op gunstigen wind om scheep te gaan.

Toen Frankrijk later voor de rechten van den verdreven koning Jacobus II opkwam, wist Willem III een verbond te bewerken tusschen verschillende landen om Lodewijk XIV het hoofd te bieden.

Te 's-Gravenhage zouden de bondgenooten vergaderen en Willem III, de regeering aan zijne gemalin overdragende, trok er henen. Het was winter, toen hij met zijn gevolg scheep ging; het weder was stormachtig, dus vol gevaren en de Zeeuwsche kust was geheel met ijs bedekt. In de overtuiging spoediger het land te bereiken, stapte Willem III in een open sloep, waarin hij meer dan achttien uren heen en weer werd geslingerd, en door het mistige weder en de donkerheid van den nacht wist men niet op welk punt het veiligst te landen.

Eindelijk op 31 Januari 1691 des middags trad Willem III aan den Oranjepolder in het vaderland. Terwijl de prins en zijn gevolg in het huis van een boer van de vermoeienissen der reis uitrustten, zich verwarmden en versterkten, reden boden naar Honselersdijk, waar afgevaardigden der Staten en vele aanzienlijke personen zijne komst verbeidden. Dadelijk werden de noodige koetsen gezonden en de afgevaardigden trokken hem te gemoet, doch Willem III verzocht hen terug te keeren en zijne komst op het Huis Honselersdijk af te wachten. Plechtig was de ontvangst. Benden te paard en te voet, benevens de Zwitsersche lijfwacht, waren op het voorplein opgesteld, terwijl talrijke edellieden te paard, vele rijtuigen met de aanzienlijksten in den lande, voortdurend elkaar als het ware verdrongen. De vorstelijke koetsen, door zes paarden getrokken, kwamen weldra aan en bij het uitstappen werd Willem III door den heer van Wassenaar hartelijk verwelkomd. Verscheidene andere personen voerden ook nog het woord. Men verzocht den prins den dag te bepalen, dat hij zijne plechtige intrede in Den Haag wilde doen, doch Willem III verlangde dadelijk door te reizen, zelfs zonder iets te nuttigen van den rijken disch, die klaar stond. Hij stapte terug in zijne koets en onder het lossen der roeren, het geluid der trommels en trompetten en het gejuich van het in menigte toegestroomde volk, reed hij naar 's-Gravenhage.

[p. 243]

De belangen behartigende, waarvoor hij naar de Nederlanden was gekomen, vond Willem III nog gelegenheid om zijn hartstocht voor de jacht te voldoen, waartoe in het Westland zulk een gunstige gelegenheid bestond.

Vermeld is, dat op 20 Februari Willem III met den keurvorst van Beieren en den markgraaf van Brandenburg al vroeg in een rijtuig te Monster aankwam, gevolgd door edellieden, hofbedienden en lijfwachten te paard. Het vorstelijk gezelschap steeg insgelijks te paard en begaf zich naar den Oranjepolder onder 's-Gravenzande. ‘Men zag alhier,’ lezen we, ‘des konings bedrevenheid en vaste handeling van het schietgeweer, treffende menigmaal faizanten en ander gevogelte in de vlugt: ja, het wild, hetwelk onder het bereik van zijn roer was, reekende men voor geschooten.’

De andere prinsen, vooral de vorst van Beieren, vermaakten zich met het schieten op konijnen, die hier buitengewoon talrijk waren. Zonder eten zetten zij de jacht tot vijf uur voort en stapten toen in hunne rijtuigen om naar 's-Gravenhage terug te keeren.

Zaterdag 3 Maart trok Willem III nogmaals in het Westland ter jacht met den keurvorst van Beieren en den landgraaf van Hessen-Cassel. Den volgenden dag ontving hij de keurvorsten, den landgraaf van Hessen-Cassel en anderen, zoo Engelsche als Hollandsche edellieden, te Honselersdijk, waar een groot middagmaal plaats had en ‘alwaar het trompet- en andere maatgespel van des konings Huis, deze hooggemelde gasten verlustigde.’ - Willem III ontving hier ook talrijke bezoeken, o.a. van den hertog van Saksen-Eisenach en zijne gemalin, die zich tot de afreis klaarmaakten.

Op 4 April begaf Willem III zich naar Halle, waar een leger van 50.000 man verzameld was om Bergen in Henegouwen te ontzetten, dat door de Franschen was belegerd. Hij kwam echter te laat, want de stad had zich reeds overgegeven.

Zijne taak was hiermee voor het oogenblik afgehandeld en hij besloot naar Engeland terug te keeren, maar zou vooraf toch nog een bezoek aan Naaldwijk brengen. Op 21 April, tusschen 10 en 11 uren, vertrok hij uit 's-Gravenhage met eenige rijtuigen, begeleid door vele aanzienlijke personen en nam te Naaldwijk het middagmaal op de buitenplaats Patijnenburg bij Johan Pauw, heer van Reinenburg, waar een tiental personen de eer hadden met Zijne Majesteit aan tafel te zijn.

Alvorens te vertrekken werden hier nog verschillende personen in gehoor ontvangen en ook vele zaken afgedaan. Omstreeks vier uur kwamen de koetsen voor en onder een zeer grooten toeloop van volk vertrok men naar den Oranjepolder, waar Willem III, de hertog van Ormond, de graaf van Portland en anderen in een roeiboot aan boord van het jacht Maria werden gevoerd onder het bulderen van het geschut, terwijl de koninklijke wimpel werd geheschen. Er was echter geen wind en Willem III keerde aan land terug en begaf zich naar Patijnenburg, waar hij den nacht doorbracht, en nog eenige heeren uit 's-Gravenhage werden ontboden tot het afhandelen van zaken.

Den volgenden morgen al vroeg verliet de prins zijn gastheer om omstreeks acht uren aan boord van zijn jacht te komen, dat weldra in zee stak.

Enkele malen bezocht de prins later Honselersdijk nog, doch het was dan slechts voor korten tijd en van ontvangsten, jachtpartijen of feesten was dan geen sprake.

III.

Ten gevolge van een val van het paard overleed Willem III op 19 Maart 1702.

Over zijn nalatenschap ontstond een geding tusschen den koning van Pruisen, die zijn aanspraken grondde op den uitersten wil van Frederik Hendrik, uit wien hij door zijn moeder sproot, en prins Joan Willem Friso, die het testament van Willem III voor zich had.

In weerwil dat het geding gevoerd werd door den Hove van Holland, stelde Frederik I zich in het bezit der graafschappen Meurs en Lingen, alsmede van het oude hof te 's-Gravenhage en de Heerlijkheid Naaldwijk. Het Huis Honselersdijk werd meermalen door hem bezocht en het reeds rijke kabinet met schilderijen vermeerderde hij met zijne afbeelding, die zijner gemalin en van vele leden van zijn geslacht; ook liet hij aan het huis vele verfraaiingen aanbrengen.

Na den dood van Willem IV kocht zijn weduwe, prinses Anna, in 1754 het Huis Honselersdijk en bewoonde het des zomers met haar kinderen Carolina en Willem. Ook de regentes liet het werkelijk verfraaien, verschillende veranderingen aanbrengen en door den kunstschilder Mattheus Verheijden een catalogus vervaardigen der schilderijen, die er zeker het grootste sieraad van uitmaakten.

Een geruime poos strekte het toen tot verblijf van Carel Christiaan, prins van Nassau-Weilburg en zijn echtgenoote Carolina, die er in 1762 hun oudste zoontje, George Willem Belgicus, verloren, dat op 27 Mei te Delft werd begraven.

Had Willem V in zijn jeugd menigen zomer op het kasteel doorgebracht, op lateren leeftijd bezocht hij het zelden en werd het enkel bewoond door den rentmeester zijner goederen in het Westland, den heer Christ, aan wien men het zou te danken hebben, dat de enkele schilderijen van het kasteel afkomstig, die zich thans nog bevinden in de museums van Amsterdam en 's-Gravenhage, niet werden verkocht.

Na zijn vertrek uit het land en de komst der Franschen werden de roerende en onroerende goederen van den stadhouder door de representanten van het Fransche volk opgevorderd als een oorlogsbuit, volgens het recht van overwinning, door Frankrijk verkregen, dat tegen den stadhouder krijg had gevoerd. De Staten-Generaal voerden hier tegen aan, dat, zoo al de Franschen den stadhouder hadden bevochten, hieruit nog niet volgde, dat de goederen, door hem als burger bezeten, daarom verbeurd verklaard moesten worden. Dit vertoog vond ingang en de vaste goederen werden bestuurd door een comité van het Bondgenootschap te lande, daarna door een commissie van super-intendenten, en later door een administratie over de goederen van het Huis van Oranje-Nassau. De roerende goederen echter bleven de Fransche representanten als hun eigendom beschouwen en lieten die meest alle in het openbaar veilen.

In de jammerlijke verwarring, waarin ons land op het laatst der vorige eeuw verkeerde, werd het Huis Honselersdijk in 1798 tot Staatsgevangenis ingericht, waar o.a. opgesloten en streng bewaakt werden de leden der commissie tot de buitenlandsche zaken, aan wie op 23 Januari 1798 huisarrest was opgelegd, wier papieren in beslag waren genomen en wier woning door een wacht werd verzekerd.

In den herfst van 1799 kwam het Huis Honselersdijk onder beheer van het departement van Oorlog, en toen in dat jaar Engelschen en Russen een landing in Noord-Holland beproefden en, na eenige kleine zegepralen, bij Castricum werden verslagen en den aftocht bliezen, werd het ingericht tot militair hospitaal om de Engelsche en Russische krijgsgevangenen, die gekwetst waren, te verplegen. De behandeling schijnt veel te wenschen te hebben overgelaten, want de meesten, zoo niet allen, vonden hun graf in een ijskelder achter het kasteel.

Onder de regeering van koning Lodewijk werd het gebouw in 1806 ingericht voor Koninklijk Militair Instituut, onder bevel van kolonel Van Sandick en het bleef daartoe bestemd tot dat het Instituut vereenigd werd met de Artillerie-enGenie-school te Delft, onder den generaal-majoor Voet. Toen werd het Huis Honselersdijk betrokken door de zoogenaamde koninklijke pupillen, onder directie van luitenant-kolonel Tengnagel.

Na 1811, onder het Fransch bestuur, werd Honselersdijk nogmaals een Militair Hospitaal, onder toezicht van den chirurgijnmajoor Alexander.

Een oogenblik werd het tot zijn oude bestemming teruggebracht. Napoleon gaf het ten geschenke aan zijn nicht Marie Pauline Bonaparte, gescheiden echtgenoote van Camille Borghèse, die openlijk was te kort gekomen aan den eerbied, keizerin Marie Louise verschuldigd, en deswege van het Hof was verwijderd.

Eindelijk, na 1813, kwam het Huis Honselersdijk onder het bestuur van 's Rijks domeinen, maar verkeerde in zulk een staat van verval, wat niet te verwonderen is na de verschillende doeleinden waarvoor het gebruikt werd, dat het bij besluit van den souvereinen vorst, op 21 December 1814, in het openbaar voor afbraak werd verkocht.

Het oude Huis Honselersdijk bezweek weldra onder hamer- en mokerslagen en de profetie van den dichter, die het Huis het eerste bezong, ging in vervulling:

Eens zal oock dit paleis bezvvijcken voor den tijt.

We hopen echter, dat ook het andere deel der profetie bevestigd zal worden:

Maer het Oranjehuis blijft, tijt en haet ten spijt.

Tevergeefs zou men heden nog eenig spoor zoeken, dat herinnert aan het schitterende verleden van het Huis Honselersdijk; enkel nog eenige bijgebouwen, die dienden tot stallingen en badgelegenheid en waaraan men nog steeds den weidschen naam van het ‘Hof’ geeft, vertoonen nog een flauwe schaduw der aloude grootheid. De uitgestrekte bosschen, tuinen en lanen zijn omgezet in bouw- en tuingrond.

Zoo gaat het met hetgeen op aerde grootheid is,
Dat word uit stof gemaeckt, keert weer tot stof gewis.