De Nieuwe Belgische Illustratie. Jaargang 19

[p. 9]

[Nummer 2]

‘Refugium Peccatorum’,
door
Ignotus.
(Vervolg.)

Rijksmuseum, Amsterdam.
een januari-dag, naar louis apol.

Op zekeren avond onder zijn portefeuilles zoekend, was er hem eene in handen gevallen, welke hij herkende als de bergplaats van zijn groenste proeven op het gebied der teeken- en schilderkunst. Er trilde iets in het gemoed van Emile, toen hij zijn oude, bestoven portefeuille zag. Wat was het lang geleden sinds hij ze had gezien en zich en zijn vrienden had vermaakt met de eerstelingen van zijn kunst, den dikken koster van zijn geboortedorp niet te vergeten, en evenmin de broodmagere koe van zijns vaders buur. Thans lachte hij niet, terwijl hij de krabbels en onbeholpen schetsen een voor een bekeek. Elk papier scheen een ernstige herinnering in hem wakker te roepen.... Kijk, dat was de dikke koster, en dàt de lange, magere secretaris van den baron,.... en dat was het Moedergodsbeeld in de kerk van zijn dorp..., en die daar was Huberdientje, indertijd de zeventien-jarige dochter van den kastelein Meulemans, door Emile geteekend niet uit eenig zinnelijk, maar uit zuiver artistiek gevoel, om haar fijn gesneden, onschuldig gezichtje.... En dat portret daar, dat was de beeltenis van zijn eigen vader. Schaamrood sloeg hij het blad haastig om. Maar van nu af was zijn geest blijkbaar verstrooid, bladerde hij slechts werktuigelijk voort.... Eensklaps liet zijn hand de portefeuille los, leunde hij achterover in zijn sierlijken, kunstig gesneden leunstoel - een cadeau van eenige kunstvrienden -, streek zijn golvende lange haren achter zijn ooren en peinsde. Maar dat peinzen stemde hem niet tot rust.... - ‘Dat had ik niet mogen doen’, mompelde hij eensklaps, ‘ik had mij over mijn goeden, braven vader nooit mogen schamen, toen hij, nadat ik al eenigen naam had gekregen, mij eens bezocht. Bedroefd, in het hart gewond, is de man, voelend, dat hij me een onwelkome gast was, heengegaan.... een half jaar later is hij gestorven, van hartzeer, zonder mij, vergeving schenkend aan zijn kind.... Dat was slecht van mij,’ prevelde Vervaert, met vochtig oog. En koortsachtig weder de schets zoekend, die zijn vader voorstelde, bracht hij de beeltenis onstuimig aan zijn lippen... brandende tranen rolden over het papier.... Dat gevoel van berouw en die akte van boete herstelden eenigszins de kalmte in Emile's diepgeschokte ziel, doch al spoedig verried andermaal een trek op zijn gelaat, dat een nieuwe beroering haar had overmeesterd. Andermaal greep zijn

[p. 10]

hand in de bladen en haalde zij daaruit de ‘Toevlucht der Zondaren’ te voorschijn. Meen echter niet, dat knagend zelfverwijt de oorzaak was der beweging; dat hij, bij het aanschouwen van zijns vaders portret door wroeging gekweld, die ook nu, en in nog heviger mate, gevoelde, nu zijn blik met somberen ernst hing aan het gelaat van Haar, die hij als knaap zoozeer had vereerd, zoozeer had liefgehad. Sprak nog in hem de eenmaal verkrachte stem des bloeds, die van het geloof en het vertrouwen in een hoogere liefde liet zich niet meer hooren. Na herhaaldelijk hem op den weg van dwaling en verdorvenheid te hebben gewaarschuwd, was zij gaan zwijgen, wat ten gevolge had, dat Emile, aan zijn driften overgelaten, met nog toomeloozer vaart was voortgehold op dien weg...

‘Daar krijg ik 'n ideé,’ sprak de schilder halfluid, ‘als ik voor de tentoonstelling van dit jaar eens die oude Madonna schilderde.... 't Is eigenaardig, hoe dat gezicht nog artistiek tot me spreekt, na zoo lang in de duisternis der oude portefeuille begraven te zijn geweest... De kerel, die dat beeld sneed, moge, wat techniek betreft, een man van hoogst bescheiden verdienste zijn geweest, tòch had de vent talent, had hij een kunstenaarsziel in zijn lijf; want die trek, op dit papier weergegeven, maar te zwak, veel te zwak, is schoon, onovertreffelijk schoon.... Als ik het eens beproefde.... wie weet, of ik er niet in slaag, dat geheimzinnig weemoedige met dezelfde, neen, met nog hooger aangrijpende kracht op het doek, minder weerbarstig voor het penseel dan hout voor den beitel, vast te leggen.... Och wat, dat moet me gelukken, ontwijfelbaar gelukken.... Mijn penseel vermag immers al wat ik wil.... ben ik niet even beroemd portret- als landschap- en genreschilder!.... Wat de wereld ervan zeggen zal, dat Emile Vervaert, de bekende ongeloovige, de atheïst, zich met religieuze onderwerpen gaat afgeven?.... Wat kan me dat schelen?.... Wat maal ik om de wereld?.... De wereld, dat ben ik, ik maak de wereld, ik dwing haar alles te prijzen en te loven wat ik-zelf prijs en loof, en af te keuren en te veroordeelen waaraan ik als kunstenaar mijn goedkeuring onthoud. De wereld is mijn echo. Hoort ze, dat Vervaert heeft goedgevonden een Madonna te schilderen, dan kan die Madonna, evenals alles van hem, niet anders dan een meesterstuk worden, wedijverend met de beroemdste Madonna's uit de Italiaansche school, die van Rafaël niet uitgezonderd. En ze zal er dan ook dadelijk een aanzienlijke hypotheek op geven, in figuurlijken zin. Ze zou overigens gelijk hebben, want mijn succes is bij voorbaat zeker.... Als een Caesar der kunst mag ik met den Romeinschen veldheer uitroepen: ik kwam, ik schilderde en overwon!.... Wie had dat gedacht, dat die oude Madonna eenmaal een lauwer te meer zou toevoegen aan mijn kroon! Ik zegen het toeval, dat me vandaag die oude portefeuille weer eens in handen speelde!.... Dat zal furore maken.... 't Is waarachtig om te lachen.... een ongeloovige en losbol van professie den eereprijs behalend met 'n.... Madonna!....’

Inderdaad schaterde Vervaert, zijn, ondanks het stempel der uitspattingen, nog altijd mooien kop achterover werpend, hetuit, maar in den lach was iets gedwongens en onwaars, wat te meer duidelijk werd, nu hij plotseling, zonder overgang, weder gevolgd werd door een strak-ernstige mijmering... ‘Eigenlijk’, bromde hij weldra, ‘eigenlijk ben ik niet meer dan een paradeheld, een lafaard in mijn hart. Als de wereld eens wist, dat de godloochenaar, alvorens te gaan slapen, altijd zijn oude gewoonte van driemaal het “Wees Gegroet” te bidden volgt, al valt hij er ook soms bij in slaap; dat de spotter 's nachts de knie buigt voor 't geen hij in het openbaar versmaadt en verguist.... 't Is weliswaar niet veel meer dan een werktuigelijke daad, een geprevel, waarbij ik niet zelden aan iets anders denk, maar ik doe het, en dat feit, in zoo schreeuwende tegenspraak met mijn publiek handelen, zou zeker niet weinig gelach en sarcasme uitlokken. Enfin, ze weet het niet.... mij alleen is het bekend, en ik.... ik zal me, natuurlijk, wel wachten, haar dat overblijfsel van vroeger gelooven aan den neus te hangen, evenmin als zij de teekening zal te zien krijgen, die mij, met de hulp der herinnering, voor mijn doek moet inspireeren.’

III.

De jury, ter beoordeeling van de ingezonden schilderstukken benoemd, heeft uitspraak gedaan. De Madonna van Vervaert heeft het niet verder kunnen brengen dan een.... zilveren medaille, en geheel en al in overeenstemming met die hoogst nederige onderscheiding, - in werkelijkheid een striemenden zweepslag - zijn de beoordeelingen en beschouwingen der bladen van allerlei kleur in hun kunstrubriek. Wèl was reeds te voren in sommige ervan met minder lof van Emile's nieuwe creatie gesproken dan in de laatste jaren aan zijn kunstgewrochten werd toegekend, maar thans, na de ‘bekroning’ door de jury met zilver, is, waar niet beslist van onbezonnen daad wordt gewaagd, de poging om dat te maskeeren nog pijnlijker, nog kwetsender dan de onomwonden wijze, waarop b.v. in katholieke organen over Vervaert's doek de staf gebroken wordt. Hoe - heette het dáárin - had Vervaert zich durven verstouten - hij de ongeloovige en publiek-losbandige! -, zich te wagen aan het scheppen van het beeld der hoogste belichaming van geloof en reinheid, van een beeld der Moeder van God, van de Moedermaagd! Het beproeven daarvan was bij voorbaat een échec, de totale mislukking een welverdiende straf voor den ongelukkige, bij wien alle hoogere idealen waren beneveld en verstikt in een atmosfeer van ongeloof en verdorvenheid.... Een heiligschennis was zijn daad, en zij werd het te meer door het satanisch-spottend onderschrift ‘Refugium Peccatorum....’

Ofschoon niet-katholieke critici, natuurlijk, niet van eenzelfde standpunt uitgingen, m.a.w. niet de onmogelijkheid betoogden, dat een ongeloovig en zedelijk laag gezonken artiest een Madonna kon creëeren, beantwoordend aan de eischen van ware, verheven religieuze kunst, ze konden desniettemin niet loochenen, dat het talent van Vervaert hier ernstig te kort was geschoten, dat zijn Madonna eigenlijk een klassiek aangekleede mondaine was, met een heel lief gezichtje voorzeker, maar zonder dat mystiek-verhevene, waarvan het gelaat eener Madonna spreken moet, - ontsierd zelfs door den trek waarin de kunstenaar blijkbaar had bedoeld het ideale te leggen.

Als een doekje voor het bloeden werd daaraan toegevoegd, dat het een fout, een groote fout was van iederen kunstenaar in het algemeen, en van Vervaert in het bijzonder, te meenen, dat een buitengewoon talent elk onderwerp, zoowel van religieuzen als van profanen aard, beheerscht; dat Vervaert beter had gedaan, zulk een gewaagd onderwerp, gegrepen uit een leven zoo geheel vreemd aan zijn voelen en denken, te laten rusten. Hoe men echter de nederlaag trachtte te verbloemen en het schrijnende der geslagen wonde te verzachten, 't was en bleef een nederlaag, een grievende nederlaag, waarmeê de geïllustreerde spotbladen niet nalieten hun voordeel te doen, tot nieuwe ergernis en verontwaardiging van de Katholieken der stad.

Vervaert's woede kende geen grenzen. Allereerst zond hij aan de jury een hatelijk schrijven, waarin hij in heftige termen de aan zijn doek toegekende onderscheiding - dit woord was tweemaal onderstreept weigerde, en in een vlaag van razernij had hij zelfs de schets, die hem tot model had gediend, woest verscheurd Evenzoo zou hij zeker gaarne gedaan hebben met alle critici, die het vernederend oordeel der jury onderschreven en toegelicht hadden. Waren dan al die menschen plotseling stekeblind geworden? Konden zij niet zien wat hij in zijn creatie had willen leggen, of waren zijn eigen oogen met blindheid geslagen, was hetgeen hij op het gelaat van zijn Madonna las het spel eener ziekelijke verbeelding? Maar dat was immers niet mogelijk.... Neen, het was niets dan naijver, - lage naijver.... Hij was voor zijn afgunstige collega's veel te lang het voorwerp van bewondering geweest, en deze gelegenheid was hun maar al te welkom, om te trachten het voetstuk, waarop hij stond, omver te werpen.

In plaats van de bladen te laten praten, te erkennen, dat, waar de gunst der openbare opinie plotseling, als bij afspraak, zich geheel en al tegen hem had gekeerd, wel iets haperen moest aan zijn schilderij, en zich te haasten haar glansrijk te heroveren, sloeg hij den slechtst mogelijken weg in. Hij zond namelijk aan verscheiden bladen stukken, waarin hij tegen het oordeel der jury en de daarmede samengaande min of meer krasse afstraffing der critici protesteerde in bewoordingen, alleen getuigend van zijn gekwetste eigenliefde. Zelfs ontzag hij zich niet, vrij duidelijk te verstaan te geven, wat, volgens hem, de oorzaak was van dien vijandigen aanval.

Dat dit de zaak niet beter maakte, ligt voor de hand. Hadden tot nu toe de couranten, althans de niet-katholieke, zijn échec nog verschoonend besproken en zijn gevoeligheid zooveel mogelijk gespaard, nu keerde het blaadje en waren de replieken van enkele wat men noemt ongezouten. Waar twee ijdelheden het met elkaar te kwaad krijgen, vooral op het gebied van kunst, welke ook, ontaardt de strijd spoedig in een hanengevecht, waarbij veeren vliegen. Dit duurde zoo een poosje voort, totdat de respectieve redactiën er een eind aan maakten door de debatten over het van alle kanten voldoende besproken onderwerp te sluiten.

Ook in de artiesten-clubs, waar Emile veel verkeerde, kwam het, zeer begrijpelijk, tot een uitbarsting, wijl men er niet verheelde, dat in het gegeven geval jury noch critiek waren te gispen. Trouwens, hadden niet eenigen van zijn kunstvrienden, bevoorrechten, welke hij had toegelaten tot zijn atelier, terwijl hij de Madonna schilderde, hem gewaarschuwd, wijl zij een échec voorzagen? Vervaert had evenwel niet willen luisteren, veeleer uit den goeden, welgemeenden raad venijn gezogen.

Het geneesmiddel, dat Vervaert tegen al die vermeende krenkingen en opwindingen aanwendde, was er een, waarin meestal lieden hun heil zoeken, die, van God en godsdienst vervreemd, zich ongelukkig noemen. Dat geneesmiddel, erger dan de kwaal, was de drank. Had Emile tot dusver slechts bij feestjes de grens der matigheid overschreden, van nu af was hij dag aan dag beschonken, en dan zoo onuitstaanbaar verwaand en tergend, dat zijn vrienden en kennissen alle aanraking met hem vermeden.

Dat was intusschen niet goed doenlijk wegens zijn lidmaatschap van verscheiden clubs, zoodat òf hij òf zij hadden moeten wegblijven, om een ontmoeting te voorkomen. Emile scheen het er in zijn door toorn en drank verhitten toestand op aan te leggen, in die clubs schandaal te maken, zijn collega's te plagen en voor kwajongens te schelden. Op zekeren avond weer een sociëteitslokaal binnengezwaaid zijnde, merkte hij aan de leestafel een schilder op, die, ofschoon als artiest verre beneden Vervaert, zich nogal kras over dezen en zijn Madonna had uitgelaten. Terstond stevende hij op den man af en bleef ietwat waggelend vóór hem staan.

‘Wèl, dat doet me plezier, dat ik jou eindelijk eens tref, amice Coolsen,’ begon Emile op bijtend-sarcastischen toon; ‘want met jou in het bijzonder heb ik nog een appeltje te schillen.’

[p. 11]

‘Met mij?’ vroeg de toegesprokene, het blad, waarin hij las, neerleggend en zich halverwege op zijn stoel omkeerend; ‘ik dacht anders dat je van het appeltjes schillen nu wel genoeg zou hebben en je voor de variatie je verstand weer eens wou gaan gebruiken.’

‘Zoo, meen jij dat?’ hernam Emile met een tergenden spotlach, ‘maar dan heb je 't glad mis, hoor, of denk je soms, dat ik niet weet, hoe jij je gepermitteerd hebt, je omtrent mij uit te laten....’

‘Je bedoelt over je Madonna....’

‘Dat is precies 't zelfde, want mij wilde je treffen.’

‘Komaan, Vervaert, laat dat uit zijn.... Bovendien, wat geeft jou het recht, om mij op zoo hoogen, schoolmeesterachtigen toon toe te spreken?’

‘Het recht, mannetje?.... Dat recht heb ik altijd gehad, en dat heb ik nòg.... 't Is het recht van den meerdere over den mindere, versta je.... Jan, 'n sterke grog!..., het recht van den meester over den leerling, het recht van den kunstschilder over den klad....’

Coolsen was opgesprongen. - ‘Als ik je verzoeken mag, Vervaert, geen woord meer, of ik sta voor mij zelven niet in,’ onderbrak hij driftig.

‘Och kom, dus ik zou me maar alles moeten laten welgevallen wat jij, verfverknoeier, over mij gelieft uit te kramen, en ik zou het recht missen om daarover het mijne te zeggen - Jan, waar blijf je met mijn grog? - en jou eens onder den neus te wrijven, wáár, in welk hoekje jij staan moet, mannetje....’

Er waren inmiddels van alle kanten heeren toegeschoten, die deels zich moeite gaven om Emile tot bedaren te brengen, deels Coolsen tot kalmte aanspoorden, maar er waren er ook, die partij voor dezen kozen, zoodat het pogen der vredestichters, hoe goed ook bedoeld, veeleer werkte als olie in het vuur.

De sociëteitsbediende bracht op dat oogenblik de bestelde grog.

‘Kom, Emile, ik zou niet meer drinken,’ ried hem een van zijn vroegere vrienden, ‘dat maakt je nog maar opgewondener.’

‘Opgewonden?’ brulde Vervaert, ‘dat ben ik volstrekt niet.... Mag men dan een afgunstigen ploert niet meer de waarheid zeggen?!.... Dat zou jij ook doen, Veer, al had je niets dan slootwater gedronken...’

Bij het woord ‘ploert’, het meest beleedigende, dat iemand naar het hoofd kan worden geworpen, juist omdat het geen bepaald omschreven beteekenis heeft en dus omvat al wat gemeen is, - bij dat woord werden toornige kreten gehoord. Een hooge stem schreeuwde zelfs: ‘Gooi 'm er uit!’

Die stem hoorend, wierp Emile het hoofd in den nek, en in de richting starend, van waar het geluid kwam, riep hij hoonend: ‘En zoo iets schreeuwt 'n nul van 'n vent, van wiens verknoeide schilderijen ik menigmaal nog iets toonbaars heb gemaakt,.... dien ik meer dan ééns geld leende, dat hij nooit terugbetaalde.... - zoo'n onbeduidende fielt durft roepen: “Gooi 'm eruit!”.... Jij, schoft, jij had hier zelfs nooit den voet mogen zetten.... dat was je niet waard!.’

Die afstraffing bracht, natuurlijk, nog grooter verwarring teweeg. Vuisten werden naar Emile uitgestoken, doch naar gelang de storm heftiger tegen hem woedde, werd de bedreigde schijnbaar rustiger. Bleek staat hij daar, te midden van het groepje, dat, medelijden met hem voelend, hem omstuwt, maar onverschrokken rust de blik van zijn met bloed beloopen oogen op degenen, die hij als zijn vijanden beschouwt, en tergender en snijdender nog worden zijn woorden, tot dezen of genen gericht.

‘'n Coterie.... juist!’ barst hij los, ‘precies wat ik altijd heb gezegd,.... 'n soort van samenzwering, om mij mijn roem te ontstelen.... Ja, mijn roem - gaat hij voort, in antwoord op een kreet: ‘Zeker met je mooie Madonna!’ -, dien mij niemand kan betwisten, al zou 't waar zijn, dat mijn Madonna mislukt is, wat ik blijf ontkennen. In elk geval is dat voor jou, Roels, en voor jou, Coolsen, en voor jou, Van Zwieren, en voor jou, Balen, een welkome gelegenheid geweest, om je afgunst bot te vieren, om mij, tot wiens knieën je niet eens reiken kunt, met slijk te gooien.... Jan, nog 'n sterke grog!.... Gaat je gang maar, knoeiers, ik veracht je zoo diep als verachting gaan kan. Ondanks alles, in spijt van afgunst en nijd, zal mijn naam, als ik er niet meer zijn zal, in de kunstwereld blijven voortleven, terwijl die van mijn belagers nauwelijks tijdens hun leven wordt genoemd. En al schreeuwen ze nu als magere varkens, met al die bombarie zullen ze daarmeê niet kunnen bewerken, dat het lage peil, waarop ze staan, ook maar een millimeter zal rijzen.... Lilliputters in de kunst zijn ze en blijven ze, geen opblazen zal baten.... barsten van nijd, als de kikvorsch in de fabel, dàt zal je!....’

Met een valschen schaterlach deed Emile nu een paar stappen voorwaarts, om te doen zien, dat hij ieder en allen trotseerde en, zoo noodig, bereid was, met vuist-argumenten zijn woorden te bekrachtigen.

Dit bleek echter, gelukkig, niet noodig. Men wist de beleedigden in toom te houden en liet Emile, die reeds aan zijn derde sterke grog was, uitrazen, totdat hij, uitgeput, op zijn stoel in slaap viel. Een paar uren later ontwakend, vond hij nog slechts een bediende, die beleefd vroeg, of hij voor mijnheer - Vervaert gaf royale fooien - een rijtuig zou bestellen.

Zulke scènes als de hier beschrevene liepen wel niet altijd even hoog, maar meer en meer werd Vervaert geschuwd. Schilderen deed hij niet meer, en zijn studiën in portefeuille en de schilderijen, van kunstvrienden of van hem zelven, die zijn fraai atelier sierden, verkocht hij, om te leven, beter gezegd: om te drinken en te zwieren. Velen beklaagden den verdwaasden artiest, enkelen beproefden nog een laatste poging, om hem aan zich-zelven terug te geven, - vergeefs, op hooghartig-spottenden toon werd hun toegebeten: ‘Heb je werkelijk zoo'n medelijden met me, zeg je?!.... Nou, ik wil niet ondankbaar zijn, ik ben er je pyramidaal erkentelijk voor, maar ik heb geen medelijden noodig; het is beter besteed aan degenen, die er behoefte aan hebben.... Laat mij dus met rust! Ik kan niet anders zeggen dan dat ik iederen vijand van me, ook den zoogenaamd meêwarige, veracht; boven alle afgunstige critiek ben ik vèr,.... vèr verheven.... Adieu, boodschapt dat voort als je wilt aan de andere troosters, die nog in aantocht mochten zijn voor den armen, beklagenswaardigen, diepgevallen jongen... Ha, ha! de arme jongen lacht er wat meê, niet de wispelturige publieke opinie maakt den kunstenaar, de ware kunstenaar is en blijft het in spijt van haar!.... Een ander geslacht zal over mijn Madonna anders en billijker oordeelen.’

Dat Emile's ondermijnd gestel zulk een leven niet lang zou kunnen volhouden, niemand, die eraan twijfelde, hij-zelf ook niet. Hij voelde wel, dat hij zich lichamelijk ten gronde richtte, maar wat kon 't hem schelen, of hij eenige jaren vroeger of later eene wereld verliet, welke hij nu haatte met den innigsten haat. Ware het zelfs maar niet beter, om een einde te maken aan een leven, dat alle waarde voor hem verloren had, dat nog slechts als opium door hem werd genoten -: korte visioenen, gevolgd door afschuwelijke nachtmerries!.... Eéns had hij werkelijk den haan van een pistool gespannen en den kouden loop van het wapen tegen zijn rechter slaap gedrukt, maar plotseling had hem, zooeven ijzingwekkend kalm, een ontzettende angst aangegrepen en had hij werktuigelijk het wapen laten vallen.... Het schot ging af, en in het huis, waar Vervaert kamers bewoonde, snelde men naar boven, vermoedend het drama, dat daar wachtte.... Men had Emile bewusteloos gevonden, doch ongedeerd.

(Wordt vervolgd.)