De Nieuwe Belgische Illustratie. Jaargang 17

[p. 342]

Het portret,
door
F.J.A.L. Cordens.

Het was een dag van feest. Uit alle huizen wapperde vroolijk de driekleur, slingers van groen omgolfden de straten, en van hooge, met schilden en bloemkorven versierde vlaggemasten woei de oranjewimpel breeduit in de Septemberzon. Boeren en boerinnen waren, in hun beste kleeren, uit verren omtrek in menigte naar de stad gekomen, op wier straten en pleinen al vroeg in den morgen een gezellige, prettige drukte heerschte. Iedereen droeg de oranje-kokarde of was getooid met rood-wit-blauw; de stadsklokken, die het Wilhelmus door de blauwe lucht beierden, verhoogden nog de feestelijke stemming, die ieder uur in opgewektheid klom, om straks los te barsten in den daverenden, machtigen kreet:

‘Leve de koningin!’ als Hare jonge Majesteit voor het eerst haar intocht zou doen in de stad.

Vóór en in het officiers-casino ging het levendig toe; in groepjes stonden of zaten ze bijeen, druk pratend over de dingen, die komen zouden; de audiëntie, die 's namiddags zou plaats hebben en de wedrennen, die den volgenden dag op de heide werden gehouden. 't Was een kleurige mengeling van oranjesjerpen, lichtblauwe huzarenmantels, gouden tressen en schitterende sabelscheeden. Aan een tafeltje, waar een vijftal officieren met een glas port het feest inwijdden, klonk vroolijk gelach.

‘Van Dalen, jongen, je verliest het,’ zei spottend de zware stem van den ien luitenant Veemer, tusschen het gegons van andere stemmen door.

De aangesprokene zag hem aan; zijn oogen, die eerst van opgewondenheid schitterden, keken opeens koel-ernstig en met een lichte trilling van de lippen, zei hij:

‘Heusch, mijn bedoeling was niet....’

‘Praatjes,’ viel een der andere officieren hem in de rede, ‘je hebt de weddenschap aangenomen, niet waar, jonker?’.

Jonker Van Ypelaere, gekleed in de nauwsluitende donkere huzaren-uniform, tipte de asch van zijn sigaret, streek langs zijn blonden knevel en zei droogjes: ‘Je hebt gewed om honderd pop en ik heb de weddenschap aangenomen. Als ik het morgen win van baron Esschendorf, betaal je me honderd gulden; maar wint hij, dan, natuurlijk, krijg je er honderd van mij.’

‘Zoo is het,’ beaamde Veemer, breeduit met de ellebogen op het marmeren tafeltje leunend. ‘Kom, we drinken nog een glaasje op den goeden afloop. Ypelaere, nog een kleintje port?’

De cavalerie-officier stond op. ‘Dank je; ik moet weg, ik heb straks de wacht aan 't station. Bonjour!’

Ook de andere kameraden sloegen Veemer's uitnoodiging af, en na eenige oogenblikken verlieten ook zij sabelrinkelend de sociëteit.

De jonge luitenant Van Dalen praatte weer druk en opgewekt; de gezelligheid op straat, de klapperende vlaggen, de feestelijke menigte en de warme Septemberzon deden hem goed. Na een eindweegs meegewandeld te hebben, nam hij afscheid van zijn vrienden en sloeg de stille straat in naar het huis, waar hij zijn kamers had, tegenover de barakken der artillerie.

Langzamerhand verdween de vroolijke, levenslustige trek van zijn gelaat en hij dacht weer aan zijn weddenschap. Doch wat beteekende die, er werd immers zoo veel gewed, en het was best mogelijk, waarschijnlijk zelfs, dat Ninon van Van Ypelaere het af zou leggen tegen het beroemde paard van baron Van Esschendorf.

De kamp tusschen Ninon en Zizi zou het glanspunt van den wedren zijn; in officierskringen werd er druk over gesproken en menigeen, die het nieuwe paard van jhr. Van Ypelaere op de vlakke baan gezien had, voorspelde het de overwinning.

Maar wat deed het er toe? Van Dalen had gewed; in een. vroolijke bui had hij onbedacht die weddenschap aangegaan. Nu kon hij niet meer terug en dit hinderde hem. Hij had gewed; - ofschoon hij eenmaal zijn woord had gegeven, nooit aan weddenschappen deel te nemen, had hij door zijn weddenschap een plechtige belofte geschonden - hij, officier, drager van een eervolle uniform, thans verbreker van zijn woord!

Langzaam stapte hij naar zijn woning. Onder de boomen op het plein vóór de barakken stond een batterij geschut om de voorgeschreven saluutschoten te brengen, als de koninklijke trein binnenstoomde. Een drom nieuwsgierige straatjongens verdrong zich om de stukken, op eerbiedigen afstand gehouden door de kanonniers. Dat schouwspel gaf hem afleiding; gedachtenloos ging hij de trap op naar zijn kamer. Hij opende de deur, maar bleef een oogenblik roerloos op den drempel staan.

Het eerste wat hem trof, was de strenge, strakke blik van een man in de kolonelsuniform van het Indisch leger, met het ridderkruis der Militaire Willemsorde op de borst.

Dat was het portret van zijn vader.

Onwillekeurig sloeg de luitenant zijn oogen neer. Hij trad binnen; de groote spiegel weerkaatste het beeld van een jongen man, slank en blond, breedgeschouderd, met veerkrachtigen gang en lenig in al zijn bewegingen. De forsche, opgedraaide knevel en de saamgeklemde lippen gaven aan zijn gelaat iets vastberadens, iets uitdagends bijna, dat getemperd werd door den zachten blik der oogen.

Hij ging zitten bij het raam in zijn gemakkelijken leunstoel en keek naar het gewoel op het plein; maar onweerstaanbaar werden zijn blikken weer getrokken door het portret, dat hem aanzag met dezelfde strakke, verwijtende oogen en dat tot hem sprak van lang vervlogen dagen.

Het portret was een levensgroote crayonteekening, gedaan door een beginnend kunstenaar, een vriend der familie; maar de artist was ten volle geslaagd in hetgeen hij geven wilde; hij had den kolonel geteekend in zijn stugge, onbuigzame kracht, den militair, voor wien de plicht het eerste en hoogste is, den man van weinig woorden, wiens ja en neen onherroepelijk zijn, die geen eer en roem had gezocht, maar die eer en roem had gevonden in stipte gehoorzaamheid en onkreukbare trouw.

En het portret verweet den zoon zijn gemis aan vastheid van karakter, zijn gebrek aan ernst en - zijn woordbreuk.

Met zijn handschoenen spelend leunde de jonge luitenant in zijn stoel, hij lette niet meer op het gejoel op straat, maar hij dacht aan zijn overleden vader en hij zag weer terug de beelden van het verleden. Hij zag weer terug de gezellige huiskamer in de kleine stad, waar zijn ouders woonden; hij zag weer den man, met het scherp gegroefd gelaat, met de stroeve, onbuigzame trekken, maar die zoo zacht was en goed, als hij plichtbesef en plichtsvervulling vond. En wat in die dagen geschied was, stond den jongen man nu weer helder en klaar voor oogen.

Het was geweest op een najaarsavond, een week nadat de kolonel in audiëntie was ontvangen bij Hare Majesteit. De luitenant was overgekomen met verlof; hij had met zijn vader een pijnlijke zaak te bespreken, en dienzelfden avond trof den kolonel de eerste aanval van beroerte, de ziekte, waaraan hij sterven zou.

Dat gaf opschudding en ontsteltenis in huis, alle zaken en belangen werden ter zijde gesteld voor de verpleging van den zieke; maar het ijzeren gestel van den kolonel zegevierde over dien eersten schok en hij zelf was het, die de gewone huiselijke belangen weer in hun spoor bracht.

‘Max,’ riep de zieke, toen hij gekleed, met het ridderkruis op de borst, weer neerzat in zijn grooten stoel.

Met neergebogen hoofd, als een schuldige, was de jonge officier voor zijn vader getreden - hij was schuldig, hij wist het, en op die schuld zou hem in strenge woorden gewezen worden. Hij had gespeeld met rijke, adellijke kameraden; hij had gespeeld en verloren meer dan hij verantwoorden kon, zoodat alleen de bemoeiing van zijn vader hem voor schande had kunnen bewaren.

De deur was gesloten en tot groote verwondering van den jongen officier sprak zijn vader hem zacht en vriendelijk toe. Maar met klem deed de oud-militair den jongen man gevoelen wat deze aan zich zelf, aan zijn ouders en zusters, aan zijn eervollen stand en zijn uniform verplicht was; hij sprak hem over zijn moeder en over zijn bescheiden middelen, over de ontzettende ramp, die zijn speelzucht ten gevolge kon hebben, en toen Max met tranen in de oogen opstond, had hij een belofte afgelegd en lag zijn hand in die zijns vaders; - hij was een man en had zijn woord gegeven.

* _* *

Groote schaduwden zwierden door de kamer en dempten bij tusschenpoozen het licht, waarin vlakkige zonnestofjes speelden. De uitgestoken vlag flapperde langs de ramen, het zonlicht onderscheppend en in breede plooien zwellend haar rood-wit blauwe banen, symbool van eer en trouw; in de verte schetterden trompetten en klonk het veerkrachtig hoefgetrappel van een troep huzaren. Doch Max zag of hoorde niet; hij doorleefde nog steeds de werkelijkheid, die voorbij was.

Hij dacht zich weer terug bij zijn vader in de huiskamer met de vriendelijke oude meubeltjes; de kolonel zat in den stoel, waaruit hij niet meer zou opstaan; moeder zat naast hem, de kinderen stonden om hem heen. De kolonel had eenige souvenirs uitgedeeld.

‘Max,’ had hij gezegd, op zijn beeltenis wijzend, ‘dat portret is voor jou, ik geef het je als een aandenken. Laatst op de audiëntie sprak Hare Majesteit me over de campagne, waarin ik mijn ridderkruis verdiende. Max, als gij eenmaal zooals ik het voorrecht mocht hebben, voor je koningin te verschijnen, zorg dan, dat je niets te melden hebt dan daden van eer en plicht.

‘Mijn groot portret heb ik voor jou bestemd, Max, want je bent militair en moet mijn traditiën voortzetten; je weet, hoe ik dat wensch en hoe de eer onzer familie dat vordert.’

De luitenant zag zijn vader dankbaar aan en gaf hem de hand, met een blik van verstandhouding, die beiden aan een gegeven belofte herinnerde.

‘Zoo is het goed, mijn jongen,’ zei de kolonel, hem vlak in de oogen kijkend, ‘blijf, zooals je nu bent, zorg, dat je me altijd eerlijk in de oogen kan zien en dat ik me nooit over je te schamen heb.’

Er gingen dagen voorbij, dagen van treurigheid en rouw. Max had zijn vader begraven, slechts weinig getroost door de eervolle belangstelling van velen, en nu was hij weer in zijn garnizoen, alleen met zijn herinneringen.

Strak blikten de door grijze wenkbrauwen overschaduwde oogen op hem neer. Kon hij ook nu nog zijn vader eerlijk in de oogen zien? Had hij zijn eenmaal gegeven woord niet gebroken? Moest hij zich niet schamen voor de nagedachtenis zijns vaders? Het portret had hij als een heilig aandenken met zich meegenomen, altijd had hij er met vereering naar opgezien. En nu?

Straks zou hij voor de koningin verschijnen; de eer, die zijn vader genoten had, zou ook hem te beurt vallen, hem, den drager van een met roem omvlochten naam. Maar kon hij, evenals zijn vader, als man van eer voor zijn vorstin verschijnen? Was hij niet breker van zijn woord, van zijn belofte in plechtige omstandigheden afgelegd? Niemand wist het wel is waar: voor allen was hij de kranige, knappe, gevierde luitenant, een, die toekomst had, - maar het bleef niettemin waar, wat hij zich in zijn binnenste verweet.

Er kwam een bittere trek op het gelaat van den jongen officier. Was dat dan zoo erg wat hij gedaan had? In een vroolijke bui had hij zich versproken en een weddenschap aangegaan wat hij eigenlijk niet bedoelde. Hij had zelfs zijn woorden willen herroepen, maar de

[p. 343]

kameraden hadden ze als ernst opgenomen en hem aan zijn woord gehouden, zoodat hij er wel in berusten moest. Hij kon zich toch niet belachelijk maken! Neen, dat nooit!

Wat hij gedaan had, was dat dan zoo erg?

Een geweldige donderslag deed opeens de ruiten daveren. Tusschen de boomen op het plein kringelde de witte rookwolk op van het eerste kanonschot, dat ter eere der koningin was afgevuurd. Max zag naar buiten; de straatjongens verdrongen elkaar met uitgerekte halzen en riepen hoera! bij het afvuren van het schot. Daar donderde een tweede kanon, uitstoomend een ondoorzichtbare wolk van rook. Opnieuw schudde de kamer, rinkelden de ramen, - dan te gelijker tijd een smak, een gekraak en het geluid van splinterende, wegspattende glasscherven. De luitenant sprong op: het portret van zijn vader lag vernield, in duizend stukken op den grond.

Max zag bleek; met de hand onder de kin stond hij peinzend voor den hoop gebroken lijstwerk en glas; het werd hem tot stikkens toe benauwd, hij raapte de scherven niet op, hij liet alles liggen zooals het lag, en verliet de kamer, de deur achter zich sluitend.

* _* *

De jonge, krachtig gebouwde officier, die zoo rustig en ongedwongen ter audiëntie verscheen, trok de aandacht van meer dan een hooggeplaatst militair in de omgeving der koningin.

‘De zoon van kolonel Van Dalen,’ werd er gefluisterd.

Zijn opvallende bleekheid werd mede opgemerkt. ‘Hm ja, voor 't eerst op audiëntie. Anders zelfbeheersching genoeg, flink en kordaat in zijn antwoorden, een kranig officier.’ Dat was de meening van een grijzen militair met gouden kraag en de borst vol ordeteekens, die hem vriendelijk toeknikte.

Onder de kameraden ging spoedig het gerucht, dat er met lof over Max van Dalen was gesproken; maar Max bleef dien namiddag onzichtbaar, hij dwaalde alleen met zijn gedachten door de velden, en de kameraden, die hem wilden bezoeken, kwamen voor een gesloten deur.

Den volgenden morgen al vroeg kwamen luitenant Veemer en de vrienden.

‘Kerel, waar heb je gisterenmiddag toch gezeten?’

‘Ik was niet lekker, ik heb een eind buitenom geloopen en ben vroeg naar mijn kamer gegaan.’

‘'n Leuke vent, jij, zeg, ga je mee van middag?’

‘Ik heb dienst tijdens de wedrennen.’

‘Ja, dat is waar ook. Jammer, maar we spreken elkaar naderhand wel. Als Ypelaere wint, schiet er een goede fuif over, en als jij wint ook, hoor!’

Van Dalen haalde de schouders op.

‘Nou, nou, kijk maar niet zoo onnoozel,’ zei Veemer, ‘tot straks,’ en weg waren zij.

Met een onverschillig oog zag Van Dalen nabij de tribune der koningin den wedren aan; jhr. Van Ypelaere's paard verloor met anderhalve lengte tegen Zizi. Van Dalen was er niet blij om, maar hij had zijn plan gemaakt; het kameraadschappelijk leven stelde zijn eischen, daar zou hij zich aan onderwerpen, en verder zou hij doen wat hij zich had voorgesteld.

's Avonds kwamen een vijftal officieren, met Van Ypelaere in hun midden, vrij luidruchtig de trap op naar de kamer van Max, en toen ze na eenige drukte plaats hadden genomen, wierp de jonker achteloos een briefje van honderd op tafel en zei ongedwongen: ‘Pech gehad vandaag; asjeblief, Van Dalen, - de heeren hier weten, dat we quitte zijn.’

Max liet het briefje onaangeroerd liggen.

‘De heeren weten ook,’ zoo begon hij, ‘dat ik eigenlijk geen plan had deze weddenschap aan te nemen....’

‘Gekheid,’ viel de jonker hem schamper in de rede, ‘de zaken zijn afgedaan, daar komen we niet meer op terug.’

‘Daarom,’ vervolgde Van Dalen, ‘besloot ik die honderd gulden niet te mijnen pleziere te gebruiken.’ Hij nam het papiertje op en ging voort: ‘Luitenant Veemer, u is de oudste van ons, mag ik u verzoeken dit zonder vermelding van afkomst in het fonds voor de oud-strijders te storten?’ Verbaasd, zonder zich rekenschap te geven, nam Veemer het geld aan.

‘En nu,’ zei Max met een fijnen glimlach, ‘mag ik de heeren een glas wijn aanbieden?’

Er heerschte te dien avond een zonderling kalme stemming onder de kameraden; allen voelden, dat er iets vreemds gebeurd was; Max was stil, somtijds verstrooid en keek dan naar den muur, waar een ovale plek op het behangsel aanwees, dat er een portret had gehangen.

* _* *

Er waren drie jaar verloopen. Het kleine garnizoen der provinciestad rukte uit naar het paradeveld. Door de straten schetterden de trompetten en een militaire marsch lokte de nieuwsgierige bewoners uit hun huizen om getuigen te zijn van een ongewone plechtigheid. De troepen formeerden carré; tusschen de soldaten stond een zwart gesluierde dame met twee jonge meisjes en eenige notabelen der stad, en vóór hen een jonge, slanke man, een kapitein van het Indisch leger, den linkerarm dragend in een zwarten doek.

De bevelvoerende kolonel reed naar voren, omringd van zijn staf, en terwijl het doodstil was op het plein, hield hij met vèrklinkende commando stem een toespraak tot de soldaten, hen verhalend van het heldhaftig gedrag van kapitein Max van Dalen van het Nederlandsch-Indisch leger, die daar stond gedecoreerd te worden op last van Hare Majesteit de geëerbiedigde koningin. En terwijl de trompetten schetterden en de slagen der groote trom beukten over het plein, hechtte de kolonel onder den jubel van het Wilhelmus hem het ridderkruis der Militaire Willemsorde op de borst.

Thuisgekomen na die oogenblikken vol emotie ontrukte de nieuwgeridderde zich spoedig aan de gelukwenschen zijner moeder, zusters en vele vrienden, en begaf zich naar zijn kamer. Uit een onuitgepakten koffer haalde hij een portret, blinkend in nieuwe lijst, en staarde er op met een langen, innigen blik. Hij hing het op aan den wand, en in militaire houding voor de beeltenis zijns vaders staande, de borst trotsch vooruit met het schitterend ridderkruis, fluisterde hij: ‘Nu, vader, kan ik u weer onder de oogen treden, ik heb mijn best gedaan, dat gij u niet over mij schamen zoudt.’