De Nieuwe Belgische Illustratie. Jaargang 16

De Vierjaarlijksche Tentoonstelling
te Amsterdam.
(Slot.)

We wezen er reeds op, dat onze Hollandsche schilders niet maar bloot voorstellen den uiterlijken schijn der dingen, maar trachten het innerlijk wezen er van uit te drukken; ze geven dus weer òf de karakteristiek der dingen: het bijzondere, pittoreske van vorm en kleur, zooals ze dit met hun kunstenaarsoog hebben geobserveerd, òf ze verbeelden de zielsgesteldheid, de stemming, waarin de aanschouwing der natuur, zooals deze zich voordoet in lijn en kleur, hen gebracht heeft. Ter verduidelijking van deze verdeeling der schilders in twee categorieën willen we hier een sterk sprekend voorbeeld geven, ontleend aan den loopenden jaargang der Illustratie. Men sla eens op No. 30, waarin voorkomt een reproductie naar de schilderij ‘Oud huis te Wernigerode’ van Jan Striening. De schilder behoort met dit werk ontegenzeggelijk tot de eerste groep: hij verbeeldt pittoreske vormen, hij laat zien den nobelen lijnenzwier der antieke ornamentaties, die zijn kunstenaarsoog heeft gestreeld; het geestige lichteffect, dat hij heeft bewonderd; maar zie nu eens naar het landschap van Jacob Maris of dat van Desrousseaux in afl. 13: deze artisten behooren tot de tweede categorie: beiden vertolken in hun landschap een stemming: de plechtige avondrust, als de zon pas is ondergegaan - maar ieder natuurlijk op eigen manier, afhankelijk van het milieu waarin en de invloeden waaronder de schilder zich gevormd heeft. Nu is het meerendeel der artisten van ons groote schildersgeslacht zuivere stemmingsschilders; b.v. Bosboom, Mauve, de Marissen, Israëls - en na die heel grooten komen hun geestverwante volgers, gelijk er in de kerkmuziek na Palestrina, Orlandus Lassus, Vittoria gekomen zijn, die hun heerlijke kunsttraditie waardiglijk hebben voortgezet.

We zouden nog kunnen spreken van een derde categorie, namelijk van schilders, die met hun schilderij bedoelen het laten kijken van een bijzondere, interessante, vermakelijke, enz. voorstelling, het doen van een of ander vertelseltje; maar met deze soort van ‘kunst’ behoeven we, gelukkig, geen rekening meer te houden: ze heeft afgedaan onder ons.

Van de schilders, wier op deze tentoonstelling geëxposeerde werken in deze aflevering zijn gereproduceerd, behoort de heer Schildt tot de eerste, mevrouw Heyberg Ledeboer en de heer Nachtweh tot de tweede categorie.

De heer Nachtweh is niet - zooals b.v. Klinkenberg - de verbeelder van de typige karakteristiek onzer Hollandsche steden, wien alles is het mooi brok stad zelf, zooals het zich aan zijn oog voordoet in lijn en kleur en belichting, die zoekt het geestige, markante in ons Hollandsch stadsmooi; voor hem zijn de huizen en bruggen en grachten, is het stuk stad geen doel, maar middel. Hij heeft niet geschilderd die brug met dat stuk water er onder, die gracht met de bewegende figuurtjes, die huizen en boomen òm de realiteit dezer dingen, om hun uiterlijk zijn eens precies en heel duidelijk weer te geven, maar om uit te drukken de stemming, die door de aanschouwing hiervan, door toon, kleur en atmosfeer in zijn ziel was gewekt. En voor wie dit stadsgezicht uit eigen aanschouwing kennen - een gracht te Rotterdam - is de schilderij niet de conscientieuze navolging der natuur, want de schilder heeft met weloverlegde wijsheid weggelaten wat in de schilderij overbodig zou geweest zijn, er in zou gehinderd hebben, zoodat zijn werk geworden is een harmonisch geheel. Het gebeurt dan ook dikwijls dat men, staande voor een schilderij van den heer Nachtweh, waarvan het stadssujet bekend is, vraagt: is dit nu dìe gracht of dat plein? Men herkent het niet. Want dit is de dwaling der menigte, dat ze altijd herkennen wil, altijd eerst zoekt de uiterlijke gelijkenis, dat ze zien wil, precies zien - en het mooie zien versmaadt. Het is om deze reden, dat de massa de allersubliemste qualiteiten van 's heeren Nachtweh's kunst niet waardeeren kan, - dat de heer Nachtweh nooit zal worden een populair schilder, de schilder voor een heel breeden kring van bewonderaars. Maar weinigen betrekkelijk zullen zijn werk begrijpen en hoogelijk apprecieeren. Het is zoo gegaan met velen onzer schilders - maar die toch na verloop van tijd meer algemeene waardeering hebben gevonden, begrepen zijn geworden, al was het dan ook niet door allen even volkomen; en voor een deel ligt hiervan de oorzaak in het genre: het landschap, de zee, het binnenhuis; werd al niet àlles gevoeld van wat deze artisten in hun werk uitdrukten, men waardeerde althans dìe zijde van hun talent, die het gemakkelijkste onder het bereik van veler appreciatie viel; want tot het landschap, de zee, het interieur staat de menigte nader dan tot het stadsgezicht.

Men moet nu hieruit niet afleiden, dat de heer Nachtweh zijn stadsgezichten maakt buiten de natuur om; de natuur, de werkelijkheid is wel degelijk aanleiding tot zijn schilderij: hij

[p. 308]

heeft het werkelijk gezien: maar den van die werkelijkheid ontvangen indruk, zijn eigen, persoonlijken indruk er van geeft hij weer.

Wie b.v. op een droog-koelen dag de hier verbeelde stadsgracht ziet, als de wind, scherp aanwaaiend, de wolken heeft weggedreven, zoodat de heele lucht star hard-blauw geworden is, koud weerspiegelend in 't stroomende water, als de omtrekken der verre huizen in de klare atmosfeer scherp zich afteekenen tegen de lucht, als alles hard en stroef is en van een brute, nuchtere realiteit - zal daarin niet herkennen het werk van den schilder; de heer Nachtweh gaf de gracht weer zooals ze is op haar mooist; als het water, heerlijk warm van kleur, rustig dommelt onder de hooge brug, als het licht trillend strijkt over het hekwerk der brug, neerstroomt over de gracht en de contouren der verre dingen zich vervagen in atmosfeer van ijlen tintelglans. De Rotterdamsche stadsgezichten van dezen schilder zijn niet die van de zwoegende, slavende werk-stad, maar van de stad bij heel vroegen morgen, als ze langzaam ontwaakt in den aanlichtenden dag, als een reine verschijning in sluiers van zuiveren glans, als al haar donkere huizen nog droomend staan in 't fijnblanke ochtendlicht; of ook wel tegen den avond, als de helle dagkleuren verdoffen, de tinten langzaam-aan verteren en de huizen, als duistere paleizen plechtstatelijk verrijzen in bleek-wazen schemerschijn: een poëem van stadsmooi.

haakstertje, naar de schilderij van mevr. s. heyberg-ledeboer.
(Gouden medaille, Amsterdam 1899.)

De heer Nachtweh schildert niet het geraffineerd mondaine van het stadskarakter, zooals b.v. Isaäc Israëls of Van der Waay dit doen: er ligt over zijn stadsgezichten een waas van zachte verreining, van droomige verloutering; zijn kunst is die van een denker, een die leeft met zijn ziel en met zijn kunst, die van zijn rustig zielsbestaan de zuivere uiting is. Maar toch is deze kunst niet een weergegeven van alleen in de verbeelding des schilders bestaande dingen, zijn stadsgezichten zijn geen visioenen van stadsmooi, waaraan de realiteit bijna geheel vreemd geworden is: hij heeft in zijn kunst de werkelijkheid vastgehouden, maar een werkelijkheid, die de kalme wedergave is van des schilders eigen, heel bijzondere zielsimpressie.

Bewonderenswaardig is ook de knappe techniek, de uiterst gevoelige teekening in dit werk, de nobele distinctie in de uitvoering der figuurtjes; 't is een lust om te zien, zoo heerlijk als ze 't doen, hoe ze zich bewegen in 't vibreerende licht, neergutsend uit de fijne, tonige lucht, overstroomend de stad met blanken vreugdeglans.

Levensbijzonderheden, zooals men die van artisten te geven pleegt, kunnen we maar heel luttel verhalen uit het weinig-bewogen leven van dezen stillen werker; de heer Nachtweh is geboortig van Deventer en volgde daar als knaap de lessen aan de stadsteekenschool onder leiding van den heer Jan Striening, die destijds aan deze inrichting verbonden was.

[p. 309]

In '79 trok hij als veelbelovend jongeling naar Amsterdam, waar hij aan de Academie studeerde onder Allebé; in '84 kwam hij naar Rotterdam als benoemd leeraar aan de Academie, welke betrekking hij tot heden nog bekleedt. In laatstgenoemde stad schilderde hij zijn meeste stadsgezichten, doch ook wel figuurstukken en portretten, waarvan we ons gedistingeerde, gevoelig gedane kinderkoppen herinneren.

Het meisjesportret, dat voorkomt in dit Illustratie-nummer, is naar een schilderij van een nog jeugdige schilderes, mevrouw Heyberg-Ledeboer. Al dadelijk sta hier de verklaring, dat we niet in staat zijn ‘pakkende’ bijzonderheden te geven over dit nog zoo korte artistenleven. Mevrouw Heyberg was aan de Rotterdamsche Academie een leerlinge met zéér beslist persoonlijke kunstopvattingen, met buitengewone volharding, waar het gold haar talenten te ontwikkelen door ijverige en nauwgezette studie - en al werkende is ze gekomen tot zóó volmaakt kunnen, als we op deze tentoonstelling bewonderden en waarvoor zij is bekroond met de gouden medaille, dezelfde hooge onderscheiding, die vier jaren geleden haar echtgenoot, den bekenden schilder van 't Hollandsch soldatenleven, ten deel viel.

Wat een aantrekkelijke eenvoud in dit werk, verkregen door nobele, algeheele toewijding van zich-zelf áan het werk. Er is niets opzettelijks, niets op uiterlijk effect berekends in deze kunst: ze is volmaakt eenvoudig en volkomen zuiver gevoeld, ontstaan uit hóógeerlijk streven. En van dit streven is de pretentielooze meisjesfiguur, in effen werkaandacht gezeten aan een heel gewoon tafeltje, de mooie verbeelding. Er is niets opvallends, gewild-mondains of óver-verfijnds aan dit figuurtje, een simpel meisje in lichte blouse, stil bezig aan een simpel handwerkje. In dezen grooten eenvoud - die door hooge distinctie oneindig verre is van het plat-ordinaire - ligt juist de bekoring van dit serieuze werk; het is onmogelijk er bij te denken aan een schilderij in een lijst, opzettelijk gemaakt voor een tentoonstelling, om er te domineeren tusschen een groote menigte andere, want het s volkomen eerlijk gegeven, zonder bijoogmerken, uit een zeer onafhankelijk, zeer zelfbewust zich uitende artistieke persoonlijkheid.

waschvrouwen, naar de schilderij van m. schildt.
(Gouden medaille, Amsterdam 1899.)

We zagen van mevrouw Heyberg al meermalen mooie meisjesportretten en ook al eens een heel delicaat gedaan, blank kinderfiguurtje - en in dat werk trof ons reeds het sublieme der opvatting; de figuren dezer kunstenares zijn geen modellen, ze poseeren niet, ze zijn niet de verbeelding van het uiterlijk-zijn harer sujetten; maar van een zich onbewust openbarend innerlijk leven, dat de kunstenares er in veraanschouwelijkt heeft; en daarom durven we hier uitspreken het blijde vermoeden, dat mevrouw Heyberg eens zal worden de schilderes der edelste, reinste en allerwaardigste vrouwenschoonheid.

[p. 310]

Minder voornaam, meer blijvend aan de oppervlakte der dingen, vertolkend de karakteristiek van lijn en de schoonheid van kleur, het genot, dat de schilder had bij de aanschouwing er van, is het werk van den heer Schildt. Het is niet de verbeelding der stemming, bij deze aanschouwing in de ziel van den kunstenaar gewekt, maar van iets bloot uiterlijks, van het verrukkend kleurenmooi vóóral, van de schitter-weelde der ijle, schemerige wasemkleuren, der diep donkere, sonore krachttonen, op het doek gebracht met hevige schildersaandrift. Het is werk, dat lichtelijk aanspreekt, meer ‘pakt’ dan b.v. dat van mevr. Heyberg of van den heer Nachtweh, omdat het behoort tot een gansch andere kunstorde. Er zal wel geen tentoonstellingsbezoeker zijn, of hij kan dit werk waardeeren; hij begrijpt, wat den schilder in het tafereel heeft gefrappeerd - natuurlijk niet ieder even diep als de artist zelf - maar in ieder geval is 's heeren Schildt's kunst er een, die den schilder de voldoening geeft van een algemeene, ernstige waardeering van zijn al héél hoog ontwikkeld kunnen. En deze waardeering groeit nog, als we bedenken, dat Schildt door eigen kracht en eigen energie zijn schildersgaven heeft opgevoerd tot zoo waardevolle hoogte; dat hij, steunend op zijn talent en op zijn liefde voor de kunst, zich àl werkend heeft vrijgemaakt van wat hem belette zich heelemaal te wijden aan zijn artistenroeping en zoo, strevend met onwankelbare geestkracht, zich een plaats heeft veroverd, een eigen en zéér waardige plaats onder onze, reeds veel waardevols gevende en veel belovende jonge schilders.

Dit krachtige, energieke in 's heeren Schildt's persoonlijkheid kenmerkt ook zijn kunst; ze is niet ontstaan uit rustig-bedachtzame overweging, maar uit gepassionneerde, directe daad; ze is minder kalm gereserveerd, minder meditatief dan mevr. Heyberg's kunst, van meer onbeheerscht geuite emotie. Zijn figuren zijn van vrouwen in actie, in krachtig uitwendig beweeg, die van mevrouw Heyberg schijnen alleen maar te bestaan, uit te leven haar stil, hoog-rustig vrouwenleven. De vrouwen, die de schilder ons voorstelt, zijn die van den groven, stuggen handenarbeid, van het lichamelijk zich geven aan het harde werk. - Mevr. H. verbeeldt ons van vrouwen de zuivere, zachte ziele-toewijding. Maar dit materieele zijner figuren heeft Schildt verlouterd door den luister zijner jubelende glanskleuren, door het wemelende licht, dat heel de schilderij doet fonkelen en schitteren, sprankelen en stralen als een festijn van glansen: een oogenlust voor den aanschouwer!

De gouden medaille, waarmee dit werk werd bekroond, moge den zeker velen zeer sympathieken schilder zijn nièt vóóral een bewijs, maar een symbool van zijn door eigen kracht gewonnen succes en van de goede verwachtingen, die men dóór dit werk gerechtigd is van zijn talent te koesteren.

Doordat we vrij uitvoerig zijn geweest over de hier gereproduceerde schilderijen, moeten we het verslag van wat ons bovendien belangwekkend leek noodzakelijk wat bekorten.

Het portret van Jacob Maris door Haverman viel al aanstonds tegen: er was geen grootheid in, geen breedheid en diepte van opvatting; waarschijnlijk heeft de schilder niet dat kunnen bereiken, wat hij zich had voorgesteld; hij moet niet gekomen zijn tot een complete vertolking zijner bedoelingen en dientengevolge is het een droog, suf-gewerkt ding geworden, ondanks de goede qualiteiten der teekening; - nu is de kleur niet juist Haverman's fort.

Heyberg exposeert wederom soldatenstukken, waarvan vooral de meesterlijke teekening bewonderenswaardig is en die bovendien uitmunten door natuur-getrouwe verbeelding van het Hollandsche soldatentype; van Wijsmuller is er aangenaam werk - maar van niet heel krachtig-persoonlijk artistiek sentiment - de strandstudies van Akkeringa zijn onder dit opzicht belangwekkender, blijk gevend van een bijzonderen, eigen kijk op de dingen. Het landschap met figuren van Hamel is heel serieus werk - maar weinig aantrekkelijk en droog van behandeling.

Van Eerelman is er een dierenschilderij, geestig, bevallig werk: van die kunst, waar een ieder wat aan heeft, die gemakkelijk te genieten is. Lieve, guitige, jonge hondjes kijken met verbazing naar een kleine schildpad; de aanwezigheid van dit wonderdier is een evenement in hun jeugdig honden bestaan en ze bekijken den indringer dan ook met groote nieuwsgierigheid, die niet vrij is van ergernis over de vrijpostigheid van het beestje, dat zich aan hun nijdig gekef en gebrom in 't minst niet schijnt te storen. 't Is een mooi, elegant schilderij voor het salon van een aristocratisch dierenliefhebber.

C. Bisschop exposeert een imposant stilleven, zéér gedistingeerd van kleuren: een geheel van deftige weelde; Apol een der van dezen schilder overbekende sneeuwgezichten, en Blommers een strandgezicht, waarin het ijle, koele zeelicht mooi is uitgedrukt. Ook zijn figuren - die der kinderen goed naïef - zijn van verrassende realiteit, met een zeer effectvolle belichting, waardoor het stuk, hoewel het niet zoo heel groot is, dadelijk de aandacht trekt.

Hoynck van Papendrecht heeft hier een soldatenstuk, zwierig en fleurig van teekening, maar wel wat eentonig van kleur, zooals men van hem gewoon is; ontegenzeggelijk interessant, aristocratisch werk - sommigen meenen te aristocratisch voor het genre. Professor Van der Waay is als altijd heel mondain; hij exposeert de knappe schildering van twee intelligente, expressieve mannekoppen: een kranig stukje van artisten, die in een atelier een aquarel bekijken. Een geheel ander karakter draagt Karsen's werk: stemmig en ernstig is zijn kleine-stadsbuurtje, van een welbewaarde eenheid van toon - en tòch niet doodgewerkt of droog.

Paul Rink is vertegenwoordigd met twee knappe aquarellen, waarvan die met de twee mooie, uitdrukkingsvolle koppen van oude man en vrouw, in vrome aandacht voor het stichtelijke boek, waarin ze lezen, ons het best beviel. Van Waning stelt zijn te Barcelona bekroond stadsgezicht ten toon, dat van niet zoo sublieme qualiteiten is als de schilderijen van Nachtweh, en ten slotte willen we nog vermelden. ‘Een ruiterbende’ van Bauer, den artist, die een zoo gansch bijzondere, eenige plaats inneemt onder onze moderne Hollandsche schilders, herinnerend somtijds in de vizioenaire verbeeldingen zijner wonderrijke fantaizie aan Rembrandt.

En hiermede zullen we de bespreking dezer vierjaarlijksche tentoonstelling eindigen in het bewustzijn, wel niet van alle geëxposeerde belangwekkende werken, maar toch zeker van een groot deel er van een naar beste weten getrouw verslag te hebben gegeven.

Maria Viola.