De Nieuwe Belgische Illustratie. Jaargang 16

Gered door zijn kind.
Door Ravo.
(Vervolg.)

De twijfel, welken vóór eenigen tijd de oud ste missionaris betreffende de standvastigheid van sommigen koesterde, heeft gaandeweg meer en meer plaats gemaakt voor de overtuiging, dat bij een gebeurlijke uitbarsting van een bloedige vervolging de afvalligen zullen te tellen zijn, - zóó goed is aller stemming. Daartoe heeft onmiskenbaar veel bijgedragen de blakende ijver van den jongen missionaris en evenzeer zijn engelachtige zachtmoedigheid en goedheid, zoodat Li dan ook bij zekere gelegenheid aan den oudsten missionaris rondborstig verklaarde:

‘Vader, gij zijt altijd voor ons een engel geweest, maar de jonge vader is nog meer dan een engel. Zóó moet Christus-zelf op aarde zijn geweest, zóó moet Hij met de Zijnen zijn omgegaan.’

En wel verre van ijverzuchtig te zijn op zijn jeugdigen confrater, verwarmde de aldus toegesprokene zelf zich aan dien hemelschen gloed en voelde er zijn eigen ijver en zijn vertrouwen in het bekeeringswerk door versterkt.

Op zekeren dag deed Li hem de vraag: ‘Vader, leeft uw vader nog in het land, waaruit gij tot ons zijt gekomen?’

‘Ja, Li,’ gaf de missionaris ten antwoord, en Li's verbazing ziende, ging hij voort: ‘Vindt gij dat zoo vreemd?’

‘Neen, dat niet, want vader is nog niet oud.’

‘Wat doet je dan zoo verbaasd staan?’

‘Dat zal ik u zeggen, vader. Gij hebt ons nog nooit gevraagd, of wij voor uw vader wilden bidden.’

‘Neen, dat is waar, maar daarvoor bestond ook geen bijzondere reden. Mijn vader is begrepen onder de weldoeners der Missie, voor wie gij dagelijks bidt.’

‘Zoo, en waarom doet de andere vader dat dan wèl.... Heeft die zijn vader meer lief?’

‘Wat 'n vraag, Li, maar, kind, ik begrijp

[p. 75]

niet, dat je er toe komen kunt. Neen, Li, aan liefde voor mijn ouders - want ook mijn goede moeder leeft nog - doe ik voor niemand onder, maar nog eens, ik heb nooit bijzondere aanleiding gevonden, om door u afzonderlijk voor hen te laten bidden. Waren zij, of ware een van beiden ernstig ziek geweest, dan had ik dat zeker gedaan, maar dat geval heeft zich, gelukkig, niet voorgedaan....’

‘Voor den anderen vader heeft wel die aanleiding bestaan,’ hernam Li, ‘en toch heb ik niet gehoord, dat zijn vader ziek was.... dat is vreemd,’ mompelde Li.... ‘Weet u, vader, wat daarvan de oorzaak is?’

‘Neen, Li, die bijzondere oorzaak ken ik niet, maar ik schrijf het aan een buitengewone vereering toe.’

‘Of,’ vroeg Li, door die verklaring niet voldaan, ‘of kan er ook een andere oorzaak in het spel zijn?.... Ik heb toch wel eens opgemerkt, - laatst nog, toen het de verjaardag van zijn vader was, zooals hij zei - dat de jonge vader schreide, wanneer we voor zijn vader baden..... alsof hij leed.’

‘Kom, kom,’ hernam de missionaris, ‘ik weet alleen, dat mijn confrater zielsveel van zijn vader houdt en hem innig vereert, maar dat hij om hem lijden zou, daarvan heeft hij me nooit iets laten blijken, en dat geloof ik ook niet.’

‘En tòch,’ hield Li vol, ‘kan ik er geen andere verklaring voor vinden.... Dan houdt de jonge vader iets voor u geheim.’

‘Nu, mijn kind, wat hiervan zij,’ besloot de missionaris, ‘welke reden mijn confrater ook moge hebben, om een bijzonder gebed voor zijn vader te vragen, in elk geval behoort ge met de meeste liefde te voldoen aan dat verzoek.’

‘En dat doen we dan ook allen,’ zei Li, ‘de jonge vader is zoo goed voor ons en voor onze vrouwen en kinderen, en dan zouden wij niet doen wat hij ons vraagt?.... Ik voor mij, ik loop door het vuur voor hem, mijn leven zelfs zou ik willen geven, als dat offer hem van nut kon zijn. En geloof me, vader, dat er meer zoo over denken als ik. Gij moet onze kinderen maar eens hooren, die hij onderricht, en de zieken, die hij heeft verpleegd.... Ik weet het wel, vader, dat alles doet u ook, en met evenveel ijver en offervaardigheid, maar, ik hoop dat u het me niet kwalijk zult nemen, de jonge vader heeft zoo iets over zich, dat ik niet in woorden kan teruggeven, dat de harten voor hem doet opengaan, als de bloem voor den dauw....’

‘Je dat kwalijk nemen, Li, integendeel, ik ben maar al te verheugd over die macht van mijn confrater over uw harten en zielen, en kan er God niet genoeg voor danken, mij zulk een krachtige hulp te hebben verleend.... Maar zeg me eens, heb je nog iets vernomen van 't geen de mandarijn in zijn schild zou voeren?’

‘Neen, vader, schijnbaar is alles rustig. Trouwens, wij zijn op alles voorbereid, dat weet hij, en hij schijnt zich nog te zwak te gevoelen tegenover de macht, waarover wij bij een aanval zouden beschikken, daar we nu nagenoeg allen thuis zijn en, zoo noodig, leelijk van ons af zouden slaan.... We houden hem en zijn handlangers scherp in het oog, daar kunt u op aan. Om beurten houden we bij de kerk de wacht. Niet dat er veel te plunderen valt - ging Li glimlachend voort -, maar zij mochten ze eens in brand willen steken. En ook op een paar andere punten staan altijd een paar man op den uitkijk.... Van een overrompeling is dus geen sprake.’

‘Heel goed, Li, die voorzorgen zijn uitstekend, en kunt gij al de onzen vertrouwen?’

‘Ik heb u immers al gezegd, dat we den jongen vader op de handen dragen.... Geen nood, ik sta voor ieder van ons in als voor mij zelven.’

‘Dan ben ik gerust, Li, want in u stel ik het onbeperktste vertrouwen, dat weet ge wel, en de jonge vader doet dat ook.’

‘Dat vertrouwen zal niet worden beschaamd. Al had ik tien levens te verliezen, in plaats van één, ik zou ze gaarne alle geven voor den lieven Jesus en voor....’

‘Nu, Li, zeg het maar,’ voegde de missionaris hem toe, nu hij na het uitspreken van den Zoeten Naam aarzelde voort te gaan, ‘en voor den jongen vader, niet waar?’

‘Voor u beiden, vader, voor u beiden.’

Het zoenoffer.

Een vijftal jaren zijn na Eduards vertrek verloopen. De heer Vermeer is nog nagenoeg dezelfde, alleen wat grijzer geworden. Een zestiger kan overigens den tijd niet euvel duiden, dat hij zijn kruin verzilvert, te minder indien, zooals bij hem het geval is, de gezondheid goed blijft en alle vooruitzicht bestaat, dat men nog verscheiden levensjaren te wachten heeft.

Want met het ongeregelde leven, dat hij een poosje leidde, heeft hij voorgoed gebroken, sedert het schokkend moment bij het afscheid op de kade, en allengs heeft hij zich met het heengaan van zijn kind verzoend, in zoover ten minste, dat hij niet gramstorig meer is, dat hij met weemoed aan hem denkt als aan een dierbaren doode, maar zeer zeker van vreugde zou opspringen zoo hij vernam, dat zijn zoon weer naar het vaderland terugkeerde, om niet weer heen te gaan. Want met diens arbeid daarginds kan hij steeds geen vrede hebben. Dat zou alleen mogelijk zijn geweest als hij ook op godsdienstig standpunt tot inkeer ware gekomen. Het was er intusschen nog verre van af, dat hij in den godsdienst steun zocht en troost. Veeleer wrokte hij er tegen, den godsdienst verwijtend hem zijn kind te hebben ontnomen. Zijn vrienden vrijmetselaars zorgden er overigens voor, dien wrok bij hem levendig te houden.

De kapelaan, die op den droeven dag dat Vermeer was neergevallen op de kade, hem had opgeheven en getroost, raakte bij de bezoeken, welke hij om den wille van zijn vriend aflegde, het teere punt wel eens voorzichtig aan, doch den toeleg begrijpend, bracht de heer Vermeer dadelijk het gesprek op een ander onderwerp over.

Uit den inhoud der brieven, welke hij nu en dan van zijn vader ontving en die aan hartelijkheid niets te wenschen lieten, zou Eduard reeds hebben begrepen, dat te dezen opzichte nog niets gewonnen was, maar bovendien hield de geregelde briefwisseling met zijn boezemvriend hem op de hoogte, en wist hij dus alles. Geen wonder derhalve, dat Li den ‘jongen vader,’ terwijl door de christengemeente van Tsjin-tsjin voor diens vader gebeden werd, wel eens had zien schreien.

De kapitein van het stoomschip, waarmee Eduard was afgereisd, bleef mede den heer Vermeer bezoeken telkens wanneer hij van een reis in het land terug was, en ook hij, vertrouwende op de vriendschap, welke tusschen hem en Eduards vader was ontstaan, waagde het een enkele maal in ronde termen - want van diplomatie heeft een zeeman even weinig begrip als een zeehond van het Hebreeuwsch - zijn vriend over zijn gebrek aan godsdienst te onderhouden, maar met niet beter succes.

‘Hoor eens. Grinten,’ kreeg hij toen ten antwoord, ‘je bent 'n beste kerel, en ik mag je graag, maar laten we dat punt buiten bespreking laten. Ik eerbiedig je godsdienstige gevoelens, omdat ik weet, dat je het goed meent, dat je geen comedie speelt, dat je een door en door oprechte kerel bent, maar ik verwacht, dat je dat evenzeer tegenover de mijne zult doen. Dat zijn van die dingen, die de goede verstandhouding tusschen ons zouden verstoren, en dat zou me spijten.... Weet je wat, laten we liever nog een flesch kraken van dat merk, dat je zoo lekker vindt, dat van '81....’

Dat was het eenige, niet beoogde, succes, dat de kapitein van zijn poging had, en hij liet verder de zaak over aan God. Zóó stonden de zaken. De heer Vermeer berustte, maar niet met de onderwerping van den Christen, slechts met het dulden van den wijsgeer, omdat er toch niets aan viel te veranderen.

De oude Antje, die ongeveer drie jaren nadat haar ‘goeje jongen’ heenging, was gestorven, had dus den troost moeten missen, dien zij zoo gaarne had meêgenomen naar de eeuwigheid, dat haar meester weer ‘aan de Kerk’ was, voor haar het kort begrip van een braaf, godsdienstig leven en een zalig sterfbed. Het goede oudje, zij wilde nog zoo graag blijven leven, niet voor zich-zelve, och neen, alleen om haar ‘goejen jongen’ nog eens terug te zien.... Dat was het eenige wat haar nog aan de aarde hechtte. Maar al mocht zij dat geluk niet smaken, toch zou zij den ‘goejen jongen’ nog een laatst sprekend bewijs van hare liefde geven. Toen de geneesheer alle hoop had opgegeven en gelastte, haar te laten bedienen, deelde zij haar laatsten wil aan den heer Vermeer mede.

‘Vooreerst, meneer,’ sprak de brave ziel, nadat ze de laatste HH. Sacramenten had ontvangen, ‘dank ik u van ganscher harte voor al het goede, dat u me hebt bewezen gedurende zooveel jaren....’

‘Spreken we daar niet over,’ had de heer Vermeer haar toegevoegd, en zijn stem had getrild. Wellicht dacht hij aan den tijd, dat hij met zijn kind ook zijn trouwe dienstbode had miskend, ‘spreken we daar niet over, wat ik voor je deed, dat heb je ruimschoots aan mijn zoon en mij verdiend.’

In Antje's oog welde een traan. Ook zij dacht misschien aan die miskenning, maar veel meer nog zeker aan de liefdeloosheid, die het hart van haar ‘goejen jongen’ zoo diep had gegriefd en bedroefd.

‘En nu, mijnheer,’ zei ze, ‘had ik u nog een wensch kenbaar te maken. Ziet u, mijn goeje jongen, - mag ik meneer Edewart wel zoo noemen?’

‘Zeker, Ant, mag je dat, want hij is inderdaad altijd je “goeje jongen” geweest.’

‘Nu dan, mijn goeje jongen heeft in zijn eersten brief uit Siena gekscherend geschreven, dat-i me een Sieneesje zou oversturen.... Ziet u, nu wou ik hem een paar Sieneesjes schenken.’

‘Ik begrijp je niet, Antje,’ zei de heer Vermeer, in de meening verkeerend, dat zij ijlde.

‘Ik zal het u wel uitleggen, meneer. Ziet u, ik zal nou zoo wat, geloof ik, zestienhonderd gulden hebben opgespaard.... voor mijn ouden dag, als ik niet meer zou kunnen werken.... Ziet u, die heb ik niet noodig gehad, omdat uwee zoo goed bent geweest, om, toen ik in den laatsten tijd niet goed meer voort kon, me bij u te houden en een tweede meid te nemen voor de assistentie.... En nou heb ik ze heelemaal niet meer noodig, en nou wou ik, als de kosten van m'n begrafenis en honderd gulden voor zielmissen er af zijn getrokken, de rest geven aan mijn goejen jongen, om er Sieneesjes voor te koopen en die zieltjes te redden....’

‘Maar Ant, heb je dan geen familie, die dat geld beter zou kunnen gebruiken?’

‘Beter gebruiken, neen, dat is niet mogelijk, meneer. Bovendien, mijn zuster bij Haarlem is dood en heit geen kinderen nagelaten.... Ik heb, voor zoover ik weet, geen familie, die me na is, en als ik familie heb, dan heit die nooit naar me omgekeken, daar heb ik dus geen verplichting aan.’

‘Maar, Ant....’

‘Neen, meneer, als u me voor 't laatst een pleizier wilt doen, dat mot u niet perbeeren, me daarvan af te brengen, want ik heb het vast besloten, en ik zou niet gerust kunnen sterven, als ik niet wist, zeker wist, dat mijn spaarpenningen ten minste mijn goejen jongen nog van nut zullen zijn.’

‘Nu, Ant, als het dan zoo wezen moet, ofschoon ik het malligheid vind, dan zal je een testament moeten maken.’

‘Als meneer dan zoo goed zou willen zijn, 'n notaris- bij me te willen laten komen.’

Aldus geschiedde, en Antje stierf gerust, een zaligen glimlach om den mond, toen zij met een gebed, dat hortend over haar bevende lippen kwam, den naam van haar ‘goejen jongen’ vermengde. Haar laatste gedachte was geweest voor hem, haar ziel was nog vervuld van zijn beeld, toen zij met het talent, dat zij met het ééne haar geschonkene had gewonnen, vóór haar God verscheen.

De heer Vermeer had oprecht het verlies van zijn trouwe, aanhankelijke dienstbode betreurd. Nu zij was heengegaan, besefte hij eerst ten volle, welk een kapitaal aan zorgen en toewijding hij verloren had, en zijn pen

[p. 76]

moeders onderricht, naar de schilderij van charles durand.

[p. 77]

de spelers, naar de schilderij van j. weiser.

[p. 78]

had gebeefd, toen bij in een brief aan zijn zoon het verscheiden van Antje meldde, hem haar laatsten groet en zegening overbracht en hem mededeeling deed van haar uitersten wil, met de kennisgeving, dat hij hem zoo spoedig mogelijk het kleine vermogen van Antje, door hem-zelven tot een ronde som van ƒ 2000 verhoogd, zenden zou, voor het door Antje bestemde doel. Voor het geschenk zijnerzijds voor zulk doel had hij wel een inwendigen strijd te voeren gehad, wijl hij die zieltjeskooperij voor onzin beschouwde, maar bedenkend, dat hij er zijn zoon een groot genoegen meê zou doen, en tevens overwegend, dat die gekochte Chineesjes in elk geval aan een treurig, zorgelijk bestaan zouden worden ontrukt, wat bijgevolg een maatschappelijk goed was, had hij zijn bezwaren het zwijgen opgelegd. En hij had er geen spijt van gehad. Het antwoord van zijn zoon, waaruit bleek, hoe gelukkig hij dezen had gemaakt, vooral door zijn geschenk, - waarschijnlijk had de missionaris daarin een verblijdend teeken gezien van een omkeer in zijns vaders gemoed, - dat antwoord had hem tranen doen storten van vreugde.

Sedert waren weer ruim twee jaren heengegaan, toen een telegraphisch bericht in de dagbladen de droeve tijding meldde van een Christenvervolging, waarbij een Nederlandsch missionaris en verscheiden Christenen den dood hadden gevonden.

Die tijding schokte den heer Vermeer als een onverwachte donderslag. Wel is waar werd de plaats, waar de vervolging plaats had, nog niet nauwkeurig opgegeven, - er werd alleen van Zuid Sjansi gesproken - en waren meerdere Nederlandsche missionarissen in die streken werkzaam, zoodat er meer kans bestond dat de missionaris Vermeer niet het slachtoffer was dan wèl, - een bang voorgevoel zei den ongelukkigen vader, dat het zijn zoon was, wiens bloed werd vergoten. Alle pogingen tot geruststelling en bemoediging bleven dan ook vergeefsch, hij hield zijn kind voor verloren, en niets was in staat hem van dat denkbeeld af te brengen. Hij zag hem vóór zich, bebloed, verminkt, - dood; en verpletterd zat hij daar in zijn huiskamer, niemand willende zien, alléén, met droge, brandende oogen, schrikkend en gejaagd opspringend, telkens als de huisbel overging, angstig dat de boodschapper der voltrekking van het doodvonnis vóór hem verschijnen zou.

Zijn voorgevoel bleek maar al te gegrond te zijn geweest. Weldra werden nadere telegraphische tijdingen ontvangen over de slachting. ‘De omgekomen priester - heette het daarin - was de missionaris Vermeer, een Hollander, sedert ruim vijf jaren in China werkzaam met voorbeeldigen ijver, zoodat de christengemeente in die streek belangrijk was toegenomen en de bekeerde inlanders hem liefhadden als een vader, hem vereerden als een heilige. In het kerkje, waarheen hij met eenige Christenen was gevlucht, was hij, doordien het gepeupel het heiligdom omsingelend, dit had in brand gestoken, levend verbrand. De andere missionaris was afwezig, anders ware hem wellicht een zelfde lot wedervaren. Behalve de eerw. heer Vermeer werden niet minder dan 42 Christenen verbrand of vermoord, en onder dezen zekere Li-tong, een der eerste Christenen uit de streek en een toonbeeld van deugd en christelijken heldenmoed. Deze was in de gelegenheid geweest den marteldood te ontkomen, doch vernemend, dat de “jonge vader” - zooals de Christenen den eerw. heer Vermeer noemden - zich in de kerk bevond, was hij ook daarheen gesneld, om, zoo mogelijk, hem nog te redden, of met hem te sterven.’

Hoeveel opbeurends echter daarin, na de eerste overweldigende felle smart, ook mocht liggen voor een Christen, hoeveel stof zelfs tot dankbaarheid jegens God voor het geluk, een martelaar voor het heilig geloof tot zoon te hebben, voor den heer Vermeer had het een tegenovergestelde uitwerking.

Zijn diepe neerslachtigheid werd afgewisseld door vlagen van razernij, waarin hij den godsdienst en de priesters verwenschte, en zelfs God durfde aanklagen voor het verlies van zijn kind. In weinige weken had hij jaren geleefd. Zijn oogen stonden hol, zijn gelaat was vermagerd en scherp gelijnd, zijn tot dan toe rechte gestalte gebogen, als geknakt, - kortom, hij was een gebroken, afgeleefd man, en de weinigen, die hem te zien kregen, hielden zich overtuigd, dat hij zijn zoon niet lang overleven zou.

Gered.

Enkele dagen daarna boodschapte de dienstbode den heer Vermeer, dat er een geestelijke was, die hem wenschte te spreken.

‘Ik ben voor niemand te spréken, heb ik je immers gezegd,’ voegde hij het meisje barsch toe.

‘Ja, maar....’

‘Wat, ja maar, voor niemand, en voor geestelijken allerminst.’

‘Ziet u, die meneer zegt, dat hij u iets heeft te geven....’

‘Wat zou me die hebben te geven?.... Neen, zeg ik,.... of, wacht even.... Hoe ziet die meneer er uit?’

‘Meneer zeit, dat hij een goede vriend van meneer den missionaris is geweest....’

‘Zoo,’ mompelde de heer Vermeer, ‘wellicht dezelfde, die toen.... nu, laat dan meneer maar binnenkomen.’

't Was inderdaad de ons bekende kapelaan.

Binnentredend, reikte hij den heer Vermeer de hand, betuigde zijn innige deelneming - wat hij trouwens ook schriftelijk reeds had gedaan - en uitte de hoop, dat God den zoo zwaarbeproefden vader zou troosten en sterken.

‘Er is geen troost voor mij,’ onderbrak hem de heer Vermeer,.... ‘alleen smart, hopelooze smart....’

‘Zóó moogt u niet spreken, mijnheer. God geeft dengene, die zich tot Hem wendt, kracht naar lijden....’

‘Mij niet.... Maar mijn dienstbode zei me, dat u me iets had ter hand te stellen....’

‘Inderdaad, een brief van uw zoon.’

‘Een brief van mijn zoon?....’ vroeg de heer Vermeer, met de grootste verbazing, terwijl hem zichtbaar een huivering over het lichaam voer.

‘Ja, mijnheer. Zooals u wellicht bekend zal zijn, heb ik een vrij geregelde briefwisseling met mijn vriend, tijdens zijn verblijf in China, onderhouden.... Ongeveer een halfjaar geleden nu heeft hij in een brief aan mijn adres een brief voor u gesloten.’

‘Een brief voor mij in een brief aan u gesloten, en u hebt tot nu toe gewacht om mij dien te doen geworden?’ vroeg de heer Vermeer driftig.

‘De verklaring is deze,’ hernam de priester. ‘Uw zoon verzocht me u dien brief niet eer te overhandigen dan nadat hij zou gestorven zijn. Hij had een voorgevoel, schreef hij, dat er weldra een hevige Christenvervolging zou uitbreken en hem alsdan de martelaarskroon wachtte.’

‘Martelaarskroon,’ herhaalde de heer Vermeer schamper, half binnensmonds, met een akeligen grijns.

De priester deed alsof hij dit niet opmerkte, en ging voort: ‘Ik zou reeds onmiddellijk nadat ik de droeve tijding had gehoord persoonlijk tot u zijn gekomen, om u van mijn innige deelneming blijk te geven en me van de mij opgedragen zending te kwijten, maar ik heb gemeend, dat ik eerst uwe meest vlijmende smart moest laten voorbijgaan....’

‘Waar is die brief?’ vroeg de heer Vermeer met koortsachtige haast.

‘Hier, mijnheer,’ antwoordde de geestelijke, den brief uit een portefeuille te voorschijn halend.

‘Draagt u kennis van den inhoud?’

‘Neen, mijnheer, hoegenaamd niet,’ en dit zeggende, stond de priester, door een gevoel van kieschheid gedreven, op, om zich te verwijderen.

‘Als ik u verzoeken mag, blijf dan, mijnheer,’ voegde hem de heer Vermeer toe, ‘gij zijt de boezemvriend van mijn zoon geweest, gij waart zijn vertrouweling,.... blijf, verzoek ik u,.... misschien dat de inhoud ook u aangaat.’

Met bevende handen verbreekt de heer Vermeer het zegel, en vlug glijdt zijn onrustige blik over het hem zoo dierbare schrift. Plotseling verbleekt hij, snakt hij naar adem, en springen hem de tranen uit de oogen.... Met een diepen zucht laat hij eindelijk het papier uit zijn handen glippen, slaat de handen vóór zijn aangezicht en snikt zoo hevig, dat zijn borst er van schokt.

De priester weet niet wat te doen. Zal hij den rampzaligen vader toespreken, of zal hij wachten totdat deze het woord tot hem richt.... Na eenig dralen grijpt hij, als eertijds, den heer Vermeer bij de hand en mompelt met ontroerde stem: ‘Arme, arme vader!’

't Duurt nog eenigen tijd voordat het snikken tot bedaren komt. Eindelijk heft Vermeer zijn betraand gelaat omhoog en zegt in geheel anderen toon dan zooeven:

‘Dus u weet niets van 't geen in dit schrijven staat? Mijn zoon heeft u het geheim van zijn leven niet geopenbaard?’

‘Werkelijk niet, mijnheer, op mijn woord van priester....’

‘Welnu, lees dan,.... in u, den besten vriend van mijn Eduard, stel ik vertrouwen,.... gij, maar ook gij alleen, moogt weten, wat mijn zoon heeft gedreven tot alle offers, die hij heeft gebracht, ook tot het offer van zijn leven.’

(Slot volgt.)