De Nieuwe Belgische Illustratie. Jaargang 15

Oorlogsschepen,
door F.J.H. Evers.

V. (Slot.)
Aanhangsel. Het etablissement Feyenoord.

Den 15en Augustus 1894 betrad ik voor de eerste maal het etablissement Feyenoord om aanschouwer te zijn van het te water gaan der Piet Hein. Op de daarvoor bestemde glooiende stelling bevond zich log en onbeweeglijk de stalen romp van het oorlogsschip, waarop drie vlaggen lustig wapperden. Aan de eene zijde was voor de honderden genoodigden een tribune opgericht, hecht en stevig, zoodat een ongeluk als onlangs op de werf te Blackwall gebeurde bij het te water laten van de Albion, tot de onmogelijkheden behoorde. De meest verschillende standen waren op die tribune vereenigd, een schutter zag ik daar zelfs staan naast een marineofficier, en grooter contrast is - dunkt me - wel niet denkbaar. Allen zien in spanning toe, hoe de dochter van den bestuurder van het gesticht het koord doorknipt, waardoor de flesch Champagne tegen het schip in stukken slaat en met heur kostelijken inhoud het schip en den grond drenkt, wat het sein is, om de klink los te slaan, welke het schip nog tegenhoudt. ‘Zal de Piet,’ zoo vraagt men, ‘terstond van de helling afgleiden? Zal men haar nog te hulp moeten komen?’ Eenige minuten.... en daar komt beweging in den klomp; gelijk een gans waggelt ze naar 't water, heur element, en onder 't zakdoeken wuiven en luid hoerageroep glijdt ze statig de Maas in en schiet in haar vaart voort tot aan den tegenovergestelden kant. En als wij onze oogen den kost hebben gegeven, dan wordt ook ons gehoor gestreeld (?) door tal van bootjes, die gillend en fluitend hun zuster in het water begroeten.

Het bouwen van de Piet Hein, zoowel als van de Friesland, is een beslist bijval geweest voor de ‘groote fabriek,’ zooals men te Rotterdam zegt.

De Friesland is een half jaar eerder aan het gouvernement afgeleverd, dan de twee andere schepen van hetzelfde type, te Amsterdam en te Vlissingen gebouwd, die eerst onlangs in dienst zijn gesteld, terwijl de Friesland haar sporen te Curaçao reeds verdiend heeft. En wat de Piet Hein betreft..... duidelijk blijkt uit het verslag van den divisie-commandant van H.M. pantserschepen Evertsen, Kortenaer en Piet Hein, de superioriteit van dit op het etablissement Feyenoord gebouwde schip.

Kortenaer en Evertsen moesten tot reparatie hunner machinen en krukpen-metalen te Malta vertoeven, terwijl van de Piet Hein die verder de reis, gedeeltelijk alleen moet voortzetten, gerapporteerd wordt: ‘De machinen werken bij voortduring zeer goed’ en ‘over de machinen van H.M. Piet Hein is de commandant zeer tevreden.’ Ook in gering kolenverbruik wint de Piet Hein het verre van de andere schepen. De cijfers zal ik maar achterwege laten om niet een te dorre opsomming te geven; men kan ze echter vinden pag. 248, 254 en volgende van het ‘Jaarb. der Kon. Nederl. Zeemacht’ 1895/96.

Eenige nadere bijzonderheden over deze fabriek mogen hier volgen. Zij werd gesticht 10 November 1823 (Kamerlingh Onnes schrijft foutief 1824), door G.M. Roentgen. Met buitengewone gaven bedeeld, met scherpen blik toegerust op het machinevak, zoodat zijne roemrijke uitvindingen nu nog ten nutte van den scheepsbouw zijn, gesteund door de machtige bescherming van wijlen Z.M. Willem I, wist G.M. Roentgen de fabriek tot buitengewone hoogte en bloei te brengen. Reeds in de eerste jaren van haar bestaan toonde zij niet terug te schrikken voor de grootste ondernemingen, die allen uitmuntend slaagden en de fabriek te Feyenoord ook in het buitenland met roem bekend maakten, zoodat behalve aan de Hollandsche, ook aan de Russisch een de Fransche marine oorlogsschepen werden geleverd en werken van allerlei aard met den grootsten lof werden uitgevoerd. Gedurende 25 jaren bestuurde G.M. Roentgen, wiens naam in Rotterdam door de Roentgenstraat wordt levendig gehouden, de fabriek, totdat een treurige dood een einde maakte aan zijn arbeidzaam en roemrijk leven. Harde, moeilijke jaren had na zijn dood (1849) de fabriek te doorworstelen, maar nu is die ongeluksperiode voorbij, die strijd gelukkig gestreden, bovenal gelukkig voor de talrijke gezinnen, voor welke het al of niet bestaan der fabriek een levenskwestie is. De bloei, welken thans de fabriek geniet, blijkt uit de 7 pCt. dividend, welke de aandeelhouders hebben genoten, maar blijkt vooral uit de schepen, die thans in aanbouw zijn, nl. de kruiser Gelderland, het recherchevaartuig Hazewind, het ss. Mossel voor de pakketvaart en een groote stoomer op Batavia voor de maatschappij ‘Nederland.’ Voor een niet gering gedeelte is deze bloei te danken aan de uitmuntende leiding en onvermoeide werkkracht van den heer D. Croll, sinds negen jaar directeur der fabriek.

Met de grootste welwillendheid heeft ZEd. mij in staat gesteld, nauwkeurig de fabriek te bezichtigen, welke, dank aan zijn kunde en beleid, aan ruim 1400 arbeiders werk en leven verschaft. Bij de nauwkeurige bezichtiging der fabriek had ik 't voorrecht tot geleider te hebben den heer J. Morssink, den bekwamen scheepsbouwkundige van het departement scheepsbouw, die helder en duidelijk mij de verschillende uitleggingen gaf.

De werf betredende, komen wij het eerst aan de afdeeling scheepsbouw, een reusachtige loods, waar 200 werklieden ijverig en voortdurend aan den arbeid zijn en aantoonen dat het geheele delfstoffenrijk cijns betaalt aan 's menschen verstand. Doch hoe kundig en krachtig dezen ook mogen zijn, zelfs het tienvoud van deze werklieden, het honderdvoud van hun kracht zou - zegt Dickens in ‘De scheepstimmerwerf van Chattam’ - niets beteekenen zonder de kracht dier stoomwerktuigen om de ijzeren platen te doorboren - drie en meer cM. dik! - voor de klinknagels, die zij door waterkunst drukking, in de schoonste spitstoeloopende lijnen van het schip persen; zonder de kracht dier werktuigen, die de zwaarste ijzeren platen schaven en persen en schrapen met messen in den vorm van snavels van groote en gruwzame vogels, naar de fijnste eischen van 't plan! Deze machinerieën van een schrikkelijke kracht, zoo gemakkelijk te regelen door een opmerkzaam oog en besturende hand, doen ons met diepe ver- en bewondering tot hen opzien.

‘Gehoorzaam monster bijt deze massa ijzer op gelijke afstanden door en door, waar men met krijt al deze regelmatige merken heeft gezet.’ - Het monster kijkt naar zijn werk en het zwaar hoofd oplichtende, antwoordt het: ‘Graag doe ik 't niet, maar, als 't gedaan moet worden....’ Het vast metaal wringt zich los, heet van den verbrijzelenden tand van het monster en... 't is gedaan. ‘Dienstvaardig monster, ziehier deze andere massa ijzer. Dit moet weggeschild worden, naar deze keurige minderende en willekeurige lijn; zie als 't u blieft er naar.’ Het monster (dat in gepeins verzonken is geweest) brengt zijn stomp hoofd naar beneden en bekijkt de lijn van nabij - zeer van nabij, daar het ietwat kortzichtig is ‘Graag doe ik 't niet, maar als 't gedaan moet worden...’ Het monster maakt zijn berekening en 't gemartelde stuk wringt zich los en valt als een dicht in elkander gedraaide slang te midden van de asch. Het ponsen, het slaan van kleinere gaten in ijzeren platen, is maar een spelletje door een jongen en een man gespeeld, waarbij in een oogenblik de grond bezaaid is met ronde ijzeren staafjes. Deze staafjes deden mij aan de fabriek tol betalen; voordat mijn geleider mij kon tegenhouden, nam ik zulk een staafje in de hand, maar.... wist niet hoe spoedig het weer op den grond te werpen, en met moeite kon ik een kreet van pijn weerhouden, daar door de kolossale wrijving, het staafje brandend heet was, en ik aldus, gedurende eenige uren op gevoelige wijze aan mijn fabrieksbezoek herinnerd werd.

Onmiddellijk aan de stoomsmederij grenst de spantenloods, waar aan de spanten, noodig voor den romp der te bouwen schepen, de juiste vormen worden gegeven. Daar zag ik hoe die spanten, op gloeihitte gebracht, werden omgebogen als dunne boomtakken, daar zag ik, hoe zware ijzeren platen werden gekromd en gevouwen als een plat papier, hoe door ontzettende stoomschaven de ruwe kanten van dikke ijzeren platen werden afgeschaafd, gelijk gemaakt en gepolijst, als moesten ze dienen voor spiegels. Een oorverdoovend geraas, een voortdurend gegons, gehamer, gesmeed, geklop, gedreun, geroep om u heen, dat uwe woorden doet verloren gaan, u de stem doet uitzetten en verheffen, om u eenigszins verstaanbaar te maken, en ten laatste u het stilzwijgen oplegt, om u zwijgend bewonderaar te maken van 's menschen vernuft en wilskracht, die al dat wonderbaars heeft tot stand gebracht.

De spantenloods uitgaande, komen wij op een kleine plek gronds, waar verschillende balken en kleine stapels hout bijeen zijn verzameld. 't Is stil daar, een vreemde stilte, welke na het geraas en gedruisch in de spantenloods ons eenigszins onnatuurlijk voorkomt en onwillekeurig onze stem doet dalen. De hout- bewaarplaats! Zoude men gelooven dat op die kleine ruimte voor een waarde van circa fr. 80.000 aan hout zich bevindt?

Zonder een zweem van bereddering - om weer eens met Dickens te spreken - wordt de kostbare houtvoorraad opgestapeld. Het steekt zich zelf zoo weinig mogelijk in de hoogte en roept niemand toe: ‘Kom en zie naar mij.’ En toch wordt datzelfde hout uit de boomen der wereld uitgezocht; uitgezocht om zijn lengte, uitgezocht om zijn breedte, uitgezocht om zijn rechtheid, uitgezocht om zijn buiging, gekozen met het oog op iedere behoefte van schip of boot! Daarna betreden wij de plaats, waar in een oogenblik dat hout kan worden gezaagd en verdeeld in planken en blokken: de Stoomhoutzagerij. ‘Die kostbare balk van teakhout (in prijs een mahoniebalk van dezelfde grootte overtreffend) is te breed of te lang,’ zegt de scheepsbouwmeester, en aanstonds worden twintig (of minder) stoomzagen gesteld, en gaan krassend of geruischloos op en neer, in rythmische maat, totdat de balk in de vereischte stukken is verdeeld. Door een bijzondere inrichting wordt tevens, naarmate de zagen dieper in het hout dringen, de door te zagen balk kalm en zachtjes naar voren gebracht.

Naast de stoomhoutzagerij bevindt zich de Sloepenloods, waar de verschillende sloepen, voor de verschillende zeeschepen bestemd, vervaardigd worden en dat hier niet ‘op een koopje’ wordt gewerkt, blijkt uit de zorgvuldige, nauwkeurige afwerking, uit de degelijke houtsoort en uit den schat van koper, waarmede planken worden bevestigd, onderdeelen vastgezet enz. Daarna vraagt de werkplaats der 70 scheepsbeschieters een beschrijving. Deze scheepsbeschieters zijn geen kanonniers, geen oorlogszuchtigen, die op de schepen moeten schieten en deze moeten trachten te ontredderen. Neen, 't zijn kundige timmerlieden, wier taak bestaat - natuurlijk met hulp van den onmisbaren stoom - in het innerlijk verfraaien en afwerken der schepen, in het maken van dekhuizen, kasten, buffetten en meubels van allerlei soort voor de schepen; dààr wekte een keurige boekenkast voor de Gelderland mijn begeerigheid op; daar riep een tot in de fijnste onderdeelen afgewerkt buffet om een marmeren dekblad, om aanstonds de commandantshut te kunnen sieren, daar werden de fijnste kapiteeltjes en kolommen door vaardige kunstenaarshanden gebeiteld en gebeeldhouwd. En toch, wat al de verschillende stoomwerktuigen, reuzenhamers, reuzenboren, reuzenschaven niet hadden kunnen veroorzaken, geschiedde hier, dat na-

[p. 151]

melijk een zeer beangstigend gevoel mij bekroop en een rilling mij door de leden voer en de oogen deed sluiten, toen ik zag hoe een betrekkelijk kleine ronde houtzaag, met bliksemsnelheid ronddraaiend, zich een weg baande door het hout, dat voorzichtig door een werkman der zaag werd voorgehouden. Ieder oogenblik was ik bevreesd, dat te gelijk met het hout ook de handen van den werkman zouden worden geraakt en.... afgesneden en ik was hartelijk blij uit die werkplaats weer in de open lucht te komen om de Scheepshellingen in oogenschouw te nemen. Op de 120 M. lange scheepshelling stond het zusterschip van de Friesland, de Gelderland, op stapel, en waren honderden werklieden bezig met klinken, (echter niet met gevulde glazen!) hameren, branden enz. Onder en langs de helling heen wandelend, dwingt de omvang van den stalen romp onzen eerbied, en de zorgvuldigheid, waarmede wordt gewerkt, onze bewondering af. Boven op de stelling geklommen, met een verrukkelijk uitzicht over de Maasrivier, was het mogelijk van nabij het pantserdek - 5 cM. dik - te beschouwen, dat 1 Meter onder de waterlijn beginnend, zich als een gewelfd ondoordringbaar koepeldak over het geheele schip uitstrekt en machines, munitie-bewaarplaatsen enz. een veilige beschutting verleent. Door de verschillende in aanbouw zijnde dekken van de Gelderland, kon men den ondersten bodem van het schip zien, een ontzettende diepte, die den ongewonen bezoeker dreigt duizelig te maken en eerder dan hem lief is, den beganen grond te doen bereiken. Gelukkig kwam ik echter op de gewone wijze, (d.i. op de voeten) beneden. Behalve de scheepshelling van 120 M. bestaat er nog een van 90 M., terwijl er een derde van 130 M. zal worden gebouwd.

Naar de machinewerkplaats ons begevende, kwamen wij voorbij de groote stoomkraan, een inderdaad ‘kranige’ machine, welke gereed is om vrachtjes van zestig ton in de hoogte te heffen. Hoewel niet de ontzaglijke stoomkraan van 150 ton te Hamburg, waarvan de feuilletonnist in de Tijd gewaagt, is het gewicht dat door Feyenoord's kraan kan worden opgeheven, ontzettend. Zestigduizend kilo wordt opgebeurd, alsof 't zoo maar niets is! Alle kruiers van Amsterdam te samen zouden in uren niet kunnen verrichten, wat deze stoomkraan (de grootste van Rotterdam en DUS ook van Nederland) gehoorzamend aan den vingerdruk van één persoon, in ettelijke seconden verricht. De kettingen zijn dan ook ontzaglijk, de balken reusachtig, de fundeering buitengewoon zwaar en diep.

Van de machine-werkplaats onthoud ik alleen de stoomboorbank, welke gaten van verschillende afmetingen in het zwaarste ijzer kan boren; en van de stelplaats de loopkraan, welke naar alle kanten van het gebouw kan worden gevoerd over rails, welke aan de zoldering zijn bevestigd, en platen en balken van 10.000 kilo kunnen opheffen en brengen waar 't noodig is.

Een vluchtig bezoek brachten wij daarna aan de sombere gieterij, waar het ruwe ijzer wordt gesmolten en dan alle vormen en gedaanten aanneemt, welke de koning der schepping er aan geven wil. Levendig werd ik hier herinnerd aan de uitgebreide etablissementen van Cockeril te Seraing, welke ik voor eenige jaren met mijn vriend St.. bezichtigd had¹⁾. Dààr zagen we het gesmolten wit gloeiende ijzer - waarvan de ondraaglijke hitte op een afstand zich reeds deed gevoelen - door forsche werkers, slechts van de hoogst noodige kleeding voorzien, in de vormen gieten; dààr zagen wij ook het zg. trekken van de spoorrails, als een zwaar blok gloeiend ijzer in zeer korten tijd, door het geweldig persen der wals, in lengte werd verdrievoudigd, totdat het blok, nadat dit proces eenige malen herhaald was, in een rail van kolossale lengte was hervormd! Dan werd die rail gebracht voor een reuzenwiel, dat met bliksemsnelheid ronddraaiend, onder een oorverdoovend leven, een sissend geraas, een vuurwerk van rondspattende vonken, op de juiste maat de rail doorsneed, in korter tijd dan noodig is om een bladzijde der Illustratie open te snijden.

Kan de fabriek te Seraing bogen op het maken van spoorrails, Feyenoord's fabriek kan zich beroemen te bezitten de grootste KLINKMACHIEN der wereld. Hoe u te beschrijven dit wonderwerk van den menschelijken geest, dat met alle beschrijving spot; hoe te gewagen van de vreeselijke kracht, die in u huist, van de - laat ik zeggen - tergende kalmte, waarmede gij de meest onmogelijk schijnende taak volvoert, in stille waardigheid, zonder inspanning, zonder luidruchtigheid, in schrille tegenstelling met al het leven dat u omringt!

Stellen wij ons voor twee ijzeren platen, welke aan of op elkander bevestigd moeten worden. Door de van te voren geboorde gaten, wordt de klinknagel van respectabelen omvang gestoken en het einde, dat aan de andere zijde uitkomt, wordt door de eenvoudige drukkende aanraking van de klinkmachien onbreekbaar vastgeklonken met een drukkingskracht van 200 ton, wat dezelfde uitwerking heeft als werd er een gewicht op gezet van tweehonderd duizend kilogram.

Mijn laatste bezoek gold de Grofsmederij, waarvan de geweldige stoomhamers de grootste merkwaardigheid uitmaken, welke op het te beuken ijzer met onweerstaanbare kracht neerkomend, met één enkelen slag lang maken wat kort, breed wat smal, ‘recht wat krom is.’

Ons bezoek aan het etablissement is hiermee geëindigd. Hoewel in de open lucht, meenen wij nòg den grond te voelen dreunen onder het geweldig beuken der stoomhamers, nòg het geraas en rumoer der werkplaatsen te hooren, dat het trommelvlies dreigt te scheuren, en den uitgang genaderd, meer dan voldaan over het heerlijke en leerrijke, dat we hebben genoten, neem ik met een dankbaren handdruk afscheid van mijn geduldigen, vriendelijken begeleider en met een ‘tot weerziens’ neem ik thans afscheid van mijn geduldigen lezer.

1) Zie de beschrijving in den loopenden jaargang van de Belg. Illustratie, blz. 30.