De Nieuwe Belgische Illustratie. Jaargang 14

Wat een kathedraal verhalen kan.

III.
Renaissance en Revolutie.

Als wij op het oogenblik de eerbiedwaardige tempels beschouwen, door de vrome middeleeuwen met zoo blijde geestdrift gesticht, met zoo gulle offervaardigheid en rijken kunstzin versierd, dan bevinden wij dat de meeste in een staat verkeeren, die treurig afsteekt bij hun vroegeren luister.

In onzen tijd zijn vele beroemde oude kathedralen met groote zorg hersteld; bij voorbeeld de Dom van Keulen, de Notre-Dame van Parijs en, in Noord-Brabant, de St.-Janskerk te 's-Hertogenbosch, wier herstelling echter nog ver van voltooid is. Deze hoofdkerken vertoonen zich thans weer nagenoeg in haar oorspronkelijke gedaante. Maar vele andere, in ons land vooral, bieden het droevig beeld van vervallen grootheid. Niet alleen dat de tand des tijds ze zoo min als alle menschenwerk heeft gespaard en het fijne beitel- en beeldwerk heeft afgeknaagd en afgestompt; dat regen en wind de steenen hebben verweerd en vergrauwd, - die eerbiedwaardige teekenen van hoogen ouderdom misstaan die eeuwenheugende reuzen niet; want ook voor gebouwen geldt wat de Schrift van den mensch zegt: dat de grijsheid een sierlijke kroon is, door de gerechtigheid verworven.

Maar wat werkelijk bedroevend is om aan te zien, dat zijn de verwoestingen en verminkingen, die zij aan schendige handen te wijten hebben en die hen soms tot onkenbaar wordens toe hebben misvormd.

Die verwoestingen zijn van tweeërlei aard: vooreerst de gewelddadige, waaraan de meeste in tijden van beeldenstorm, revolutie of oorlog blootstonden; en ten andere de kalme, bedachtzame, dikwijls goed gemeende misvorming, die wansmaak, onkunde en vooroordeel ze deden ondergaan.

De laatst bedoelde mishandelingen zijn dikwijls nog noodlottiger voor het karakter der gebouwen geweest dan de eerste.

Dat is bij voorbeeld het geval geweest met de kathedraal van Clusy, die geen beeldenstorm gekend heeft, zooals er over onze oude vaderlandsche hoofdkerken is heengestreken; die ook, zooals we straks zien zullen, tijdens de gruwelen der Fransche revolutie werd gespaard, maar waar de Renaissance, onder voorwendsel van verfraaiing, op inderdaad Wandaalsche manier heeft huis gehouden, - gelukkig hoofdzakelijk alleen wat de inwendige stoffeering betreft.

In verloop van eeuwen was de hoofdkerk, die wij de vorige maal in wording hebben gezien, aanmerkelijk verfraaid en verrijkt. Hugo van Courtenay had zijn ontwerp niet voltooid mogen zien, daar hij in 1238 gestorven was; maar zijn zoon Willem, in zijn school opgevoed, was in staat gesteld het werk zijns vaders nog rijker uit te voeren, dan deze het zich gedroomd had. Hij mocht aan het koor een dubbele zijbeuk en een krans van vijf straalkapellen toevoegen.

Dat koor werd later omgeven met een steenen afsluiting, versierd met tafereelen uit het Oude en Nieuwe Testament in keurig beschilderd beeldwerk.

Aan de voorzijde bestond die afsluiting uit een prachtig jubé of verhoogde stelling, waarop onder de kerkelijke diensten het zangkoor geplaatst was en van waar de epistel en het evangelie werden voorgelezen. Drie breede deuren, onder dit jubé aangebracht en tijdens de godsdienstoefeningen geopend, gaven het volk gelegenheid, van verre de plechtigheden aan het altaar te volgen.

Het altaar prijkte met kunstig bewerkte reliekschrijnen onder een koperen baldakijn, en aan weerszijden stonden rijen gebeeldhouwde eiken banken voor de kanunniken. Tegen de koorafsluiting waren in verloop van tijd ook talrijke kostbare grafmonumenten opgericht voor bisschoppen of kanunniken, die zich voor de kerk bijzonder verdienstelijk hadden gemaakt.

Zoo was de kathedraal van Clusy, dank aan de offervaardigheid der geloovigen, allengs een luisterrijk heiligdom geworden, een eerbiedwaardig gedenkstuk der vroomheid van achtereenvolgende geslachten, toen de booze geest der Renaissance, na overal in Europa al gewoed te hebben, ook in het afgelegen Clusy kwam spoken.

[p. 204]

De Renaissance dweepte met de bouwvormen van het praalzieke Grieksch-Romeinsche heidendom en zag met minachting neer op de eenvoudige, strenge, maar edele en grootsche scheppingen der christelijke eeuwen. Het waren de geleerden en geletterden, de grooten en aanzienlijken, die deze nieuwe uitheemsche kunstrichting doordreven. Het volk, dat natuurlijk geen Grieksch-Romeinsche oudheden bestudeerd had, begreep er niets van. Het had zijn eigen overgeleverde kunst, die, op den vaderlandschen bodem ontsproten, met het volksleven op het innigst verweven was. Die eerwaardige, nationale kunst, de edelste bloem der christelijke beschaving, werd nu voor barbaarsch uitgemaakt, en van hooger hand, van uit de scholen en academies, werd nu het volk een vreemde kunst opgedrongen, die het niet verstond en waarvoor het niets kon voelen. Het gevolg was dat de oude, echte, uit het volk gegroeide kunst doodging, terwijl de vreemde indringster, door de grooten ingehaald en gevleid, toch nooit inheemsch kon worden. Zoodoende werd de kunst het volk ontnomen om de uitsluitende weelde der rijken te worden. De dagen van de groote gemeenschapskunst der middeleeuwen waren voorbij, en de tijd van het ‘elk voor zich,’ van de klove tusschen hoog en laag brak aan.

Maar dat alles kan de kathedraal zelf ons veel beter verhalen; uit haar geschiedenis blijkt, veel duidelijker dan met lange redeneeringen is aan te toonen, de groote ommekeer, die er in de heele maatschappij had plaats gehad.

In het jaar 1710 besloot de toenmalige bisschop van Clusy, Armand van Conflans, door den tijdgeest meegesleept, het inwendige van zijn kathedraal naar den heerschenden smaak te veranderen, zooals dit reeds met verschillende andere kerken van het koninkrijk geschied was. Te Parijs had de koning zelf het voorbeeld gegeven, door in de Notre-Dame het jubé en de heele koorafsluiting te doen wegbreken, het altaar met zijn bronzen ciborium te doen versmelten, de koorbanken uit de veertiende eeuw en de grafmonumenten der bisschoppen te doen wegruimen, alles om plaats te maken voor een pronkerige marmerversiering, die in het majestueuze gebouw heel niet paste.

Ook de kathedraal van Clusy møest op dezelfde wijze ‘verfraaid’ worden. En nu lette men eens op, hoe daarbij te werk werd gegaan, dan merkt men dadelijk het groote verschil tusschen dien tijd van pedant academisme en de kunstrijke middeleeuwen.

Nu werd niet, als tijdens de stichting der kathedraal, een wedstrijd uitgeschreven voor een ontwerp, waaraan alle meesters konden deelnemen en waarin feitelijk het heele volk uitspraak deed. De stem van het volk kwam niet meer in aanmerking. Aan een kunstenaar van de Academie werd opgedragen een ontwerp te maken voor de vernieuwing, en de bisschop onderwierp dat plan aan het oordeel van het kapittel. De kanunniken vonden het allen heel mooi; alleen de deken, een eerwaardig grijsaard, wilde er niet van weten.

Hij bracht in herinnering dat de kathedraal sinds de oudste tijden geen verandering had ondergaan, dat zij aan de heele geschiedenis van het bisdom herinnerde en in haar koor de grafsteden bewaarde van verscheiden overleden kerkvoogden. Dat koor was omgeven met een afsluiting, versierd met beelden en tafereelen, die een gestadige leering voor het volk waren. Dat alles wilde men voor den grond werpen om de afsluiting door hekken te vervangen.

Hij beriep zich op uitspraken van den H. Ambrosius en van het Concilie van Trente, die verklaard hadden dat men de oude kerkgebruiken behoorde te eerbiedigen; hij wees op de zinne beeldige beteekenis der jubé's, die den heiligen steen verbeeldden aan den ingang van Jesus' graf.

de overdekte galerij van de statie te groningen, naar een photographie van J.G. Kramer te Groningen.

gezicht in de vestibule van de statie te groningen, naar een photographie van J.G. Kramer te Groningen.

Maar de woorden van den grijzen priester vonden geen weerklank bij de vergadering en, op zijn stok geleund, verliet hij langzaam de zaal. De bisschop vroeg nog, nadat hij heengegaan was, of er ook waren, die zijn gevoelen deelden, maar al de kanunniken herhaalden dat zij het ontwerp heel mooi vonden en zich bovendien op den smaak van den bisschop verlieten.

Ook de adel en de hooge burgerij toonde zich met de vernieuwingsplannen zeer ingenomen; maar het volk, dat aan zijn kathedraal en haar sieraden gehecht was, dat vooral de sprekende gekleurde beelden van het jubé zeer liefhad en voor de nieuwe, koude, academische kunst weinig voelde, vernam met ergernis dat dit alles weggeruimd zou worden.

Maar de echte, mannelijke ernst uit de dagen van de stichting der kathedraal zat er toch niet meer in; want in plaats van zich, evenals toen, met waardigheid te verzetten, zong het volk nu spotliedjes op den prelaat en de ka nunniken.

Dezen besloten daar kort en goed een eind aan te maken en lieten op een nacht een twintigtal metselaars in de kathedraal komen, die zonder vorm van proces het jubé wegbraken en den vloer zooveel mogelijk schoon maakten, zoodat, toen het volk 's morgens kwam, ieder tot zijn verbazing den boel opgeruimd zag. Een paar dagen lang werden er in de stad schimpscheuten op gemaakt, maar toen was er geen sprake meer van: de rechte belangstelling van het volk voor zijn oude kathedraal was weg.

Achtereenvolgens gingen nu de eiken koorbanken uit de veertiende eeuw, het altaar met zijn vier bronzen kolommen, waar engelen op stonden, de afsluiting van het koor met haar mooie beelden, de koperen grafplaten en steenen grafzerken der bisschoppen naar den puinhoop en den smeltoven. In de plaats van het jubé kwam een hek van geslagen ijzer, geflan-

[p. 205]

het vertrek voor de vischvangst, naar de teekening van l.p. dessar.

[p. 206]

keerd door twee nissen met beelden en vier Corinthische kolommen, alles van kalk en gips, dat marmer moest nabootsen!

De heele koorafsluiting werd door zoo'n nuchter hek vervangen, en achter het altaar werd een soort hemel gemaakt met stralen van verguld hout, die door gipsen wolken braken, waarin engelen speelden in den vorm van kindertjes met vleugelen.

Boven het nieuwe altaar, dat den vorm had van een graftombe en van marmer gemaakt was, verhief zich een houten troonhemel in navolging van dien in St. Pieter te Rome, als groen marmer geverfd en met ornamenten van verguld lood.

Het heele koor werd met witte en zwarte marmersteenen ingelegd. Onder den hemel van wolken en stralen werd een Piëta van pleister geplaatst, omdat de middelen nog niet veroorloofden ze in marmer uit te voeren, daar er toch ook nog nieuwe koorbanken en een nieuwe godslamp wezen moest.

De oude deken van het kapittel zag al dat nieuwe moois niet meer; want hij stierf kort na de vernieling van zijn jubé.

Daarmee hield de verwoesting, die de Renaissance in het eerbiedwaardige heiligdom aanrichtte, nog niet op. Daar men het geld aan de verknoeiing van het inwendige verspild had, was er voor noodzakelijke uitwendige herstellingen niets over. Men maakte zich daarvan dan ook zoo goedkoop mogelijk af. In plaats van de spits van den grooten toren te herstellen, brak men ze af en verving ze door een piramidaal dak; evenzoo werden de zijpinakels van de vier andere torens eenvoudig weggebroken.

Daarmee nog niet tevreden, verving men de oude gekleurde vensters van het koor, die uit de dertiende eeuw dagteekenden, door gewoon wit vensterglas, opdat de houten hemel toch maar in vollen luister zou stralen, en gaf voor het opruimen dier kostbare beeldramen nog eenige duizenden ponden uit.

Ziedaar hoe de Renaissance, met de bedoeling de kerk te verfraaien, in het eerbiedwaardige oude heiligdom woedde, erger nog dan de Revolutie, die het later door haar ergerlijke vertooningen met de ‘godin der Rede’ zou onteeren, maar ten minste haar oude, gothieke beeldwerken ongedeerd liet.

Toch scheelde het maar weinig, of ook de kathedraal van Clusy had aan dezelfde verminkingen blootgestaan, als zoovele andere eerwaardige tempels in Frankrijk van het dweepziek Jacobijnsch gepeupel te verduren hadden. De providentieele wijze, waarop zij daarvan gelukkig verschoond bleef, is een der treffendste momenten in de geschiedenis der kathedraal.

In November van het bloedige jaar 1793 had de Jacobijnenclub van Clusy de vernieling besloten der gewijde voorstellingen en beelden van koningen en heiligen, die het hooge portaal sierden. Zekere burger Rulle eischte met groote woorden in den gemeenteraad de uitvoering van dat besluit.

‘Burgers,’ riep hij, ‘wij moeten de zinnebeelden, die het volk herinneren aan de dienstbaarheid, waaronder het zoolang heeft gezucht, niet meer onder zijn oogen laten, daar het voortaan van tirannie en bijgeloof bevrijd is. Aarzeling in dezen kan niet anders dan zijn verontwaardiging aanwakkeren; het vraagt, dat zonder dralen door de vertegenwoordigers der gemeente bevelen gegeven worden om de standbeelden van de despoten en alle zinnebeelden van de overheersching der priesters te verwoesten. De vrije mensch kan deze werktuigen van de slavernij niet langer aanzien. In naam van het volk eisch ik dat zij worden weggenomen.’

Aan dien eisch zou waarschijnlijk door den raad gevolg zijn gegeven, als niet burgemeester Hillot met ernst en waardigheid tegen die heftige taal was opgekomen. Hij antwoordde dat het vernielen van ijdele zinnebeelden dwaasheid was, terwijl de Republiek veel geduchter vijanden te bestrijden had; hij herinnerde hoe de Nationale Conventie zelf een maand te voren last gegeven had, de kunstvoorwerpen, die geen belangrijke geldswaarde hadden, te sparen, omdat zij deel uitmaakten van het domein der Republiek en tot studie konden dienen. Daarbij waren die beelden het werk van het volk, van de voorvaderen, en als het volk er nu bezit van nam, moest het niet zijn om ze te verwoesten. ‘Wij hebben andere zorgen aan ons hoofd,’ besloot hij, ‘dan steenen beelden stuk te slaan, en ik stel voor, tot de orde van den dag over te gaan.’

Maar burger Rulle liet zich zoo gemakkelijk den mond niet snoeren en er volgde nog een lange woordenwisseling tusschen hem en den burgemeester; maar ten slotte verklaarde de raad het debat voor gesloten, en ging tot de orde van den dag over.

De Jacobijnen lieten het daar echter niet bij; dien avond weergalmde hun club van de heftige redevoeringen tegen de houding van den raad en er werd besloten dat het volk zelf recht zou plegen over de zinnebeelden van willekeur en onderdrukking. Werkelijk ging men den volgenden dag met ladders, touwen en hamers naar de kathedraal om alle beelden van koningen of heiligen en verdere gewijde voorstellingen te vernielen.

de burgemeester van clusy spreekt tot het volk.

Maar de burgemeester had dit voorzien; hij had voor de portalen driekleurige linten doen spannen en had daar zelf met zijn raadsleden post gevat. Zijn kloek optreden hield de beeldstormers tegen; inmiddels kwam een afdeeling van de burgerwacht zich op het plein opstellen, en burgemeester Hillot sprak de ondertusschen saamgestroomde volksmenigte aldus toe:

‘Burgers, wij zijn hier niet gekomen om de beelden der koningen te verdedigen, die voor altijd van den bodem des vaderlands verbannen zijn, noch van de gewaande heiligen, die door priesters zijn uitgevonden om den geest van het volk te overheerschen. Neen! wij zijn hier om u te zeggen dat de verminking van kunstwerken, die wij aan onze vaderen, aan mannen van het volk danken, een daad van onbeschaafdheid zijn zou.... Het is niet tegen deze steenen beelden, dat gij uw rechtvaardige gevoelens moet uiten, maar wel tegen de vijanden van binnen zoowel als van buiten, levende vijanden, die zouden lachen om de woede, welke gij nutteloos op onschadelijke voorstellingen zoudt koelen. En dan.... welke zijn deze beelden? Jesus.... Zijn apostelen? Maar waren dat dan geen volksvrienden? Leefden zij in purper en rijkdom? Omgaven zij zich met slaven en dienaren?....’

Aldus ging hij voort, de beteekenis der voorstellingen te verklaren zóó dat zij voor geen revolutieman meer iets stuitends konden hebben, en besloot met den uitroep:

‘De kathedraal van Clusy, die door het volk van Clusy is gebouwd, is een nationaal monument; zij behoort ons toe, laat ons haar ongeschonden bewaren, en dat zij voortaan diene voor de groote volksbijeenkomsten, onder de hoede van het volk, dat haar heeft opgericht!’

‘Leve de natie! leve de burgemeester!’ juichten de toehoorders en aanstonds werden de beelden versierd met driekleurige linten en roode mutsen.

Maar de kathedraal bleef behouden, en al deed ook de godin der Rede er later haar intocht in de gedaante van een jonge vrouw, gehuld in witte tunica en blauwen mantel, met de vrijheidsmuts op het hoofd; al werd zij op een gouden troon door acht jonge meisjes tot in het koor gedragen en daar op een estrade geplaatst, die het altaar bedekte; al werden er revolutionnaire redevoeringen gehouden en liederen gezongen, gebeeldstormd werd er toch niet.

De verguld looden ornamenten werden van het baldakijn afgerukt om er kogels van te gieten; de klokken, op één na, die als brandklok dienst deed, tot stuivers versmolten; de zilveren en geëmailleerde reliekschrijnen naar de Conventie opgezonden; maar het gebouw zelf bleef ongedeerd, en toen later beter tijden voor den godsdienst aanbraken, kon de grijze tempel, die reeds zooveel blijde en droeve, stichtende en ergerlijke tooneelen binnen zijn wanden had zien afspelen, weer onmiddellijk voldoen aan zijn bestemming als woonstede Gods en bedehuis der gemeente.

In de geschiedenis der kathedraal weerspiegelt zich alzoo die van de stad niet alleen, maar zelfs die van het heele land. De monumenten der bouwkunst staan met de ontwikkeling der maatschappij in het nauwste verband, en daarom verdienen zij veel meer de aandacht van de beoefenaars der geschiedenis, dan deze er tot dusver wel aan hebben geschonken. Het is de verdienste van Viollet-le-Duc, dit in zijn Geschiedenis van een stadhuis en van eene kathedraal duidelijk te hebben aangetoond, ofschoon uit streng historisch oogpunt op zijn beschouwingen en voorstellingen wel het een en ander zou vallen af te dingen.

Maar wat zijn boek vooral belangrijk maakt, is het helder inzicht, dat men er door verkrijgt van de rationeele, constructieve bouwkunst der middeleeuwen, inzonderheid van den middeleeuwschen kerkbouw. Daarom valt er niet alleen voor degenen, die zich in het bouwvak bekwamen, veel uit te leeren, maar verdient het ook gelezen te worden door allen, die in de kerkelijke bouwkunst belang stellen.

J.R. VAN DER LANS.