De Nieuwe Belgische Illustratie. Jaargang 14

Wat een kathedraal verhalen kan.

I.
Een bisschop, die een leger staande houdt.

Er is haast geen stad van eenige beteekenis of ze bezit een oude kerk, een raadhuis of eenig ander gebouw uit den grijzen voortijd, dat, hoezeer soms ook verwaarloosd en gehavend, toch door zijn forsche en edele lijnen zelfs in zijn vervallen staat nog van een grootsch verleden spreekt.

Er was een tijd - en die is nog zoolang niet voorbij - dat men die gedenkstukken van het voorgeslacht minachtend voorbijging, ze onverschillig in puin liet zinken en door slordige kalfatering alleen voor zoover in stand hield als zij nog tot het een of ander pro aïsch doeleinde, het bergen van ouden rommel bij voorbeeld, konden gebruikt worden. Ja, er zijn nu nog gemeenten, waar men er handen met geld voor over heeft om alle overblijfselen uit vroeger tijden op te ruimen, als stelde men er een eer in, de laatste sporen van het verleden weg te wisschen.

Over het algemeen echter openbaart zich tegenwoordig een verblijdende belangstelling in die oude gebouwen, welke aan iedere stad haar eigenaardig karakter geven. Men begint te begrijpen dat zij eerbiedwaardige erfstukken zijn van het voorgeslacht, waaraan het tegenwoordige geslacht niet roekeloos de handen mag slaan op straffe van haar eigen eervolle afkomst te verloochenen, evenals de afstammeling van een aanzienlijk geslacht zou doen door de familiestukken van zijn voorzaten te vernielen. Men gaat beseffen dat in de verweerde steenen van die kerken en gemeentehuizen, van die torens en poorten de geschiedenis geschreven staat van het leven en streven, van het strijden en lijden der vaderen; dat die gebouwen de stomme getuigen zijn geweest van hun vreugde en voorspoed, van hun rampen en rouw; dat zij nu nog de beste toelichting leveren tot de historie, die wij uit de boeken leeren.

Als ieder eens in hoofdtrekken de geschiedenis kende van de oude hoofdkerk zijner stad, die hij misschien dagelijks gedachteloos voorbijgaat, hoeveel helderder zou niet zijn inzicht wezen in de wording van de hedendaagsche maatschappij! Die hoofdkerk toch is gemeenlijk het belangrijkste monument van de plaats, waarmee van de vroegste tijden af het wel en wee van de burgerij op het innigst was verbonden. Haar bouw valt in het bloeitijdperk van de vroegere ontwikkeling der stad; naar de grootschheid van haar ontwerp of den rijkdom harer oorspronkelijke versiering kan men dus afmeten de belangrijkheid der plaats, de welvaart, de vroomheid en den kunstzin van haar bewoners in dien tijd.

De vergelijking van hetgeen zij wisten te scheppen met hetgeen het tegenwoordige geslacht tot stand brengt, doet ons zien dat wij in menig opzicht veel van hen kunnen leeren.

En als wij dan nagaan welke stormen dat werk der vaderen hebben geteisterd, dan zien wij de beroeringen en omwentelingen der vervlogen eeuwen om zoo te zeggen voor onze oogen; de geschiedenis krijgt leven en kleur, en door helderder inzicht in het verleden leeren we ook het heden beter begrijpen. Zoo ooit, dan is hier de dikwijls aangehaalde versregel van Bilderdijk op zijn plaats:

In 't Verleden ligt het Heden,
In het Nu wat worden zal.

Hoeveel beter dan uit saaie schoolboeken zou de jeugd de vaderlandsche geschiedenis kunnen leeren uit die gedenkstukken van den voortijd! Het Valkhof te Nijmegen, de Dom van Keulen, de Ridderzaal en de Gevangenpoort te 's-Gravenhage, het voormalig stadhuis van Antwerpen - welke boeiende verhalen zouden daaraan zijn vast te knoopen, die door de jonge weetgierigheid met graagte zouden worden opgenomen! Zulke eeuwenheugende bouwwerken toch, met de gebeurtenissen, waarvan zij de herinnering bewaren, spreken anders tot de jeugdige verbeelding dan de dorre rijen jaartallen, waarmee nu onze jongens soms geplaagd worden. En hadden zij van kindsbeen aldus geleerd, de taal dier stomme getuigen van het verleden te verstaan, met welke belangstelling zouden zij dan op later leeftijd dergelijke monumenten in den vreemde ondervragen, die nu zoo vaak wezenloos worden aangegaapt, terwijl uit hun oplettende beschouwing toch zooveel leering en genot is te putten.

Het innig verband tusschen de gebouwen van een stad en de geschiedenis niet van die stad alleen, maar van het heele land, heeft den grooten Franschen bouwmeester Viollet-le-Duc de gedachte ingegeven tot zijn vermaard werk, de Geschiedenis van een stadhuis en van eene kathedraal, waarvan kort geleden een Nederlandsche vertaling het licht zag.¹

Daar kan men leeren wat een oude kathedraal, een oud stadhuis ons verhalen kunnen. Door de stichting en de verdere lotgevallen na te gaan van de hoofdkerk en het gemeentehuis der Fransche stad Clusy geeft de schrijver ons ongezocht een aanschouwelijk overzicht van de wording en ontwikkeling der maatschappij van de eerste tijden onzer jaartelling af tot op onze dagen toe.

Hij begint met ons te verplaatsen in het wild bewogen tijdperk, toen de Romeinsche heerschappij, na zich over bijna heel Europa te hebben uitgestrekt, op haar beurt moest wijken voor de invallen der Germaansche volksstammen. Gallië werd overstroomd door de strijdhaftige Franken, die zegevierend de eene stad na de andere binnenrukten, alles plunderend en verwoestend.

In die bange dagen vonden de weerlooze steden haar natuurlijke beschermers in de bisschoppen, onder wier vaderlijke leiding zich zachtjes aan, op de puinhoopen der heidensche beschaving, een welgeordende christelijke maatschappij had ontwikkeld.

Dat was ook te Clusy (Clusiacum) het geval De oude Romeinsche instellingen hadden er allengs voor een eigen christelijk bestuur plaats gemaakt. In het praetorium of gerechtshof, waar vroeger de Romeinsche practor gebood, zetelde nu de bisschop, niet enkel als geestelijk herder, maar ook als burgerlijk rechter. De tempel van Diana had de bouwstoffen moeten leveren voor de kathedraal van den H. Stephanus, die zich nu in zijn plaats verhief. En in de voormalige curia der Romeinen zetelde thans het stadsbestuur.

De curiales of raadsleden waren op het oogenblik in de diepste verslagenheid gedompeld; want door de stad had zich het schrikwekkend bericht verspreid dat de Franken in aantocht waren om ze, gelijk zoovele andere steden, uit te plunderen en uit te moorden.

Weerloos stond de stad aan de gruwzaamheid dier barbaren bloot; want ofschoon de Romeinsche keizers nog in naam heerschappij voerden over het land, misten zij sinds lang de macht om het tegen de overstelpende drommen der woeste Franken te verdedigen, en de nijvere bevolking, ongeoefend in den wapenhandel, was evenmin bij machte zich zelf te verweren.

In de algemeene radeloosheid, stelde een der raadsleden voor, alle kostbare voorwerpen en het gemunte geld op de markt samen te brengen, ten einde daarmee de Franken, wien het toch hoofdzakelijk om plundering zou te doen zijn, te bevredigen. Maar een ander voerde daartegen zeer terecht aan, dat de roofgierige barbaren zich niet zouden tevreden stellen met hetgeen hun vrijwillig aangeboden werd en zich daardoor niet zouden laten weerhouden, in de huizen naar verderen buit om te zien.

Toen stelde een der curiales voor, dat men zich tot den bisschop wenden zou, opdat deze met zijn zedelijke macht het gevaar van de bedreigde stad mocht afkeeren door den vijand te gemoet te gaan. De bisschop had inmiddels zijn geestelijken reeds rondom zich vergaderd ten einde te overleggen wat in deze benarde

1 ‘De Geschiedenis van een stadhuis en van eene kathedraal’ van Viollet-le-Duc, door Th. Molkenboer uit het Fransch in het Nederlandsch overgezet en met een voorwoord van Dr. P.J.H. Cuypers, uitgegeven en gedrukt bij de Erven F. Bohn te Haarlem. (Met talrijke afbeeldingen.)

[p. 191]

omstandigheden tot redding der stad gedaan kon worden. Hij ontving de radelooze curiales minzaam en beloofde te doen wat in zijn vermogen was om de stad voor den naderenden vijand te beschermen.

‘Maar,’ sprak hij, ‘laat ons de barmhartigheid van den Almachtige inroepen, opdat Hij ook met ons zij, en dat Hij de ongelukken van onze stad moge afwenden, die onze zonden over haar hebben doen komen; want wat zouden wij zonder Hem kunnen hopen! Gaat alle medeburgers waarschuwen, dat een ieder zich in gebed begeeft. En wij, wij zullen ons naar de basiliek van den gelukzaligen Stephanus begeven en bij den schijn der lampen zullen wij den goeden en rechtvaardigen God smeeken ons onze schulden te vergeven en een blik van medelijden op ons volk te werpen. Wij zullen de kerk voor allen open laten, opdat een ieder zijne zonden openlijk zal kunnen belijden.... Morgen, bij het aanbreken van den dag, zal ik mij naar de markt begeven en zoodra de uitkijk de komst der Franken zal melden, zullen wij de stad uitgaan, hun te gemoet.’

Alles stroomde nu, in den donkeren avond, naar de basiliek, waar inmiddels de lampen ontstoken waren en de bisschop met zijn priesters zich binnen de koorafsluiting vereenigde Weldra was de heele kerk gevuld met de beangste geloovigen, die van hun bisschop redding verwachtten. Hij verhief zich van zijn zetel, plaatste zich voor het altaar, en te midden der diepste stilte de rechterhand opheffend, gaf hij met van aandoening bevende stem de geknielde schare zijn zegen.

de bisschop zegent het volk

De vrouwen snikten, de mannen sloegen zich op de borst of drukten het hoofd tegen de steenen, terwijl de bisschop, de stem verheffend, hun onder het oog bracht dat de zonden des volks de gramschap des Hemels over de stad hadden afgetrokken en dat alleen de rouwmoedige belijdenis hunner schuld en het nederig gebed Gods toorn van hun hoofden kon afwenden.

In de grootste stilte hoorde de schare die woorden aan, en toen de bisschop had uitgesproken, braken uit aller borst de snikken en jammerklachten los. Allen beleden luide hun zonden en smeekten deemoedig om vergeving.

Doch daar weerklonk op eens van het voorplein een schrikkelijke kreet: ‘De Franken! de Franken!’ huilde het volk, dat de kerk kwam binnengevlucht, terwijl anderen naar buiten stormden. Er ontstond een verbijsterend rumoer, te midden waarvan de bisschop zich ternauwernood ken doen verstaan. Maar hij wist de menigte tot bedaren te brengen, en terwijl hij ze aanmaande, te blijven bidden, trad hij zelf met eenige moedige mannen naar buiten.

Daar bleek, dat het niet de Franken waren, die de stad hadden overrompeld. Terwijl de burgers in de kerk waren saamgestroomd om te bidden, had een bende gauwdieven daarvan gebruik gemaakt om in hun afwezigheid de aanzienlijkste huizen te plunderen. De schurken hadden deuren en meubels opengebroken, het gemunte geld, de sieraden en het kostbare vaatwerk meegenomen en zich reeds met hun buit in veiligheid gesteld. Slechts een paar achterblijvers werden gegrepen en, ondanks den raad van den bisschop, door de verwoede menigte, zonder vorm van proces, in het water geworpen.

In den morgen na dien schrikkelijken nacht wachtte de bisschop, overeenkomstig zijn belofte, met zijn priesters op de markt de komst der vijanden af en hield intusschen door hartelijke toespraken den moed der bekommerde burgers levendig.

Zoodra de man op den uitkijk de nadering der Franken gemeld had, wenkte hij zijn geestelijken zich in orde te scharen en gaf aan de menigte, op de markt verzameld, zijn zegen.

Reeds betraden de Franken de voorstad, toen zij, bij een kromming van den weg plotseling tegenover den bisschop stonden. Deze was gekleed in een wijd kasuifel (casula) van linnen, blank als room. Twee smalle gouden banden daalden van de schouders tot op de voeten. Zijn hoofd was gekroond met den bisschoppelijken mijter, bestaande uit een gouden band met twee zijdelingsche, witte lubben, door een purperen band gescheiden; van den gouden band om zijn hoofd hingen twee smalle banden, eveneens van goud, tot op zijn schouders af. In zijn linkerhand hield hij den bisschopsstaf met een klein zijdelingsch uitsteeksel van ivoor aan het boveneind, in den vorm van een schelp. Paarse handschoenen met goud geborduurd dekten zijn handen.

De priesters waren allen in witte koorhemden gehuld, die zonder gordel tot op de enkels neerhingen.

De voorsten van den troep Franken, die uit ongeveer vijftienhonderd man voetvolk en vierof vijfhonderd ruiters bestond, hielden eerst stil voor dit ongewone tooneel; maar hun aanvoerder, dit ziende, zette zijn paard aan en vroeg den bisschop barsch, wat hij begeerde.

‘Hertog,’ hernam deze, ‘zou het niet tot u zijn dat ik deze vraag zou kunnen richten? Komt gij als vriend? Zijt gij een bondgenoot of een vijand van het Romeinsche keizerlijk? Als gij hier bij ons als bondgenoot komt, zijn onze harten voor u open en zijn wij bereid uw mannen als onze broeders te ontvangen. En als gij komt als vijanden: wat hebben wij u dan gedaan? Welke beleediging hebt gij te wreken? De bevolking van Clusiacum is vredelievend, geheel alleen bezig met den landelijken arbeid en den handel; zij heeft niemand onrecht aangedaan, zij is niet gewapend en zou zich niet kunnen verdedigen. Waartoe zou zij wapens noodig hebben, wetend dat zij geen vijanden heeft. Waarom dan die oorlogstoerusting? Men zegt, dat de Franken, moedig in het gevecht, zacht zijn als de zwakken, gelijk het sterken betaamt. Ik heb het geloofd en daarom ben ik voor mijn kudde uitgegaan, om u te doen welen, dat zij buiten staat is, zich zelf te verdedigen, zoodat de dapperheid der Franken hier geen gelegenheid zal vinden zich te toonen.’

‘Goed, goed,’ antwoordde de aanvoerder, ‘laat ons door, wij weten wat wij hier te doen hebben.’

‘Neen, bij den levenden God, ik zal deze plaats niet verlaten! Ga over mijn lijk en over dat van mijn priesters, als gij wilt doorgaan zonder mij aan te hooren! Gij komt om de kudde te vernielen, dan is het rechtvaardig dat gij eerst den herder verplettert! Maar onthoudt de woorden van een grijsaard, die voor u staat alléén gewapend met zijn woorden van vrede: De ware, barmhartige en wrekende God verdedigt de zwakken en straft vroeg of laat hen, die misbruik maken van hun kracht door zich zonder eenig gevaar op weerloozen te werpen om hun te ontnemen wat zij bezitten.’

Vervolgens op het kruis wijzend, schilderde hij de macht van den Gekruisten God, die het heidensche Rome had overwonnen en nu volken zonder tal opriep opdat zij onder zich de brokken der keizerlijke heerschappij zouden verdeelen; en zich eindelijk op het oordeel van dien God beroepend, plantte hij het blinkende kruis vlak voor den kop van des aanvoerders paard, zoodat dit terugweek.

‘Wie heeft u gezegd, dat wij hier als vijanden komen?’ vroeg de aanvoerder eindelijk, en toonde zich bereid te onderhandelen. Hij wenschte levensmiddelen en tweehonderd ponden goud. De bisschop beloofde dat hem alles zou gegeven worden, mits hij zwoer dat niet één inwoner mishandeld en niet één huis geplunderd zou worden.

‘Ik beloof het u,’ sprak de Frank.

‘Zoo wees gezegend.’ En de bisschop strekte de hand zegenend over de Franken uit; men zag hoofden zich buigen onder het gebaar van den herder.

Deze hief met de priesters een loflied aan en zingende gingen zij de Franken voor naar de stad, terwijl het volk overal neerknielde, waar de prelaat voorbijkwam.

In het gemeentehuis zou den aanvoerder het goud worden ter hand gesteld, dat hij zich als schatting bedongen had; al het gemunte geld, de edelgesteenten, de gouden en zilveren vaten en de kostbare stoffen werden op de tafel bijeengebracht, maar zij bereikten niet het gewicht, door den hertog bepaald. Daarom gelastte de bisschop dat de gouden platen, die het ciborium van het altaar in de St.-Stephanuskerk bedekten, er bij zouden gevoegd worden. Terwijl men wachtte dat zij op de weegschaal konden gelegd worden, verhaalde de bisschop hoe in den nacht een dievenbende de aanzienlijkste huizen geplunderd had, waardoor de stad van de middelen beroofd was, zich vrij te koopen.

De Frank dacht eenige oogenblikken na, fluisterde zijn mannen iets in het oor, en tot groote verwondering van den bisschop en de omstanders werden de roovers, twee aan twee aan elkaar gebonden, door soldaten binnengebracht.

‘Zijn deze mannen niet de roovers, van wie gij spreekt?’ vroeg de hertog.

‘Ja, zij zijn het!’ riepen de curiales,

‘Zij zijn gegrepen weinige mijlen van hier,

[p. 192]

gestolen voorwerpen met zich dragend,’ hernam de hertog; ‘men brenge den buit.’

Zoo geschiedde, en toen de edele metalen gewogen werden, bevond men dat het vereischte gewicht overtroffen was. Nu mocht de bisschop de gouden platen van het ciborium behouden en de Frank schonk hem bovendien nog zooveel voor de kerk als er meer was dan het gevraagde gewicht. Den aanvoerder der rooverbende kloofde hij met zijn strijdbijl het hoofd, tot loon voor zijn verraad.

Den volgenden dag verlieten de Franken de stad. Wel hadden in den nacht, ondanks de beloften van het opperhoofd, eenige ongeregeldheden plaats gehad; maar niet één inwoner was toch gewond of gedood. Met reden was daarom de bevolking van Clusiacum haar bisschop dankbaar, wijl hij door zijn tusschenkomst de stad voor groote rampen bewaard had.

Op den kruisweg, waar de ontmoeting van den bisschop met de Franken had plaats gehad, werd een kruisbeeld opgericht. Vervallen en telkens weer hersteld, kan men het nog zien op den hoek van het kleine plein, waar de drie hoofdstraten op uitkomen, niet ver van de spoorwegstatie. Daar verhaalt het nog aan ieder, die de taal der monumenten weet te verstaan, hoe tijdens de invallen der Franken Clusy door zijn bisschop gered werd, en in 't algemeen hoe in den wilden maalstroom, die het heele Romeinsche rijk meesleepte, onder de hoede der bisschoppen, de jonge christelijke beschaving behouden bleef.

(Wordt vervolgd.)

J.R. VAN DER LANS.