De Nieuwe Belgische Illustratie. Jaargang 13

[p. 121]

[Nummer 16]

De nieuwe kathedrale kerk van Sint Bavo te Haarlem.

Meer dan in eenig ander land werden op het eind der middeleeuwen in vele steden van ons vaderland zeer groote parochiekerken gesticht, welke in afmetingen wedijveren met de kathedralen van naburige landen. Eigenlijke middeleeuwsche kathedralen zijn in Nederland niet talrijk. Alleen Maastricht en Utrecht bezitten thans nog groote monumentale tempels, die vóór 't jaar 1500 reeds als de zetelplaatsen van bisschoppen dienst deden.

Dikwerf werd dan nevens zulk een prachtbouw, die voornamelijk gebruikt werd voor de door den bisschop te verrichten wijdingen, voor den dagelijkschen dienst der kanunniken, en als centrum voor vele stichtingen door familien en vereenigingen aan altaren verbonden, - werd daarnevens nog een kleinere parochiekerk gesticht, waarin niet zulke groote scharen te zamen behoefden te komen.

De Sint-Servatiuskerk te Maastricht verloor haar bisschopszetel, die naar Luik en Roermond werd overgebracht. Sint-Maartens-domkerk te Utrecht kwam in handen der Hervormden. Haar middelschip werd door een zwaren storm verwoest.

De bouw eener nieuwe kerk tot kathedraal bestemd, over 't algemeen een hoogst zeldzaam feit in eene kerkprovincie, kon in onze dagen voor de vijf bisdommen van Nederland toch noodzakelijk zijn, daar de meeste der groote middeleeuwsche kerken zich in handen der Hervormden bevinden.

de nieuwe kathedrale kerk van st. bavo te haarlem
Gezicht van binnen.

In 't Aartsbisdom Utrecht is de Sint-Katrijnekerk tot kathedraal verheven, evenals de Sint-Christoffelkerk te Roermond daartoe in de XVIe eeuw werd bestemd. Te 's-Hertogenbosch vond men bij de eerste stichting der 5 Bisdom-

[p. 122]

men den prachtigen reuzenbouw van Sint Jan.

In Breda ging men er in 1857 toe over, om in de Sint-Barbara-parochie met betrekkelijk beperkte middelen de grootste kerk te bouwen, welke in onze eeuw in ons vaderland is tot stand gebracht volgens het plan van den toen jeugdigen Roermondschen bouwmeester, Dr. P. J.H. Cuypers. Want de Hervormden wilden de oude Sint-Barbarakerk, een der schoonste kerken van ons land, niet verkoopen aan de katholieken.

Zoo zijn de verhoudingen ook te Haarlem. Meermalen werden pogingen aangewend om den meest trotschen kerkbouw van gansch Holland (in beperkten zin), de indrukwekkende Sint Baaf, die in sobere vormen door zijn massaal wezen reeds uren ver gezien de gansche stad overheerscht, weer tot den oorspronkelijken eeredienst in katholieke handen terug te brengen. Maar nog in de negentiende eeuw is het zeer verzwakte protestantisme zich nog te veel zelfbewust, om die kostbare legaten onzer voorouders van de hand te doen voor sommen, welke de Synoden in de vele kleinere gemeenten goed te stade zouden komen tot onderhoud harer verwaarloosde bedehuizen.

De Sint-Josephskerk te Haarlem diende steeds als kathedraal, ofschoon hare afmetingen niet in overeenstemming zijn met de eischen van groote plechtigheden.

Haarlem breidt zich westelijk sterk uit en heeft dus behoefte aan vermeerdering zijner parochiekerken. Hoewel de stichting van zulk een parochiekerk geheel buiten het centrum der stad en ver van het bisschoppelijk paleis en de kapittelzaal moest plaats vinden, zoo was het toch de wensch van Monseigneur Bottemanne, dat de samensmelting der nieuwe kathedraal met de parochiekerk allereerst de katholieke bewoners van de nieuwe buitenwijken ten goede zoude komen.

De stichting dezer nieuwe Sint-Bavokerk als kathedraal geschiedt als gedenkteeken aan het vijftigjarig priesterjubileum van Monseigneur Caspar Joseph Martinus Bottemanne op den 15en Augustus aanstaande, sedert 30 September 1884 bisschop van Haarlem.

Niet alleen werden uit het gansche bisdom offergaven voor den bouw bijeengebracht, maar verschillende kapellen en andere onderdeden werden in haar geheel door vereenigingen of personen ten geschenke gegeven. Het oogenblik schijnt ons thans nog niet gekomen om die stichters, waaronder zoowel de geestelijken als de ambachtslieden, en hunne gaven hier nader aan te duiden.

Beter, dan uit deze omschrijving, zal de lezer zich eenig denkbeeld kunnen maken van dezen bouw in zijne toekomstige voltooiing, door de afbeeldingen, welke hiernevens zijn gedrukt. De vergelijking met bekende bouwwerken zal daaraan verder te gemoet komen. Eene volledige architectonische beschrijving, omvattende zoowel technische als symbolische onderdeden van den bouw, zoude hier niet op hare plaats zijn.

Naam en vorm der kathedrale kerk zijn van de oud-christelijke tijden af innig verbonden geweest. Aan het oostelijk einde was de oudchristelijke basilica, in navolging van de Romeinsche gerechtszalen, halfrond uitgebouwd. Midden in deze nis stond de marmeren zetel (cathedra) van den bisschop, en links en rechts was de geestelijkheid om hem geschaard rond het altaar, dat ongeveer het middelpunt van den halfcirkel innam. Daarmede wordt verklaard, dat de naam van ‘kathedrale kerk’ die heiligdommen aanduidt, waarin een bisschopszetel is gevestigd. Het zijn dan ook gewoonlijk de grootste onder de basilicae, die tevens in vorm het rijkst ontwikkeld zijn met een schelpvormig (concha) kooreinde, en later ook kruisvormige dwarspanden, welke het grondtype hebben gegeven aan de kathedralen van alle eeuwen.

Zoo zal de nieuwe kathedraal van Sint Bavo dan ook in hoofdvorm het Kruis der Verlossing in plan teekenen, door een middelschip met transeptramen beide van 13 meter breedte. Het hoofdeinde van 't kruis (presbyterium) is cirkelvormig afgerond en omsloten met een dubbele granieten zuilenrij, waarachter de zijbeuken door een zeven meter breeden omgang verbonden zijn, die toegang verleenen tot de zeventranskapellen, welke op zoovele bijzondere wijzen tot de godsvereering in het middelkoor (sanctuarium) bijdragen, door het roemwaardige en wondervolle leven van de Moedermaagd en van andere patroonheiligen.

Maar voor den aanleg van een bouwwerk moeten wij niet alleen bij de overlevering te rade gaan; de tegenwoordige eischen, de middelen en het terrein met zijn eigenaardige omgeving moeten worden bestudeerd, en daarom volgt hier eerst een korte omschrijving van die technische punten.

Vooral in westelijke richting breidt zich de stad Haarlem voortdurend uit tusschen de Leidsche Vaart en de Hollandsche spoorlijn in de richting van Leiden. Verschillende straten zijn daar aangelegd tot op de hoogte van den Raamsingel (als zuidelijke grens der oude stad). Een paar honderd meter verder heeft de ondernemingsgeest weer tusschen de weilanden eenige rijen huizen gesticht, die voorloopig wel de grens der bebouwde kom zullen aangeven. Halverwege die thans vrij liggende velden is het terrein afgebakend van 80 meter breedte en ongeveer de dubbele lengte, oost-west gericht, en onmiddellijk aan de Leidsche Vaart aansluitende, waarop de kathedraal gesticht zal worden. Van alle zijden zullen de bouwwerken dus vrij op het eigen terrein kunnen blijven.

De oriëntatie brengt hier mede, dat het kooreinde van af de beide kaden van de Leidschevaart het meest gezien zal worden. Dit gedeelte, hetwelk thans onmiddellijk zal worden gebouwd, vertoont de meeste afwisseling in vorm, en zal zich dus ook, zooals op het perspectivisch aanzicht hierbij is aangeduid, met spelende vormen van de verschillende standpunten kunnen vertoonen.

Wij bevinden ons hier juist op duizend meter afstand van de oude St. Bavo, die een lengte heeft van 108 meter, terwijl de nieuwe bouw, eenmaal voltooid, 100 meter lengte zal hebben, ongeveer overeenkomende met die van de Kathedraal St. Jan te 's-Hertogenbosch, zonder den westelijken toren.

De volgende beschouwingen hebben geleid tot de vaststelling der inwendige hoofdafmetingen, die de karakteristiek van het gebouw zullen moeten vormen.

Een breed middelschip, overeenkomende met dat van St. Jan en dat van den Dom te Keulen en slechts een meter smaller dan de zeer breede St. Bavo, maakt een grootschen indruk bij de godsdienstplechtigheden, en verzamelt een groote menigte zonder hinderpalen voor het doorzicht.

De zijpijlers, die dit middelschip van de zijbeuken zullen afscheiden, zijn in de oude hoofdkerk op zeven meter uit elkander geplaatst, even ver ongeveer als in de andere genoemde kathedralen. Dezen afstand hebben wij ver overtroffen en tot 10 meter verwijd, om daardoor het doorzicht naar alle zijbanken en kapellen zooveel ruimer te maken. Op elk punt van het gebouw zal men dan zooveel meer het geheel duidelijk met één blik kunnen omvatten Daarbij komt dat de oude St. Bavo slechts drie beuken heeft en de nieuwe er vijf zal tellen, die door vier rijen pijlers van elkander worden gescheiden. Nu maken in de St Jan en in den Dom te Keulen die vier rijen pijlers zeer zeker een tooverachtigen indruk, wanneer men vooral zijdelings daardoor den anderen muur tevergeefs zoekt; tusschen dat woud van pijlers en schalken verliest zich de muur in de verte, en wij krijgen een nog grooteren indruk van de afmetingen dezer beuken. De nieuwe St. Bavo wordt ook als parochiekerk gebouwd. Niet alleen zullen daar plechtigheden worden gevierd, maar binnen zijn muren moet dagelijks een groote schare van geloovigen met aandacht het H. Sacraficie aan het altaar kunnen volgen, en van den kansel af moeten die scharen ook bereikbaar zijn voor de stem. De hooge ontwikkeling van het middelschip, welke oogenschijnlijk door veel aaneengeschakelde pijlers nog toeneemt, moet hier dus worden beperkt; de sluitsteenen van het middelschip liggen op 22 meter uit den vloer.

Maar aan die ruimte paart zich dan beiderzijds, door de 10 M. breede bogen verbonden, de eerste zijbeuk, die 8.30 M. breed en 18 M. hoog, overeenkomt met het middelschip van menige ruime parochiekerk.

Tot afscheiding der buitenste zijbeuken, die ook als kapellen kunnen worden afgesloten, is nu een dubbel getal pijlers geplaatst, telkens op vijf M., welke weder medewerken om de muurvlakten te verdeelen en tevens de ruimte te vergrooten. Ook wat hoogte betreft, moeten deze beuken een tegenstelling vormen met de drie middelste beuken; de sluitsteen ligt op 6.80 M. boven den vloer.

Een streven naar groote hoogte-ontwikkeling zien wij van uit Frankrijk zich vooral in de XHIe eeuw verspreiden en in de Domkerk van Utrecht en de Sint Jan te 's-Hertogenbosch, met haar rijke pijlerbundels, den triomf vieren; terwijl reeds andere Noordnederlandsche kerken met haar enkelvoudige ronde zuilen en groote breedten evenals de oude St. Bavo veel indruk maken door de ontwikkeling der ruimte in de breedte met eenvoudige vormen, in groote vlakken omsloten. Dien weg hebben wij willen volgen, daar dit veelal overeenstemt met de eischen, die aan den bouw worden gesteld. Het is gebleken dat de St.-Stephanus-dom te Weenen drie schepen heeft, waarvan de hoofdafmetingen tamelijk nauwkeurig overeenkomen met die van het hiernevens voorgestelde plan. De zeer hooge zijbeuken maken daar, ontwikkeld in de rijke geledingen van het laatgothische tijdperk, overspannen met netgewelven, een grootschen indruk. De godsdienstige stemming onder een door het gebrande glas in alle de groote vensters zeer getemperde verlichting, is hier tot een hoogen graad bereikt.

Op het doorsnijdingspunt van middelschip en kruispand rijst de breede middeltoren met een open koepel inwendig hoog boven de gewelven uit, en zal door een krachtige verlichting van boven het middelpunt sterk teekenen, zoowel in- als uitwendig. Het midden van het kruis stelt het Hart des Verlossers voor, dat zich uit liefde voor ons met een lans liet doorboren, - elke christentempel is een monument, dat goddelijk Hart ter eere.

Deze koepel, 70 M. hoog, wordt uitwendig door vier trap torentjes geflankeerd en vertoont daarboven ook uitwendig den ronden vorm, dien hij inwendig heeft. Zoowel buiten als binnen heeft hij twee galerijen boven elkander, op verschillende hoogten door de vier trappen te bereiken. Hooge, smalle vensters verlichten het gewelf in den koepel, dat een hoofdpunt in de latere versiering, in kleurig mozaïek of tegelbezetting, zal moeten worden.

Aan de uiteinden der hoofdschepen naar de vier windstreken gericht, (evenals zoovele wegen, waarlangs de apostelen togen om alle volkeren der aarde het geloof te gaan verkondigen), staat eenerzijds de westgevel met een overwelfd portaal, waarboven een ruime tribune is aangelegd.

Ten einde te midden dier groote ruimte met hare vlakke muren en breede pijlers, toch een maatstaf te geven, waarmede de bezoeker onwillekeurig het geheel kan schatten en daardoor bewust van de ruimte en afmetingen geniet, zijn de smalle galerijen inwendig langs de muren van zijbeuken, middelschip, priesterkoor en ook boven in den koepel, met talrijke kleine boogjes op dunne zuiltjes verdeeld.

Hierdoor wordt dus een duidelijke tegenstelling verkregen met de groote bogen der drie hoofdbeuken.

Achter het hoogkoor, dat aanmerkelijk boven het schip der kerk, en eenige treden boven de omgevende zijbeuken gelegen is, vormen de zeven kapellen als zoovele kleine in zich afgesloten koortjes rond de altaren van O. Lieve Vrouwe, Sint Joseph, Sint Willibrordus enz. In de constructie van den bouw dienen de muren dezer kapellen tot steunbeeren (contrefort) der muren en gewelven van het hoogkoor; in de versiering zullen zij met de daarboven staande vensters zijn als stralen, verbeeldende de zeven gaven des H. Geestes, die van het hoofdaltaar uitgaan. De meest zuidelijke der zijbeuken van het koor is tot H.-Sacraments-kapel ingericht. Deze is wat meer afgesloten van de groote ruimte; hier zal een meer ingetogen stemming heerschen, vooral daar de vensters, die boven de aansluitende Kathedrale Sacristie licht nemen, hooger boven den grond verheven zijn dan in de overige deelen der kerk. Nevens de nis, waar het H.-Sacraments-

[p. 123]

altaar staat, is oostelijk van de sacristie een klein oratorium ingeruimd, dat direct van uit de zuid-oostelijk gelegen pastorie toegankelijk is. De Parochiale Sacristie sluit zuidelijk aan den transeptarm met een binnenportaal en een portaal toegang gevende tot de Doopkapel, als een koepelvormigen voorbouw, waardoor de jeugdige Christen uit de ‘duisternis’ naar het volle licht des Christendoms, in 't midden der kathedraal toegang verkrijgt.

In tegenstelling met de afronding aan het oostelijk gedeelte is het westelijke recht afgesneden en door twee vierkante torens, op de hoeken van 't middelschip bevestigd, scherp afgeteekend. Deze beide voorposten houden hunne kruisen 90 M. verheven boven den vloer om den volken van het Westen het heil der verlossing uit het Oosten te verkondigen.

In den zuidelijken toren, die evenals de noordelijke ook een ingangsportaal heeft, is de trap aangelegd, welke naar de tribune voert; daarnevens een catechismuskapel. Meer dan in de parochiekerk nog moet vooral in de kathedraal er voor worden zorg gedragen, dat de zang van 't koor (boven) niet alleen, maar vooral de orgelbegeleiding volkomen zuiver instemme met de officieerende priesters of wel met het kapittel bij den zang der getijden. De tribune voor de koorzangers en het orgel is boven den noordelijken zijbeuk en oostelijk van het kruispand opgebouwd. Van uit den grooten boog kunnen organist en zangers onmiddellijk den dienst van het hooge koor volgen en begeleiden. Het orgel kan in het kruispand uitgebouwd worden, en daar met de kleuren van het hout en het metaal een goede tegenstelling maken met de groote steenmassa's.

Op verschillende punten stijgen 8 traptorens van den beganen grond op en voeren naar de gangen, die als triforia boven de zijbeuken, of uitgespaard in muurdikten (1.56 M.) van het middelschip en den kooromgang, of achter de balustraden der goten, rond de gansche kerk gelegenheid geven om te allen tijde de onderdeden van het gebouw spoedig en gemakkelijk te kunnen bereiken. Deze gangen zullen leven geven aan de massieve muren, - zullen de menschelijke schaal op verschillende hoogten duidelijk herhalen, - zij zullen bij feestelijke gelegenheden het sieren en verlichten van alle deelen mogelijk maken, - en vooral voortdurend van dienst zijn om door 't voorkomen van de kleine gebreken, welke door uitwendige invloeden kunnen ontstaan, het bouwwerk voortdurend in goeden staat te onderhouden. Boven de hoekpijlers van het priesterkoor klimmen nog twee kleinere traptorens van uit de goten der zijbeuken naar de zoogenaamde dwerggalerij van 't priesterkoor en hooger op naar de goten.

Alle ornamenten zijn, overeenkomstig de kerkelijke beeldspraak, dienstig aan de ontwikkeling der grondgedachte van de stichting: de godsdienstige wijding. De onderdeden, beschouwd als christelijke zinnebeelden, vragen van zelve met overgeleverde ornamentale dier- of plantmotieven behandeld te worden. Deze zinnebeelden worden met korte teksten op spreukbanden verklaard.

In de plaats van geschilderde versieringen zullen hier - om vooral van vocht op den muur onafhankelijk te blijven - groote en kleine velden met tegels met ingebakken kleuren of andere mozaïeken worden versierd.

De technische eischen van den baksteen, die als nationaal nijverheidsproduct in eere gesteld wordt, vormen het uitgangspunt van de behandeling der onderdeden.

De natuursteen is alleen aangewend op die plaatsen, waar de vorm der deuren, de onderdorpels van vensters of de belasting der kapiteelen, en de vereenvoudiging der afdekkingen aan de buitenzijde dit wenschelijk maakten.

Uitwendig worden de gewone ruwere soorten van baksteen gebezigd, die door verloop van tijd onder den invloed der atmosfeer zachte tonen aannemen.

Inwendig wordt slechts zoogenaamde siersteen toegepast. Deze soorten, welke door verscheidene fabrieken in de laatste jaren in groote afwisseling van vorm en kleur kunnen worden gebakken, bieden een schoon materiaal, waarvan de bouwmeester partij moet trekken.

De vervaardiging der terracotta met en zonder verglaassel wordt echter nog te weinig door de bouwkundigen gesteund, om zoo krachtig met het buitenland te kunnen wedijveren als de vormsteenfabrieken. Een werk zoo uitgebreid en zoo degelijk ondernomen, biedt eene bijzondere gelegenheid om dien tak van nijverheid voor de kunst toe te passen, bij de inwendige ornamentatie.

De indruk van de baksteen voor 't inwendige wordt afgewisseld door den glans van 't donkergroen graniet, dat voor de afzonderlijke kleinere steunpunten als gepolijste zuilen wordt aangewend: rond den halven cirkel van 't koor met paren van zuilen, en langs alle muren, kapellen, in de wandarcaden en eindelijk in de galerijen van 't koor en de gevels van beide dwarspanden.

De vensterverdeeling is regelmatig en eenvoudig. Alle hebben een grooten, onverdeelden hoofdvorm, daar 't minder eigenaardig in den aard van een bouwwerk, in baksteenmetselwerk uitgevoerd, ligt, om daar talrijke vensterverdeelingen in natuursteen te plaatsen zonder verdere aanleiding dan de overlevering der Fransche middeleeuwsche bouwwerken. Daardoor zal 't algemeene karakter onwillekeurig meer met de XII-XIIIe-eeuwsche kerken overeenstemmen, dan met die der XVe eeuw, welke ook in ons land met voorliefde geheel in natuursteen werden gebouwd.

Ruwe blokken van Maassteen, in vlakke lagen, moeten den vasten grondslag aan 't oog duidelijk maken. Maar aangezien de ondergrond, waarop gebouwd wordt, niet enkel rots is, maar door de klei en het zand ook veenlagen bergt, zoo moest een fundeering met eiken balken op heipalen aangelegd worden, gemiddeld 13 meter diep. Onder elk der vier hoofdmiddelpijlers zijn honderd zulke palen geslagen.

De grofkorrelige Roche d'Enville, die na eenige jaren door een fijn gespikkeld voorkomen met de ruwe baksteenmuren goed harmonieert, wordt gebruikt voor afdekkingen en figurale bekroningen op de geveltoppen en steunbeeren.

De pastorie is aan den zuidoostelijken hoek gelegen. Door een gang, die onmiddellijk naar de beide sacristijen voert, is de woning over de lengte in tweeën verdeeld. Aan de straatzijde kunnen drie woonvertrekken met elkander in verband worden gebruikt.

Wij hebben in de uitwendige vormen de gedachte willen vertolken, dat eene woning, die voor eeuwen hier gebouwd wordt in verband met een monument, dat getuigenis moet afleggen aan 't nageslacht van de edele gevoelens van de thans levenden, dat zulk eene pastorie in waarde verheven is boven 't gewone, karakterlooze huurhuis, onderworpen aan de grillen der mode. Eene pastorie, bewoond door ernstige mannen, die zich aan eene hoogere roeping hebben gewijd, moet niet alleen uitwendig beantwoorden aan den ernst van die bestemming door soberheid in vormen en degelijkheid in de samenstelling; - maar dergelijke priesterwoning behoort zich ook inwendig niet te onderscheiden door pracht, maar door eene degelijke inrichting, waar de goede smaak met gezocht is in overvloed van kleur en ornament, maar in de juiste keuze van de vormen en tonen, waarin de tegels van den vloer, het hout van deuren en kasten, de balken van den zolder en de tinten der wanden zijn behandeld.

Alleen waar de woning met de kerk verbonden is, vindt men bij wijze van overgang den doorloop iets rijker behandeld.

De bovenlichten der groote, hooge vensters zijn met glas in lood gevuld in kleine ruitjes, de onderste gedeelten voor 't doorzicht bestemd met spiegelruiten in smal getrokken ijzeren raamwerk. Kleur en soort van materiaal sluiten evenals de eenvoudige hoofdvorm zoo na mogelijk aan bij de kerk.

De uitvoering van dit bouwwerk zal niet door snelheid, maar door zorgvuldigheid en degelijkheid van techniek en materialen zich moeten onderscheiden. De middelen thans niet voorhanden zijnde om het gansche op eenmaal aan te vatten, zoo wordt er meer naar gestreefd, een deel tegen de eeuwen bestand te maken, dan met te geringe krachten een groot, zwak lichaam op te bouwen.

Evenals onze middeleeuwsche voorvaderen willen we een groot werk met moed en vertrouwen ondernemen in de overtuiging, dat waar wij de voleindiging misschien niet meer mogten aanschouwen, een volgend geslacht daaraan zal voortarbeiden in één Geloof, in ééne Liefde.

Moge God den doorluchtigen Kerkvoogd, wiens naam aan de stichting van dezen tempel steeds verbonden zal blijven, en die gedurende vele jaren voor de achting en liefde van zijn diocees nog moge worden gespaard, hier zijn zegen op 't werk van ons zwakken schenken, als onderpand voor de glorie, welke hem hierna wacht voor de werken van zijne priesterlijke en herderlijke bediening als Haarlems Bisschop.

Juli 1896.

Joseph Cuypers.