De Nieuwe Belgische Illustratie. Jaargang 12

Het nieuwe gebouw der Katholieke Leesvereeniging te Rotterdam,
Door
J.J.F. van Zeyl.

Wanneer men van de zijde der Soetensteeg, van den Schiedamschen dijk of de Boymansstraat de Korte Hoogstraat te Rotterdam opgaat, dan trekt dadelijk een, in een bijzonderen bouwtrant opgetrokken perceel, de aandacht. Dit perceel, dat zoozeer in het oog springt, is het nieuwe gebouw der Leesvereeniging, eene stichting, waarop het katholieke Rotterdam, uit meer dan één oogpunt, trotsch mag zijn.

Vooreerst om de plek, waarop het gebouw gesticht werd. Die plek en de omgeving daarvan heeft een historische beteekenis. Het moge de weinige Rotterdammers, die met de geschiedenis hunner stad bekend zijn, met weemoed hebben vervuld, dat de stichting van het gebouw der Leesvereeniging de oorzaak was van de slooping van een gebouw, dat herinnerde aan het roemrijkste tijdvak onzer vaderlandsche geschiedenis, toen de vloot der geünieerde provinciën Europa de wet voorschreef - het katholieke Rotterdam moet verheugd zijn, dat de Leesvereeniging een eigen gebouw verkreeg, bijna grenzend aan de plek, waarop in langvervlogen eeuwen de eerste kerk heeft gestaan, waarin de katholieke leer werd verkondigd.

Aan het andere einde der Korte Hoogstraat, dan dat wij zijn opgegaan, is een pleintje, het Roode Zand geheeten, dat zich uitstrekt langs een somber gebouw, thans ingericht tot correctioneel huis van bewaring. Op den grond, waar thans dit gebouw staat, is, waarschijnlijk in de 10e of 11e eeuw, het slot Bulgersteyn gesticht, dat de oorsprong is geweest van het tegenwoordige Rotterdam.

In de nabijheid van dit slot vestigden zich visschers. Waarschijnlijk te hunnen en zijnen behoeve stichtte een der heeren van Bulgersteyn omstreeks het jaar 1261 een kapel, wijl de parochiekerk te Ouwerschie, tot welke parochie Rotterdam tot omstreeks de helft der 14e eeuw moet hebben behoord, te ver verwijderd was. Deze kapel was toegewijd aan den H. Andreas, doch in den volksmond schijnt dit kerkje de ‘Capelle van de Seuenslapers’ te hebben geheeten. De zeven slapers zijn heiligen, die vreemdelingen in ons vaderland zijn geworden, doch wier legende vermeld wordt in het Passioneel Zomerstuk, dat in 1478 te Gouda in druk is verschenen. De Rotterdamsche historieschrijver Van Reyn weet van deze kapel bijna niets anders te verhalen, dan dat die haar licht ontving door negen of tien geschilderde ramen en dat er een torentje op was met een windwijzer, waarop het beeld van St. Andries stond. Ook vertelt Van Reyn van dat kerkje, dat het den 25n Juli 1423 is ingestort, doch dit is bebepaald onjuist, want in schepenbrieven, op het Rotterdamsche gemeente-archief aanwezig, van 23 Dec. 1579 en 22 Jan. 1581, is nog sprake van deze kapel.

Waarschijnlijk heeft de kapel den storm der Hervorming niet kunnen doorstaan, doch de herinnering daaraan bleef - ondanks het calvinisme - door het vieren eener jaarlijksche kermis voortbestaan. Het vieren van deze kermis werd door de regeering der stad Rotterdam, bij eene openbare afkondiging van 1628, verboden.

‘Het strenge calvinisme,’ zegt terecht Ter Gouw in zijne Volksvermaken, ‘was den volksvermaken vijandig. Dat het “onnutte superstitiën, dronckenschap ende braseryen” te keer ging, was prijselijk, maar dat het in zijne sombere gestrengheid alle wereldsche vermaken zonde noemde was dwaas.’

Ondanks de medewerking der regeering van de stad, bereikte het calvinisme het beoogde doel niet, want Van Alkemade, die in het begin der 18e eeuw leefde en schreef, weet te verhalen, dat in zijn tijd het volgende rijmpje in omloop was:

Het was 't Roozandt,
Moerassig Landt,
Van outs vermaert
Door Bedevaert.
Hier liep men sterck,
Naar Slapers-Kerk,
Waervan nog is
Gedachtenis,
Door Kercke-mis.

Bijna vlak tegenover het terrein, waarop deze eerste Rotterdamsche kerk werd gesticht, welke door bedevaart vermaard schijnt geweest te zijn, verrijst thans het nieuwe gebouw der Kath. Leesvereeniging. De stichting van dit nieuwe gebouw deed een ander, ook uit historisch oogpunt, merkwaardig huis verdwijnen. Op het terrein, waarop de Leesvereeniging verrees, stond een deftig 17e eeuwsch gebouw, waarvan - gelijk de Rotterdamsche Historiebladen zeggen - ‘te verwonderen was, dat dit huis, te midden van winkels en bierhuizen, zijn aanzien van deftig woonhuis behouden heeft.’

Dit deftige 17-eeuwsche gebouw werd den 15n Mei 1675 van Aert Jansse van Nes, ‘luitsnant-admirael van Holland en West-Vriesland bij de Admiraliteit van de Maze,’ aangekocht.

Aert van Nes had kort na zijn huwelijk met Geertruida den Dubbelde, dat in 1665 gesloten werd, in 1666 voor de som van f 15.150, een huis gekocht aan de Spaansche Kade, welk huis thans is het noordelijke gedeelte van het hotel Weimar; doch toen in 1674 hem een zoon geboren werd, schijnt hij het huis aan de Spaansche Kade te klein te hebben bevonden voor een gezin met kinderen. Het is zeer waarschijnlijk, dat hij daarom het huis aan de Korte Hoogstraat heeft aangekocht. In dit huis werden Aert van Nes nog een dochter en twee zoons geboren. Hij heeft er echter weinige gelukkige levensdagen doorgebracht. De geboorte van zijn vierden zoon kostte het leven zijner echtgenoote. Behalve zijne vrouw is hij en twee zijner kinderen in dit huis gestorven.

Na zijn dood ging het huis over in de handen van zijne dochter Wilhelmina Jacoba, die gehuwd was met Hendrik Selkart. In deze eeuw werd het eigendom der familie Sleurs en zag daarin op den 15n Juni 1835 het eerste levenslicht de heer Dr. H.J. Sleurs, die jaren lang president was der Kath. Leesvereeniging. Voordat het huis van Aert van Nes werd gesloopt, werd daarvan door de zorgen van het bureau van plaatselijke werken voor het archief der gemeente Rotterdam een teekening gemaakt, waarnaar de plaat, welke wij hierbij van den ouden gevel geven, is vervaardigd.

Alvorens thans over te gaan tot eene beschrijving van het nieuwe gebouw, zij het ons vergund in korte trekken de geschiedenis der Leesvereeniging te schetsen.

Het was in 1863, dat de toenmalige kapelaan der St.-Laurentius kerk, de later als Mgr. J. Bos meerbekende rector der weeshuizen, het plan ontwierp tot oprichting eener vereeniging, waarvan het doel moest wezen de verspreiding van ware katholieke beginselen op het gebied van wetenschap en kunst.

Dit plan vond bijval. Kapelaan Bos wist een aantal personen aan te sporen, mede te werken aan de oprichting der Leesvereeniging. Den 22n Juni 1863 had de eerste vergadering plaats. Daarin werden tot leden van het bestuur gekozen de heeren: H.A.M. van der Ven, P. Gilissen, A. Lutz, W.M. Aewerdonk, M. Eickholt en C.J.F.A. Giudici. Kapelaan Bos stond dit bestuur als geestelijk adviseur trouw ter zijde. Deze bestuursleden kozen uit hun midden tot voorzitter den heer Van der Ven.

de oude gevel.

Een der bovenlokalen van het café Het Neerlandsch Wapen werd in huur verkregen en daarin hadden de eerste bijeenkomsten plaats. Daar vonden de leden een voor dien tijd welvoorziene leestafel. Met zorg werden alle boeken en geschriften geweerd, welke strijdig waren tegen de katholieke geloofs- en zedenleer. Dit lokaal werd voor de katholieken van Rotterdam een punt van aantrekking. Daar kwam men bijeen en besprak men wat nuttig, noodig en wenschelijk was voor de katholieken van Nederland in het algemeen en voor die van Rotterdam in het bijzonder. En het bleef niet alleen bij besprekingen. De Leesvereeniging bracht daden te voorschijn. Om er slechts een paar te noemen, de oprichting eener katholieke kiesvereeniging in het bolwerk der liberalen - gelijk men Rotterdam noemt - en de stichting van een eigen katholiek blad was het gevolg der besprekingen van de leden der Leesvereeniging onderling.

h.a.m. van der ven.

Maar het doel, meende het bestuur, werd

[p. 348]

niet alleen bereikt door de verschaffing van goede en degelijke katholieke lectuur; het gesproken woord moest de vraagstukken van den dag nader komen verklaren. Daartoe werden in de wintermaanden lezingen gehouden. Kapelaan Bos opende in Nov. 1863 de breede reeks van sprekers, die de meest belangwekkende onderwerpen op elk gebied van kunst, wetenschap en geschiedenis hebben toegelicht. Prof. Alberdingk Thijm, Heydenrijck, Brouwers, Dr. Schaepman, Van der Lans en anderen gaven de gaven hunner welsprekendheid ten beste om daardoor mede te werken tot verspreiding der ware katholieke beginselen. Onder de zooeven genoemde sprekers nam een eerste plaats in pater Van Meurs. Deze werd echter daaronder niet vermeld, omdat de bijzonderheid niet mocht achterwege blijven, dat hij, nu juist vijf en twintig jaren geleden, hier de reeks zijner natuur- en letterkundige voordrachten heeft geopend met zijn leerrijke en geestige verhandeling over De luchtballon, en later de eerste was, die optrad voor de leden der Leesvereeniging met hunne dames, een heele nieuwigheid in dien tijd! Van hier uit heeft zich de roem van pater Van Meurs door het geheele land verbreid; en al is hij sinds meer dan vijftien jaren op geen enkel spreekgestoelte meer verschenen, toch hoort men heden ten dage meermalen de oudere leden den wensch uiten: ‘Och, kwam dezen winter pater Van Meurs nog eens lezen.’

De geest, die de leden der Kath. Leesvereeniging bezielde, heeft ook voor geheel ons vaderland goede vruchten gedragen. Het was in 1869 en weldra zou de groote Paus Pius z.g. het gouden feest zijner priesterwijding vieren. Door de onderlinge bespreking gaf de Rotterdamsche Leesvereeniging het sein tot openbare feestviering van het feest des Pausen. De Leesvereeniging gaf het voorbeeld en geheel Nederland volgde daarin na door het uitsteken van de Pauselijke vlag. Dit was destijds een feit, dat toen nog ongekend was in Nederland.

Meer en meer nam de Leesvereeniging in bloei toe. De leestafel bevatte een uitgebreide collectie binnen- en buitenlandsche dag- en weekbladen, waarnaast een bibliotheek werd opgericht, bevattende de voornaamste werken, welke de Nederlandsche, Fransche, Duitsche en Engelsche literatuur opleverde.

In 1874 werd het vergaderlokaal verplaatst naar een perceel in den Oppert, van waar de Leesvereeniging in 1878 verhuisde naar een der lokalen der R.K. Diaconieschool aan de Delftsche Vaart. Steeds gevoelden bestuur en leden, dat naar een ander meer in het centrum der stad moest worden rondgezien en dat tevens het eigendom der vereeniging kon worden. Doch dit bleef langen tijd tot de vrome wenschen behooren.

Mgr. Bos moest wegens gezondheidsredenen zijn ontslag nemen als geestelijk adviseur en werd als zoodanig opgevolgd door den toenmaligen pastoor der St.-Jozefskerk, den ZeerEerw, heer B. Dankelman, die, toen hij tot plebaan te Haarlem benoemd was, wederom werd opgevolgd door den kapelaan der St.-Laurentius-kerk, den WelEerw. heer Th. J.A. Bosman. Toen deze door de kerkelijke overheid tot pastoor te Hemen Venhuizen benoemd was, trad de ZeerEerw. heer T.J. van den Berg ord. praed., pastoor der St.-Dominicuskerk, als geestelijk adviseur op, die deze betrekking nog steeds vervult.

dr. h.j. sleurs.

Ook in het bestuur kwam verandering. Het is geenszins de bedoeling, alle bestuurs-veranderingen hier te vermelden, doch verzwegen mag het niet worden dat, toen de eerste president, de heer H.A.M. van der Ven, in 1876 was overleden, hij opgevolgd werd door den heer Dr. H.J. Sleurs, die tot in 1893 de Leesvereeniging bleef leiden. Den 21 en October van dat jaar werd de heer H.J.A. Gilissen tot president gekozen en met hem eenige andere bestuursleden. Dit nieuwe bestuur meende, dat het zich vooral tot taak moest stellen, den sedert jaren geuiten wensch der leden naar een eigen gebouw te vervullen. Reeds den 2oen Nov. daaraanvolgende had een vergadering plaats, waarop van gedachten gewisseld werd over het stichten van een eigen gebouw, en negen dagen later werd in een tweede tot dit doel bijeengeroepen vergadering daartoe besloten.

h.j.a. gilissen.

Het bestuur beijverde zich ten spoedigste uitvoering te geven aan dat besluit. Door aankoop kwam het in het bezit van het bovengenoemde huis van luitenant-admiraal Aert van Nes. Natuurlijk was dit ongeschikt om zonder verandering te dienen tot vergaderlokaal. Het bestuur, dat terecht meende, dat een monumentaal gebouw moest worden gesticht, schreef een prijsvraag uit en een jury bekroonde een ontwerp, dat later bleek ingezonden te zijn door een jeugdig architect, den heer A. van de Sandt, die ook met de uitvoering werd belast. Het huis van Aert van Nes werd gesloopt en den 16en Aug. 1894 werd door den afgetreden president, den heer Dr. H.J. Sleurs, de eerste steen gelegd voor het nieuwe gebouw, dat met 1 Juli van het vorig jaar in gebruik werd genomen.

Dit nieuwe gebouw is een sieraad voor de Korte Hoogstraat. De forsche, artistieke bouwstijl trekt dadelijk ieders aandacht en, vooral van deskundigen, aller bewondering. Hier is uitgegaan van het niet-symetrische assenstelsel. De gevel vertoont breed opgevatte hoofdlijnen, waarop zich de onderdeelen gunstig ontwikkelen. De raamgroepen der eerste en der tweede verdieping, waarbij een balkon als hoofdmotief optreedt, verkregen - ter verlichting van de daarachter liggende zalen - veel glas-oppervlakte. Alle details, welke het edele van den stijl hinderlijk zouden kunnen zijn, zijn met zorg weggelaten. In eene gelukkige vereeniging van het strenge organisme en de vrije groepeering berust het karaktervolle van dezen gevel, welke op een waardige wijze het doel van het gebouw uitdrukt, en hierin wordt vooral de architectuur door fraaie fresco-schilderingen krachtig ondersteund.

De symboliek van deze muurschilderingen, welke tegen elke weersgesteldheid bestand zijn, is geheel in overeenstemming met het karakter der vereeniging, welke in dit gebouw zetelt. Het veld van den gevel vertoont het wapen der Leesvereeniging en dat der stad Rotterdam, beide omgeven door bloeiende eikeboomen, wier forsche breed uiteenloopende takken getuigenis geven van den krachtigen bloei der Rotterdamsche Leesvereeniging. Op schilden zijn de hoofddeugden van het bestuur eener vereeniging, als de wijsheid, de waakzaamheid en het overleg op zinnebeeldige wijze aangebracht. Onder het wapen der Leesvereeniging is een banderol, waarop de leus Mutua fides prijkt. Hierbij zijn klimopranken geschilderd, welke aantoonen dat de vereeniging het ‘steeds hooger’ immer voor oogen wil houden. In de borstwering van het balkon is het doel der vereeniging, het bevorderen van wetenschap en kunst in katholieken zin en onder de katholieken door prachtige fresco's voorgesteld. Daar ziet men het monogram van den Christus met de begin- en slotletter van het alphabet - als aantoonende dat Christus het begin en het einde is van alle dingen - omringd door emblemata van kunsten en wetenschappen. Bloeiende appelboomen rijzen uit den vruchtbaren bodem - de katholieke Leesvereeniging - op en laten rijke vruchten wassen voor de leden en voor het katholieke Rotterdam. De vullingen ter linker- en ter rechterzijde beelden het vereenigingsleven af. De zwikvullingen in den onderbouw hebben betrekking op het geluk en op de vergankelijkheid.

de voorgevel.

Met gebruik van rooden baksteen, is de voorgevel opgetrokken uit natuurlijken steen uit de groeven van Obernkirchen en Escausines. De achtergevel, welke geheel in baksteen is

de trap.

[p. 349]

het bericht van den pelgrim, naar de schilderij van joseph aureli.

[p. 350]

opgetrokken, heeft ongeveer dezelfde ramengroepen en balkons als de voorgevel.

De flinke, typische deur ingaande, komt men in een ruim voorportaal, dat weelderig is versierd met de uitgelezenste soorten van marmer, terwijl de mozaïek-marmeren vloer is versierd met gestyleerde wijngaardranken en eikenloof.

Wanneer men enkele treden van de breede en gemakkelijke trap, welke naar de eerste en tweede verdieping voert, is opgegaan, geeft het trappenhuis een indruk, zoo weergaloos schoon, dat onze teekenaar geen oogenblik heeft geaarzeld, om dit het allereerst in beeld te brengen. De aanblik, welke dit grootsche gebouw hier te aanschouwen geeft, laat zich niet beschrijven. De teekening is genomen als men halverwege op de trap der eerste verdieping staat. Recht voor zich ziet men de trap, welke naar de tweede verdieping voert. Ter zijde daarvan heeft men het portaal, aan welks achterzijde de ingang is der leeszaal. Dit portaal wordt door een venster met gebrand glas verlicht. Boven den ingang der leeszaal is dit vers van pater Ermann S.J., aangebracht:

Goede boeken, goede vrinden;
Zoekt ze hier, gij zult ze vinden.

Wanneer men de deur heeft geopend, vindt ge dadelijk de goede boeken, die als zoovele duizenden goede vrienden op de bezoekers wachten om geest en hart te verheffen. De groote eikenhouten leestafel, welke overdekt is met de meest uiteenloopende verzameling van dag- en weekbladen uit bijna alle landen der wereld, is omringd door gemakkelijke, sierlijke fauteuils, welke tot plaats nemen uitnoodigen. Een dik, kostbaar tapijt bedekt den vloer, waardoor het loopen geen gedruisch maakt. Een paar verzen, geheel het karakter der zaal aangevende, zijn tegen de muren aangebracht. Cats zegt ons:

Uyt de reden, kent de zeden

en J. van Beaumont:

In 't lesen heeft hy wel syn vlyt en tyd besteed,
Die niet veel overhoop, maar 't nut en noodigh weet.

Ter eene zijde wordt deze zaal verlicht door een ramengroep, welke uitziet op een der typische stadsgedeelten van Rotterdam, den Toesteiger, welke meermalen verschillende onzer schilders tot onderwerp hunner doeken heeft gediend en ter andere zijde door een geschilderd raam, met eene voorstelling der Verrijzenis van onzen Goddelijken Heiland.

de leestafel.

de conversatie-zaal.

De schoorsteenmantel in deze zaal is vervaardigd uit de fijnste marmersoorten, welke in rijke afwisseling een kleurenpracht vertoonen, een vorstelijke woning waardig. In de boekenkasten, welke langs de wanden zijn aangebracht, bevinden zich een kleine vier duizend verschillende boekwerken, waaronder de beste werken der Hollandsche, Fransche, Duitsche en Engelsche literatuur.

Wanneer men deze zaal wederom verlaat door de deur, welke wij zijn binnengetreden, staan wij recht tegenover den ingang der groote conversatie-zaal; daarboven schilderde men de woorden van Vondel:

De heilighe Eendraght is het zout,
Dat huis en stadt in wezen houdt.

De conversatie-zaal is groot, luchtig en flink verlicht. Een paar biljarten staan in het midden, ter zijde heeft men gemakkelijke canapé 's en kleinere tafels, waaraan de leden, onder gezelligen kout, menig aangenaam uur kunnen doorbrengen. De ramen aan de voorzijde geven uitzicht op de Korte Hoogstraat, aan welker einde het reeds bovengenoemde Roode Zand zich bevindt, waarop het kerkje, waaruit voor Rotterdam de zegeningen van het catholicisme zijn verspreid. Wanneer men hier in het breede balkon zit en naar het Roode Zand zijn oogen richt, dan schieten onwillekeurig de woorden van Helmers te binnen, als deze dichtte:

O grond, waarop in blijde dagen,

Een moeder.......

Mijn wieg en rinkelstoel met bloemen heeft bestrooid!

Waren voor Helmers de blijde dagen van Neerlands vrijheid vervlogen, voor het katholieke Rotterdam zijn de blijde dagen, waarin het katholieke leven zich in alles uitte, verduisterd geworden door de Hervorming, maar de stichting van het gebouw der Leesvereeniging, die op de stichting van een aantal nieuwe kerken is gevolgd en die van een nog grooter aantal zal voorafgaan, getuigt dat het katholieke leven nooit is uitgeroeid geweest.

Langs de wanden der conversatie-zaal zijn aan Cats ontleend de verzen:

Neeringhe sonder verstandt
Verlies voor de handt.

't Is wonder dat hy vrienden heeft,
Die al yt neemt en nimmer geeft.

aan Constantyn Huygens:

Een honderd vrienden is te weinig voor één man
En eene vyand is meer dan hy laden kan.

[p. 351]

én aan S van Beaumont:

't Gheluyt tuyght van de pott off hy gescheurt off dicht is,
Het spreeken van een man leert off hy swaer off licht is,

Boven het buffet prijken de woorden van Cats:

Gaet, vraeght de weert nae synen wyn,
Gewis hy sal de beste syn.

Al deze spreuken zijn in oud-Hollandsche karakters geschilderd.

Tegen den zijwand is in het midden der zaal een keurige schouw aangebracht, waarboven een monumentale klok - een geschenk der leden aan het bestuur, als een blijk van erkentelijkheid voor de zorgen, welke het bestuur zich heeft moeten getroosten om het gebouw te stichten. Deze klok is een juweel van beeldhouwwerk, een waar kunststuk, de hand van den meester, Leo Stracké, waardig. Allegorische figuren beelden het verleden, het heden en de toekomst af, waarboven de altijd waakzame haan victorie kraait.

Als men de trap nog verder opgaat, komt men in de groote vergaderzaal. Boven den ingang daarvan schreef pater Ermann S.J.:

Slaat de handen ineen, dat geeft steun aan den voet,
Wekt lust in het hart, vertrouwen en moed.

De vergaderzaal is ruim en groot. In plaats van een gewoon plafond heeft de architect hier een hoog gewelf aangebracht, dat aan deze zaal een eigenaardig, doch aangenaam voorkomen geeft; langs de wanden zijn nissen en aan de voorzijde heeft men weer een balkon, vanwaar men een ruim uitzicht heeft op de aangrenzende straten. Voor lezingen is deze zaai uitstekend geschikt. De acoustiek is er zeer goed. Zonder dat de spreker zijn stem bijzonder heeft uit te zetten, is hij tot achter in de zaal duidelijk verstaanbaar.

Ook hier zijn uit onze dichters enkele versregels aangebracht, waarvan die uit Vondel:

Een woord te syner tyd geuyt, in suyvre taal,
Een gulden appel is, in eene silvre schael.

en

De waerheyd eyscht het hart, en niet soo seer 't gebaer.

en uit pater Van Meurs:

Trek de vonk uit net kwarts
Door de kracht van het staal,
Wek vuur in het hart
Door de kracht van de taal.

bijzonder gelukkig gekozen zijn te noemen.

Op dezelfde verdieping is achter de vergaderzaal een ruime en luchtige bestuurskamer.

Overal door het geheele gebouw heeft men licht en lucht in ruime mate en 's avonds is de verlichting uitstekend. Hoewel het gebouw nog niet lang in gebruik is, is de roep, welke daarover is opgegaan, niet overdreven. Ieder die het bezoekt, gevoelt er zich dadelijk thuis, en vanuit dit nieuwe gebouw zal de Katholieke Leesvereeniging nog meerdere vruchten verspreiden, dan zij reeds in vroegere jaren in zoo ruime mate heeft gedaan.