De Nieuwe Belgische Illustratie. Jaargang 12

Elisabeth Maria Musch en hare begraafplaats in de kerk van St. Cyr.¹⁾
door H.J. Allard.

De overbekende dichter-staatsman-secretaris van drie prinsen van Oranje, Constantin Huygens, heeft de lieve attentie gehad, den 27en April 1628 in zijn Diarium of Dagboek aan te teekenen, dat de gewezen secretaris van Rotterdam ‘Mus(ch) op dien dag tot griffier benoemd werd,’ en den 15den December 1650 teekende hij andermaal aan: ‘tegen middernacht overleed de griffier der algemeene staten Cornelis Musch’ (Diarium p. 13 en 52).

Cornelis Musch, heer van Waalsdorp en Carnisse, die 28 jaren deze hooge en invloedrijke betrekkingen waarnam, stond niet bij allen even gunstig geboekt, vooral niet bij de staatsgezinde partij of, gelijk men destijds bij voorkeur sprak, bij de Loevesteinsche factie. 't Is bekend, dat de anti-stadhouderlijke partij met dien schimpnaam werd aangeduid, sinds Willem II den oud-burgemeester van Dordrecht benevens eenige andere leden der gecommitteerde staten - afgevaardigden der steden, waar hij het koelst ontvangen was - op het slot Loevestein had laten kerkeren. Te recht of ten onrechte - 't is hier de plaats niet dat nader te onderzoeken - werd Musch van allerlei beschuldigd: van omkooping der vreemde gezanten, van knevelarijen en schending der stedelijke voorrechten, van verkooping der ambten en staatsbedieningen, ja van hoogverraad en meer andere dergelijke ‘excessen.’ Als man van het Haagsche Hof en vertrouweling van den jeugdigen, wèl veelbelovenden maar onbesuisden, stadhouder Willem II, noemde men hem de ‘Hofmusch.’ Inzonderheid was het machtige Amsterdam vinnig op hem gebeten, wijl hij de steller was van een scherp vertoog, den 30sten Juni 1650 ter vergadering van Holland door prins Willem ingediend, en waarin de vrijheidlievende Amstelstad het hard te verantwoorden had. Ook hield men hem voor den opstoker des stadhouders bij diens mislukten aanslag op Amsterdam.

Vondel was de tolk van de algemeene verbittering der Amsterdammers tegen griffier Musch, toen deze - aan zelfvergiftiging, fluisterde men zacht en ook wel luide - in 't opgemelde jaar overleed. ‘Ja, Vondel - aldus Jacob van Lennep - die 't vooral op hem geladen had, schonk hem het volgende bijtende grafschrift, een der fraaiste hekeldichten, die hij immer schreef, en waarbij hij tevens de gelegenheid aangreep, 's prinsen beide andere raadsleden (Cornelis Aerssens, heer van Sommelsdijck en Alexander van der Capelle, heer van Aartsbergen) op de bitterste wijze door te halen.’

Hier leit de Hofmusch nu en rot.
Zij broeide slangen in haer pot,
Leicesters en Ducdalfs gebroet:
Zy sch... de Vryheit op den Hoet,
De grootste steden op het hooft:
Zy schon en at het leckerst ooft,
En pickte, zonder schrik en schroom,
De rijpste karssen van den boom.
Zy vreesde kluytboogh, spat noch knip:
Den molick kendeze op een trip:²⁾
Zy vloogh den Baes van zijne hant
En speelde met de maght van 't lant.
Zy borst aen eene spinnekop,
Terwijl ze dronck en sprack: ‘dit sop
Bekomt my zeker niet te wel:
De rest geef Aerssen en Capel.’

Echt dichterlijk, zegt alweer Van Lennep, is het hier gebezigde beeld, waarbij Musch wordt afgebeeld, het vergif, dat hij genomen had, toe te drinken aan zijn medeplichtigen Aarssen en van der Capelle, evenals de stervende Theramenes aan zijn medetiran Kritias. 'k Moet hier echter bijvoegen, dat politieke hartstocht alleen in staat was, de dichterlijke hekelpen van den anders goedhartigen Vondel zoo vlijmend te scherpen. 'k Moet nog doen opmerken, dat Alexander van der Capelle, blijkens zijne Gedenkschriften zelve, geheel onschuldig was aan den aanslag op Amsterdam. En hoe Aerssens van Sommelsdijck dacht over Musch, blijkt overvloedig uit zijne ontboezeming, den volgenden morgen aan 't papier toevertrouwd: ‘Le greffier s'est laissé mourir cette nuict; j'aymerois mieux estre son héritier en ce monde que son conducteur en l'autre, mais, bien qu'il fust fort mercénaire, si ne laissoit-il d'estre très nécessaire à la généralité’ (Groen v.P. Archives 2^e Série V.p. XXIX). De griffier heeft zich in dezen nacht laten dood gaan; 'k zou liever zijn erfgenaam in deze wereld zijn dan zijn gids in de andere; maar, al was hij nòg zoo veil, toch liet hij niet na, zeer noodig te zijn aan de generaliteit.

De bij zijn leven en na zijn dood zoo ongunstig beoordeelde griffier der Staten was ten jare 1636 in 't huwelijk getreden met de nog geen 18-jarige Elisabeth Cats, de rijkbegaafde en jongste dochter van den dichter-raadpensionaris ‘vader’ Jacob Cats en Elisabeth van Valkenburg. ‘Jammer - zoo las ik onlangs in Oud-Holland (VII 180) - dat een meisje van zooveel aanleg op nog geen 18-jarigen leeftijd de gade moest worden van een man als griffier Musch, niet omdat deze zijn eed als advokaat aflegde den 11 Januari van haar geboortejaar 1618, maar omdat hij niet deugde en haar bedierf.’ Dat bederf zal hier wel hoofdzakelijk slaan op den politieken haat jegens de Staatsgezinde partij, welke Cornelis aan zijne jeugdige echtgenoote en deze al verder aan haar nakroost wist in te boezemen. Bij zijn overlijden had hij zijne 32-jarige weduwe drie dochters achtergelaten, van welke er eene huwde met den baron van Asperen, de tweede, onze Elizabeth Maria Musch, de echtgenoote werd van Henri de Fleury de Culan, heer van Buat, onder welke benaming hij het meest bekend staat in de geschiedenis der Staats- en Prinsgezinden uit de dagen van den raadpensionaris Mr. Jan de Wit. Want kort na 't overlijden van Willem II, die den 6n November 1650, nog vóór zijn handlanger Cornelis Musch stierf, was dezezoon van Dordrecht's oud-burgemeester Jacob de Wit, eertijds door den Stadhouder te Loevestein gekerkerd, tot die hooge waardigheid verheven, eene waardigheid, die hij bleef bekleeden tot slechts eenige weken eer hij in Augustus 1672 op het ‘groene zoodje’ vermoord werd.

De historische roman van Jacob van Lennep, getiteld Elisabeth Musch, is gewijd aan onze heldin en hare lotgevallen. Die roman moge letterkundige waarde bezitten, historische heeft hij niet. De schrijver stelt het voor, alsof onze Buat, door geldgebrek gedreven of liever misleid, in verdachte briefwisseling was getreden met 's lands vijand, den sinds 1660 op zijn troon herstelden Karel II van Engeland, ten einde Willem III, den jeugdigen zoon van Willem II en Maria Stuart, aan het stadhoudersschap te helpen en aldus den voet te lichten aan den grooten raadpensionaris Jan de Wit, het eminente hoofd der staatsgezinde partij: in andere woorden om een einde te maken aan 't eerste stadhouderlooze bestuur der republiek.

Als beweegreden of drijfveer bestond dat geldgebrek niet. Integendeel de zoogenaamde verrader was zeer rijk en zijne vrouw, Elisabeth Musch, vermoedelijk nog rijker. Musch wordt gezegd tweemaal millionnair te zijn, wat door het aangehaalde getuigenis des heeren van Sommelsdijk bevestigd wordt, en hij had slechts drie erfgenamen. Jacob Cats was ook zeer bemiddeld en liet slechts twee erfgenamen na. Zijne in 1639 te 's-Gravenhage geboren kleindochter Elisabeth was dus eene begeerlijke en veel gezochte partij voor menigen jonkman in ‘die Haghe’. Hare keuze viel, vermoedelijk niet zonder politieke bijoogmerken, op den reeds genoemden Oranjeman Henry de Fleury du Culan, markies van St. Cyr, heer van Buat en andere heerlijkheden in Frankrijk. Deze in Nederland geboren zoon van den Franschen kolonel in staatschen dienst wijlen J. de Buat, was edelknaap geweest van den stadhouder Frederik-Hendrik, had vroeger gediend in de ruiterij onder zijn gewezen speelmakker Willem II, en was ritmeester in garnizoen te Bergen-opZoom, toen zijn huwelijk met

1) Nevensgaande photographieën en de beschrijving der kerk te St. Cyr-sur-Morin, benevens andere bijzonderheden hebben wij te danken aan de welwillendheid van den heer M.G. Wildeman.

2) Molik is een musschenverschrikker; spat, of springende boog, en knip zijn werktuigen ter vogelvangst; trip is een schoeisel met hoogen hak: opeen trip is op een prik, op een haar, haarfijn.

[p. 199]

Elisabeth Musch in 1664 voltrokken werd. Het huwelijkscontract was den 3^en Maart van dat jaar in den Haag geteekend.

De Calvinistische Buats waren door den Franschen koning Lodewijk XIII in den adelstand van zijn rijk opgenomen, en 't is algemeen bekend dat ook de gewezen raadspensionaris Jacob' Cats, de ‘Zeeuwsche poldergast’ van Busken Huet, door den Engelschen koning Karel II tot ridder werd geslagen. Aldus deelden beider afstammelingen in de adellijke voorrechten van twee machtige koninkrijken. Dit, om adel en geld zoo aanzienlijke huwelijk werd echter reeds twee jaren later door een rechterlijk vonnis en den geweldigen dood des echtgenoots verbroken.

Nadat Prof. H.W. Tydeman ten jare 1836 in zijne aanteekeningen op Bilderdijk's Geschiedenis des Vaderlands (IX, 270-289) de procedure van Buat in tamelijk vaste, maar hier en daar afdwalende lijnen geteekend had, heeft Prof. R. Fruin in 1882 datzelfde proces andermaal getoetst, aan een nieuwe keuring onderworpen en wel het voortreffelijkste geleverd, wat tot nu toe over het onderwerp geschreven is (Bijdr. voor vaderlandsche geschiedenis, 3^e reeks I bl. ¹⁾.

Ziehier in hoofdzaak wat er geschiedde in den loop der gebeurtenissen, die tot zulk een tragische ontknooping leidden.

In het jaar 1666 had het eerste stadhouderloos bewind een zwaren oorlog voort te zetten, door den Engelschen koning Karel II, die ons volk en inzonderheid onze toenmalige regenten persoonlijk haatte, en door de Engelsche natie, die op onzen wereldhandel en welvaart naijverig was, zonder veel schuld van onze zijde, ons het jaar te voren aangedaan. Die oorlog, tegen zulken overmachtigen vijand, vorderde de inspanning van al onze krachten, en scheen zelfs, hoe wij ons ook inspanden en ondanks menige overwinning ter zee, de maat onzer krachten te boven te gaan. Gelukkig dat wij thans den steun van Frankrijk genoten, dat in Januari des jaars 1666 ook den oorlog aan Engeland verklaarde en in de maand April ons den vrede bezorgde met Bernard van Galen, den prins-bisschop van Munster, die de republiek van de oostelijke landzijde had aangevallen. Tot recht verstand onzer politieke verhouding tot Frankrijk en Engeland gedurende het raadpensionarisschap van Jan de Wit, diene het volgende. Tot op het jaar 1660 had Frankrijk de partij der Stadhouders tegen de hun vijandige Staatsgezinden getrokken en de machtige Staten van Holland, thans vrienden van Spanje, meer of minder tegengewerkt. Met de Fransche vorsten waren Willem de Zwijger en zijn zoon Maurits voortdurend op den besten voet gebleven en hunne opvolgers, de stadhouders Frederik Hendrik en Willem II hadden zich die voorkeur, aan Frankrijk geschonken, waardig betoond. De vurig verlangde vrede van Munster van 't jaar 1648, die Frankrijk tegenover het vijandige Spanje alleen liet en den invloed der stadhouders als hoofden van het leger aanzienlijk verminderde, was het werk geweest der antistadhouderlijke partij. De groote tegenstander van dat vredesverdrag was de laatste stadhouder geweest. Maar in 1660 verkeerde dit alles en werden de verhoudingen aanmerkelijk gewijzigd,

In Engeland was destijds de protector, Olivier Cromwel, die de uitsluiting van het huis van Oranje uit de hooge staatsposten van de republiek der vereenigde Nederlanden bij de Acte van Seclusie als eerste vredesvoorwaarde had bedongen, vervangen door koning Karel II, den oom en liefhebbenden beschermer van den 10-jarigen prins Willem III. Van toen af kon de Fransche staatkunde de verheffing van Zijne Hoogheid niet meer wenschen: want met den Oranjevorst, als stadhouder, zou de invloed van Frankrijks ouden mededinger, Engeland, de Republiek allicht beheerschen en overheerschen. Om dit laatste te voorkomen, moest het Fransche staatsbewind wel voor Jan de Wit, het hoofd der staatsgezinden, partij trekken en het stadhouderloos bestuur zooveel mogelijk bestendigen.

't Ligt in den aard der zaken, dat de vrij talrijke vrienden van den Prins - inzonderheid Buat en de dochter van griffier Musch, zijn echtgenoote - thans zulk een verbond met Frankrijk betreurden, als den ernstigsten hinderpaal op den weg, waarlangs zij den zoon van Willem II en Maria Stuart tot de waardigheden zijner voorouders poogden terug te voeren. Zij betreurden dat des te meer, wijl Frankrijk en onze republiek reeds in 1662 waren overeengekomen, geen afzonderlijken vrede met Engeland te zullen sluiten. Ten einde den nu reeds 15-jarigen Prins als stadhouder aan het hoofd der regeering hier te lande te kunnen stellen, verlangden zij in de eerste plaats vrede met Groot-Brittannië, zonder zich verder om Frankrijk te bekreunen. Zij beijverden zich aldus een nauwe verbintenis tusschen de twee groote zeemogendheden te bewerken, en zoodoende de dynastieke familiebelangen te bevorderen zoowel der Engelsche Stuarts als der Nederlandsche Oranjes.

‘Van deze partij nu - aldus Prof. Fruin t.a.p. blz. 7 - die gedurende den oorlog tegen den Engelschen koning, wiens bondgenootschap zij zocht, gevaar liep om bij den minsten misstap, bij overijling zelfs, in landverraad te vervallen, was Buat de onbekwame en onbezonnen handlanger. Zoover wij kunnen nagaan was hij ter goeder trouw en zich van geen boos opzet bewust. Hij ijverde voor zijn jongen meester, gelijk hij hem noemde, in 't vertrouwen dat hij zoodoende tevens 's lands belang bevorderde; hij betreurde den oorlog met Engeland en hield zich overtuigd dat koning Karel, getergd door de stadhouderloozen, zijns ondanks ons den oorlog had aangedaan, en niets liever verlangde dan hem met een goeden vrede, waarbij zijn neef van Oranje bevoordeeld werd, te eindigen. Zoodra hem dus een zijner vrienden aan het Engelsche Hof, Gabriël Silvius, in den arm nam, was Buat bereid zijn goede diensten tot het herstellen van een zoo heilrijken vrede te leenen, en trad hij in briefwisseling met een der Engelsche bewindslieden, Sir Henry Bennet, weldra tot Lord Arlington verheven, die door het huwelijk, hetwelk hij omstreeks dezen tijd met een dochter van Lodewijk van Nassau-Beverweerd sloot, zich als het ware aan de stadhouderlijke partij verzwagerde. Buat was daarmede begonnen voordat nog Frankrijk den oorlog aan Engeland had verklaard, en hij bleef er ook daarna mee voortgaan, hoewel het hem onder andere door de Prinses-Douairière, de grootmoeder van Willem III, ontraden werd, omdat hij gevaar liep, zoo hij, in strijd met de belangen en bedoelingen van Lodewijk XIV, voortging voor vrede met Engeland te ijveren, voor zijn moeite gestraft te worden met verbeurdverklaring der goederen, die hij in Frankrijk bezat. Doch Silvius, dien mevrouw Buat-Musch hierover raadpleegde, stelde haar en hem gerust¹⁾, en zoo bleef hij den gevaarlijken weg bewandelen. Toen hij zich het eerst met de zaak had ingelaten, was de Raadpensionaris afwezig geweest, met de vloot op zee, en had hij zich uit dien hoofde met de vredesvoorslagen, die hem waren gedaan, tot Van Beverningh gewend; maar nu De Wit terug was gekeerd en de staatszaken weer aanvaard had, begaf Buat zich tot dezen en deelde hem mede wat hij aangaande 's Konings geneigdheid tot vrede van zijn correspondenten vernomen had.’

Toen Henri Fleury de Culan, heer van Buat, in 1659 als vrijwilliger op 's lands vloot dienende, den admiraal Michiel de Ruyter op diens tocht naar Zweden vergezelde, had hij bij de bestorming van Kartamunda blijken van groote dapperheid gegeven. Bij een aanval der Zweedsche ruiterij klonk opeens het bevelwoord van de Ruyter, en Buat, het rappier in de vuist geklemd, sprong onverschrokken te water en zwom naar wal, de zijnen toeroepend: ‘Mannen, dat gaat u voor; volgt mij!’ Dit heldhaftig optreden bracht verwarring onder den vijand, die weldra op de vlucht sloeg. Onze dappere krijgsman was, helaas, geen diplomatisch hoofd, en minder nog geschikt om de ziel of leider eener staatkundige partij te zijn. In geestesgaven schijnt hij verre beneden zijne begaafde vrouw, Elisabeth Musch, gestaan te hebben. Door allen, die hem gekend hebben en vertrouwelijk met hem omgingen, wordt hij ons afgeteekend ‘als een aangenaam en algemeen bemind man, open van karakter, moedig, een goed soldaat, niet misdeeld van natuurlijk verstand, maar overgegeven aan den drank en praatziek en luidruchtig als hij een dronk ophad.’ Zoo schilderen hem Clarendon en Wicquefort.

Dat hij geen man was met wien men in ernstige onderhandelingen kon treden, blijkt overvloedig uit de schier onnoozele wijze, waarop zijne inzichten en nevenbedoelingen bij den zoogenaamden vredehandel met Engeland aan den dag kwamen. 't Was kort na den ongelukkigen zeeslag van 4 Augustus 1666, waarin de staatsgezinde De Ruyter zich zoo kloekmoedig gedroeg, maar door den stadhoudersgezinden Tromp in den steek werd gelaten. Behalve een niets beduidenden, voor den Raadpensionaris ter lezing bestemden brief, stelde hij dezen nog een tweeden ter hand met het geheimzinnige opschrift voorzien pour vous même, voor u zelven - een opschrift, dat al aanstonds argwaan verwekte en niet onduidelijk verried, dat hij behalve de briefwisseling, waarvan De Wit en de staten officiëel kennis droegen, ook nog een geheime onderhield met de Engelsche vrienden Silvius en Arlington. Uit een vluchtige inzage bleek eveneens, dat Buat die correspondentie voerde op last en ten behoeve zijner stadhoudersgezinde geestverwanten, die met den naam van les amis, (de vrienden) en les bien-intentionnez pour la paix (de voor den vrede goed gezinden) werden aangeduid, ter onderscheiding der staatsgezinde meerderheid, die thans de wettige regeering uitmaakte.

(Slot volgt.)

1) Het belangrijkste gedeelte van Silvius' brief aan onze Elisabeth Musch, gedagteekend 9/19 Maart 1666, deelt Fruin hier mede.