De Nieuwe Belgische Illustratie. Jaargang 12

Oudt-Hollandt.
Door
M.A.P.C. Poelhekke.

II.

Op den hoek van de markt, aan de andere zijde van de Waag van Enkhuijzen, staat het huis van Poeldijk. Zoomin dit als de woning, die nu stads-herberg genoemd wordt, en vroeger stond op den hoek van Nieuwe Markt en St.-Anthoniebreestraat heeft historische bijzonderheden, waar wij ons bij behoeven op te houden, zoodat we den hoek kunnen omslaan en komen op den Ouden Vijgendam van Amsterdam. Zooals men weet, werd de straat, zoo genoemd, eerst in 1526 aangelegd en Vijgendam genoemd, ‘ter oorzaak, dat aldaar, een lek schip met eenige vijgen aanquam, die bedorven zijnde, doen ter tyt, daar uyt geworpen wierden.’

Zooals we ook lezen in het Stads Groot-Memoriaal, dat daar ter plaatse ‘een nuwe burchwal gemaekt is, streckende van de Soutsteeghe tot den damme toe, genaempt Vyghendamme omme arghe vyghen dairingeworpen.’ Dit gedeelte van onze papieren stad is bijzonder karakteristiek door de kleine, lage geveltjes met ronduitspringende ramen, waarachter de koopwaren bijzonder goed ‘doen.’ Het loont vooral de moeite binnen te gaan bij F.J.B. Kruis, Mr. Silversmid, In den gedreeven Roemer. Ten eerste om de producten zijner kunstvaardigheid, die hij ‘seer aerdigh ende kunstryck met ponsen uit silver ende andere metalen weet te dryven,’ ten tweede om de typische figuur van den Mr. Silversmid zelf. 't Is alsof de man is weggeloopen van een schilderij uit de 17^e eeuw.

Gaan wij de Vijgendamspoort door, dan komen wij weder op de Gracht. Uit den aard der zaak volgt, dat de huizen aan onze rechterzijde, dus liggende tegen het museum, en met opzet laag gebouwd, geen groote historische beteekenis hebben, ofschoon wij, indien wij onze lezers wilden vermoeien, hun authenticiteit konden bewijzen, door de plaats van herkomst en van de meeste het jaartal der stichting op te geven. Wij maken een uitzondering voor het huisje uit Alkmaar, waar de vereeniging Tesselschade een minder geslaagde poging doet, om ons de 17e-eeuwsche handwerken en het kantwerken te laten zien.

Dat is, het moet gezegd, de schaduwzijde trouwens van geheel Oudt-Hollandt, dat er niet in gewerkt wordt. De stad schijnt eeuwig op z'n Zondagsch te zijn, en wordt daardoor eentonig. Geen smid, geen timmerman, verricht hier zijn arbeid, bijna geen vak wordt er uitgeoefend. Dat is jammer, te meer, daar het aantal taveernen hierdoor veel te groot is, naar verhouding.

Als wij zeggen, dat er bijna niet gewerkt wordt, moeten wij toch eenige uitzonderingen

[p. 116]

oudt-hollandt's eerste ratelwacht voor het st.-elisabeth's-gasthuis, naar de teekening van antoon molkenboer.

[p. 117]

maken. Immers, de kinderen van Izaak en Johannes Enschede, op de Princestraat in Laurens Coster drukken daar hun Oudt-Hollandt's Nieustydinghe en andere geschriften, betrekking hebbende op den ouden tijd. Bij hen is o.a. te verkrijgen ‘Zeemans geprivilegeerde Almanach. Na de Nieuwe stijl gecalculeerd op de Meridiaen van Oudt-Hollandt,’ een zeer goed geslaagd exempel hunner drukkunst. En wie de Oudt-Hollandsche wijsheid in beeld wil zien weergegeven, beschouwe het daar hangende schilderij van Breughel maar, dan vordert hij in een paar oogenblikken heel wat in de kennis onzer voorouders.

En als wij nu weer gaan naar de overzijde, ‘In het huisje van Crabeth’ bij de Ghebroeders Kamphuizen, dan zien wij daar dien zeventien-de-eeuwschen bakker ook druk bezig. Want er zal weinig banket zijn, dat zoo graag wordt gegeten, als hetgeen daar verkrijgbaar is. De bakker heeft dan ook volkomen recht te zeggen:

Spritse van Gouda is goede waere,
Sirop-waefelkens zijn van goede mare.
Die ick backe zijn suyverlyck ende eél.

Wij kunnen ieder aanraden er de proef eens van te nemen.

Hier wordt niet alleen ons verhemelte gestreeld. Eene tentoonstelling van zes der oorspronkelijke aquarellen door A. Lepelaer in 1690 en volgende jaren gemaakt van de beroemde geschilderde glazen in Gouda, geeft een groot genot aan de kunstliefhebbers, en het kerkbestuur van Gouda is te prijzen, dat het ze afstond om hier deze uiterst welgeslaagde versiering te verkrijgen.

Hildebrand had wel gelijk te zeggen, dat voor een Noordhollandschen boer ‘de afgoden van het hart zijn een mooi zwartbont beest met volle uiers en een jong paard voor een blinkende boeresjees met vergulde wielen.’ Zelfs zijn vrouw kan hij niet hooger achten.

En in het melkhuisje, waar we nu aankomen, welks eigenaar den echten reclamegeest blijkt te bezitten, daar hij getuigt, dat alle anderen in abuis zijn, vinden wij een krachtig bewijs van Hildebrand's bewering. Daar lezen we de volgende regelen:

Een wagen met schoone paarden

Is een cierlyk ding op der aarden

Maar een schoone vrou vol deugden en ootmoed

Als de man wat seit, dat se dat voort doet

En geen stuursheyt laat blyken

Zoo een vrouw is bij geen wagen of paarden te vergelijken.

Lees er de Camera Obscura maar eens op na, en zie of hier het karakter van den Hollandschen boer niet uitstekend in is weergegeven.

We wandelen verder en bemerken in den hoek, voor een aardig poortje uit Enkhuizen, een paar ‘mooie’ mannen, die vervaarlijk schreeuwen, en met groote kracht blazen op een trompet; dat alles, om u te doen weten dat daar te zien is, ‘het oude Doolhof van de Prinsengracht.’

oostzijde van het marktplein met het huis van maarten van rossum en de amsterdamsche poort te haarlem.

Men moet Amsterdammer zijn, van ouder tot ouder, om de volle beteekenis van dit woord te kunnen begrijpen. Want de Doolhoven in Amsterdam behoorden bij het leven der burgers, vooral, toen zij in de XVIIe eeuw hun hoogsten bloei bereikt hadden. Want het doolhof, zooals het tot het jaar 1862 nog bestond, geeft volstrekt niet terug, wat het vroeger was. Toen had het opschrift zijn volle beteekenis:

Het levenloos wordt hier door kunst bewoogen,
Het nieuw fontijn zal men met roem verhoogen,
Tre in, ten vier uur word ontsloten het gordijn,
Daar 't levtnloos sig volgt, door kunst in schijn.

Het Doolhof in Oudt-Hollandt heeft, en terecht, dit opschrift niet overgenomen, maar wel het latere:

Blijft voor deze POORT niet staan,
Treed Binnen Lieve Jeugdt, het DOOLHOF
thans Vernieuwt, Bied u de Schoonste vreugd
Fontijn en orgel spel, verto- ning naar 't Leven
Dat Alles zal aan u Veel stof tot Blijdschap Geven.

poortje uit enkhuizen, ingang van het doolhof.

We moeten zeggen, wie met een vroolijk gezelschap Het Doolhof ingaat, om daar de herbergh te zoeken, zal zich uitstekend amuseeren, maar eenig idee der oude Doolhoven heeft hij niet gekregen. Die waren geheel anders. De lanen waren daar niet van planken gevormd, maar uit groene heggen. We lezen in een der eerste gedichten van Vondel:

De haghen groen van palm zijn hier soo glad geschoren,
Die doolhoofs wijs ghestreckt, gekrunckelt, ons verloren
Doen doolen nier en daer, zoo datmen hi r int groen
Van d'eel Cretensche maeght wel 't klouwen had van doen,
Om volghen lancx den draed, om eyndelijck den blinden
Bedriegelijcken wegh, en d' open poort te vinden.

Ook waren er in die lanen nog bedriegertjes en beeldwerken aangebracht, want de Doolhoven met Poppenhuis dienden niet alleen tot uitspanning, maar ook ter vereeuwiging van beroemde personen, zij waren actueel. Zoo zag men er ‘verscheyden kunst-rijcke wercken, door oorlogie-werck ghedreven, benevens een seer schoone Fonteyn, zijnde een Triümf van Bachus en Ariadne.’ Verder aanschouwde men er: Willem den Zwijger, Prins Maurits, Koning Hendrik IV van Frankrijk, Gustaaf Adolf met zijn echtgenoote, terwijl ook zijne dochter koningin Christina te prijk stond. Alva, een Chinees ‘levensgroot, uit het machtigh kon ngkrijck van China’ en Bestje van Meurs volgen.

Goliath van Gad, David met den wapendrager, de Koningin van Seba, die onder een aanhoudend geknetter van het raderwerk den wijzen koning Salomo hare hulde ging aanbieden; Koningin Semiramis, de Martelisatie der Apostelen, benevens de geschiedenis van Haman, werden den opmerkzamen toeschouwer vertoond, onder het afdreunen van een lang gedicht in Alexandrijnen, waarin de moraal der geschiedenissen en vertooningen op aangename (?) wijze aan het publiek werd meegedeeld. Dat alles was ‘sigh bewegende met een kunstig oorlogiewerck ende afghewisselt door Orgel- en Muzijckspel.’

In latere jaren (1833) werd er nog aan toegevoegd een uit koper en ijzer vervaardigd beeld van Van Speijk, ‘zijnde dit stuk in eene zittende houding geplaatst, rijst door het toespreken van een enkel woord op, staat regt overeinde; zwaait met de linkerhand de Hollandsche vlag, draait het hoofd regts en links; houdende een pistool in de regterhand, hetwelk hij per cussion afschiet, waarna hij weder gaat zitten.’

Aan de samenstelling der automaten werd groote zorg besteed en, als wij mogen gelooven, wat ons daaromtrent wordt verhaald, begrijpen wij den grooten toeloop, dien het Doolhof in de XVIIe eeuw had. ‘En dit binnenste siet men altemaal voor een stuyver,’ zegt een tijdgenoot, verrukt over die wonderen, vooral ook over de waterwerken, die

[p. 118]

blijkens de af beeldingen wel de moeite waard waren.

Het behoeft ons dan ook niet te verwonderen, dat er dra meer doolhoven ontstonden, zoodat wij nu kunnen spreken van het Oude Doolhof op de Prinsengracht, het Nieuwe Doolhof op de Looiersgracht, later naar de Rozengracht verplaatst; het Doolhof op Oostenburg en het Roode Doolhof, waar men een koe, een hert, een kalf, een schaap en een hond zag, die allen hoofden en oogen konden verdraaien en zelfs, door middel van een kunstig mechanisme, geluid gaven. Vooral beroemd om de 9 prachtige waterwerken was het Groote of Fransche Doolhof op de Weesperstraat.

Het stadsbestuur had echter niet steeds evenveel op met die Doolhoven. Ten minste werden zij 28 April 1620 verboden, daar men door kunstig mekaniek, ‘door 't geblaes van trompetten, schalmeijen ende andere instrumenten’ veel volk lokte en daardoor ontstonden ‘diversche ongelucken ende inconvenienten van quetsures en dootslagen door de groote toeloop ter selver plaetsen van verscheyde Luyden, waer onder haer allerlei boeven ende dieven mengen.’ Want wij zeiden het reeds, de herberg, het eindpunt van den doolhof werd druk bezocht, en menigeen zal er ingestemd hebben met Vondel, waar hij zegt:

Avoust, en doet bescheyt, daer is noch inde tonne,

totdat de Oud-Hollanders, die anders nog al wat verdragen konden, wel dubbel zooveel moeite hadden, om uit den Doolhof te komen dan er in, ofschoon zij, over de hagen heen, den uitgang voor zich zagen.

We willen nog even stilstaan bij de figuur, die onder den naam van Bestje van Meurs, ‘dat leughenachtigh wijf’, hetwelk beweerde, jaren zonder voedsel te hebben geleefd, terwijl zij zich in het geheim er van voorzag, bekend is, en aan den bezoeker van het Poppenhuis wordt voorgesteld met de tirade:

Dit 's Besje van Meurs, zij heeft in geen dertig jaar brood gegeten,
Dat wijf liegt, dat de steenen zweeten.

Deze persoon is geen legendarisch figuur' maar heeft werkelijk bestaan. Daaromtrent is geen twijfel. Wèl is het nog steeds een onuitgemaakte zaak, of zij was een bedriegster op groote schaal of niet. Alberdingk Thijm gaf reeds in zijn volksalmanak voor Nederlandsche Katholieken van het jaar 1872 haar portret met een gedicht als bijschrift in den geest en de taal der XVIe E., welks vervaardiger, zooals hij zelt zegt, ‘schijnt een goed hart te hebben en alles in de beste vouw te willen slaan, al is daarmee het pleit nog niet voldongen.’ Wel weten we, dat Eva vroom en goed was, zoodat het onverklaarbaar wordt, om welke redenen zij bovengemeld bedrog zou gepleegd hebben.

Doch het is niet voldoende haar persoon te poëtiseeren zooals Thijm dat deed, men moet ook op feiten kunnen wijzen, en de heer B.J.M. de Bont heeft zich dan ook bezig gehouden met het opsporen daarvan. Nu zijn zijne uitkomsten wel niet positief, maar er blijkt toch uit, dat men evenmin volkomen gerechtigd is, Hevaken Vlieghen eene ‘leughenaerse’ te schelden.

Ziehier in het kort hare geschiedenis.

Eva werd geboren in 1575, omtrent een mijl van de stad Meurs (Mörs in Westphalen) op de boerenhofstede Vliegenhof, waarnaar zij genoemd werd Eefken Vliegen. Geboren uit arme, waarschijnlijk Katholieke ouders, werd zij reeds spoedig wees en geneerde zich door varkenshoeden, ‘lijdende dagelijckx grooten honger.’ Toen nu door den krijg de nood algemeen begon te nijpen, vond zij zich geheel verlaten, alleen vertrouwende op God, dat Hij haar mocht helpen.

Van af den jare 1594 nu ‘heeft haren appeteyt of lust tot eten zoo afgenomen ende is zoo vermindert, dat sy in twee, dry, jae oock vier dagen, maer zeer weynigh en heeft gegeten; daer naer in acht, thiene; jae veerthien dagen, so luttel spyse ende dranck genoten, dat wonder was hoe sy daer by levende bestae konde: Eyntelyck het eten geheel nagelate, maer haer noch een Jaer lanck zedert bij den dranck alleen onderhouden, hetwelck oock allenskens cesserende, is haer ten lesten ('t lichaem als toe gesloten) ende den appetyt tot eten ende drincken, beyde 't samen gantsch ende teenemaal vergaen ende achterghebleven, soo dat sy sedert den Jare 1597 tot op heden (1615) na den tijdt van seventhien Jare ende ettelycke maenden, gantsch ende gheheelyck niet met allen en heeft ghegheten, maer alleenlyck een weynich vochticheyts twee oft dry mael ghenoten heeft.’

De waarheid van dit alles werd gestaafd door verschillende hooggeplaatste en geloofwaardige personen. Echter meenden zij, die er niet aan konden gelooven, ‘wijl het in des menschen natuur onmogelijk is,’ die dus de wonderen a priori verwerpen, dat zij Eva overtuigen konden van onwaarheid ‘Zij bewogen daarop hemel en aarde om haar te straffen. Zij werd veroordeeld tot brandmerk en verbanning, maar Prins Maurits veranderde dit vonnis. Hij liet haar eene openbare boete doen en joeg haar de stad uit.’ Later echter keerde zij er terug, want zij stierf in Meurs 10 Juni 1637.

Thans is het nog niet uitgemaakt, of het verhaal van haar leven waar is of niet. Misschien zal wel nooit daarop het volle licht schijnen. Maar toch mogen wij haar niet onvoorwaardelijk veroordeelen. Integendeel, afgaande op de onwraakbare getuigenis van haar vroom en zedig leven, vragen wij met Thijm,

Dat soete Mondeken hoe can het omgaan met sluwe lueghen-Taele?
Hoe cost oyt duvel wt synre Lanteirne ontsteken de goudene strale,
Die dat blaeu ooghelijn rondtom verspreyt, recht als eene hemelsche Toveraerse?

Vergeten wij niet, dat dezelfde dichter aanmerkt,

In dese tijden ist al verwerret doort opset der Reformacie,
Die 't werck Godes al reformeert na sijnen eyghenen verdrayden Gheeste.

Dan zullen wij ons liever scharen bij de tweede groep, als Thijm zegt:

Sommighe schreuwen: ‘'t Is eene Hecxe!’ en andren fluystren (en niet de boossten)
‘Och, dat de Waerheyt haer quam ontschulden en ons melydich Herte troosten!’

(Wordt vervolgd.)