De Nieuwe Belgische Illustratie. Jaargang 11

[p. 234]

De wraak van den Protector,
door J. Vesters Jr.

I.

Jn het onder de regeering van den wellustigen apostaat Hendrik VIII gebouwde kasteel Hamptoncourt, dat den ongelukkigen en zwakken Karel I, zooveel jaren een speelbal in handen van gewetenlooze volksmenners, germmen tijd tot staatsgevangenis had gediend, troonde, met de praal en pracht van een koning, de man uit het volk, de dweepzieke Puritein, Olivier Cromwell, lordprotector van het Vereenigde Koninkrijk.

Deze gunsteling der fortuin, even ervaren legeroverste als geslepen diplomaat, voor de oogen der wereld een rechtzinnig dweper, maar die indeidaad den godsdienst enkel gebruikte als dekmantel zijner onverzadelijke eerzucht, had, in den meer dan twintigjarigen strijd tusschen koning en Parlement, nu eens de zijde van gene, dan van dit gekozen, al naar dat het best met zijn belangen van het oogenblik strookte, en was een koningsmoorder geworden uit berekening, alléén om de mogelijkheid, zich zelf de schoone kroon van Engeland op de burgerlijke slapen te drukken.

Olivier Cromwell, die het droombeeld koesterde, een eigen dynastie te stichten in het land van den H. Eduard, dat acht eeuwen van voorspoed had gekend onder de vorsten uit het Angel-Saksische en Normandische huis, onder de Plantagenets, Tudors en Stuarts, was bloeddorstig, niet door den drang van zijn natuur, als de tijger, maar uit staatkunde, In plaats van tien duizend zou hij zonder het geringste gewetensbezwaar honderd duizend menschenlevens hebben opgeofferd, indien dit het verwezenlijken zijner vèr reikende plannen dienstig was geweest.

In een der zalen van het trotsche kasteel met zijn vele historische herinneringen, zit Olivier Cromwell alleen voor een tafel, bedekt met papieren van allerlei aard. Het lompe, breede gelaat van den overweldiger vormt een zonderling contrast met de vorstelijke omgeving, en de here gezichten van de Tudors en Stuarts aan de wanden der zaal schijnen met een uitdrukking van onuitsprekelijke verachting neer te zien op den burgerlijken Rondhoofd vóór hen, wiens ineengedrongen gestalte, stierennek en groot, breed hoofd niets ridderlijks hebben en scherp afsteken tegen de slanke, vorstelijke figuren aan den muur.

Juist heft Olivier Cromwell het breede hoofd op, dat een oogenblik in de palm der rechterhand heeft gerust. Zware aderen zwellen op zijn voorhoofd en driftig slaat-hij de hand aan het gevest van zijn degen, terwijl hij eenige onverstaanbare woorden mompelt. Daarna schuift hij den hoogen, gebeeldhouwden zetel van eikenhout met een ruk achteruit, meet met groote schreden de zaal en balt de grove vuist, als had hij een onzichtbaren vijand voor zich.

‘De verwenschte Episcopalen en Presbyterianen zetten mij altijd den voet dwars,’ mompelt hij halfluid, ‘telkens steken zij weer even driest het hoofd op en zoeken die vervloekte Papisten op hun hand te krijgen, om mij op den grond neer te smakken. Hoe graag zouden ze ook mijn hoofd op het blok zien liggen, nog liever dan ze dat van den laffen Stuart hebben doen vallen; maar het staat megelukkig nog vast op den nek.’

Hier houdt Cromwell op en grijnslacht, maar zoo akelig, dat de muren dien grijnslach schijnen terug te kaatsen en de portretten aan den wand hun afkeer daarover willen te kennen geven. ‘Ziet mij maar zoo norsch niet aan, edele mylords,’ zegt Cromwell hoonend, ‘gij hebt uw afstammeling niet voor het beulszwaard weten te vrijwaren en zult wel even onmachtig zijn om mijn hoofd te laten vallen.’

Na deze spotternij gaat de protector weer zitten en schijnt in gepeins te verzinken, en geen wonder, want hij ziet zijn vurig verbeide verheffing tot het koningschap aanstaande, zijn stoutsten droom op het punt in vervulling te gaan.

Door een grillig spel der verbeelding trekt, in het aanschijn van den glans der kroon, die hem wacht, heel zijn verleden - het verleden van een soldaat van fortuin en handig volks menner - zijn geestesoog voorbij. Hij denkt aan den dag, toen hij, meer dan twintig jaar geleden, voor het eerst het woord nam in het Parlement, en door zijn hartstochtelijke ontboezemingen tegen het koningschap, met een heftigheid, als nog geen ander vóór hem had gewaagd, de verdraagzaamheid des konings ten opzichte der Papisten gispende, toen reeds deed vermoeden, waartoe die man met onverzettelijke wilskracht en gloeienden haat in staat zou zijn.

Een glimlach van voldoening krult de breede lippen van den protector, nu hij weer het beangstigde gezicht van den Speaker voor zich ziet, die tevergeefs trachtte die bandelooze ongebreideldheid te toomen, de verbaasde gelaatstrekken van zijn medeleden, die, hoezeer velen ook in het geheim tegen den koning samenspanden, nog nooit zulk een taal in het Huis der Gemeenten hadden gehoord.

Die van haat en gal overvloeiende redevoering was het uitgangspunt geweest van zijn streven, had op hem de oogen gevestigd van de dweepzieke Independenten en Levellers, en den onbeduidenden landedelman, die zich tot dusver door niets had onderscheiden, tenzij door een in uitspattingen doorgebrachte jeugd, tot een partijhoofd gemaakt, die spoedig de meest gevreesde vijand van het koningschap zou worden, niet uit overtuiging, maar uit louter eerzucht.

En nu hij er aan denkt, hoe hij eens op het punt heeft gestaan, Engeland vaarwel te zeggen, toen de Episcopalen voor een oogenblik het roer in handen hadden, en, door den nood gedwongen, strenge maatregelen namen tegen de steeds driester opgetreden Puriteinen, schudt hij grinnekend den breeden kop, met lange zwarte haren als leeuwenmanen getooid, en wenscht zich geluk met de kortzichtigheid des konings, die, in plaats van die woelige elementen vrijelijk uit zijn land te laten trekken, ze met geweld aan den Engelschen bodem geklonken hield, waar ze de smeulende asch aanwakkerden, totdat de vlam tenlaatste in lichte laaie uitsloeg tot een brand, die troon en altaar verteerde.

Nu gaat de geduchte protector in den geest den strijd na, dien hij beurtelings gestreden heeft tegen den koning en het Parlement, totdat hij ten slotte naar willekeur met beiden kon handelen: den eerste verwees hij ter dood, het laatste liet hij door zijn soldaten uiteenjagen.

Eenmaal zoover gekomen met zijn gedachten, overziet hij met één oogopslag den weg, door hem sinds twintig jaren afgelegd, - een weg, geteekend door een breed spoor van bloed en geweld, maar zonder dat een enkele zenuw in zijn binnenste wordt geraakt, zonder dat berouw of wroeging hem komt kwellen. En nog is de tijger niet verzadigd, nog heeft er geen bloed genoeg gevloeid. Het arme Ierland had naar de wapenen gegrepen om den koningsmoord te wreken. De edelste katholieken ter aarde, de zonen van het groene Erin, door Karel I uit vrees voor Episcopalen en Presbyterianen verdrukt, vernederd, vertrapt, bleven toch trouw aan den afstammeling van Maria Stuart. Goed en bloed hadden ze veil voor een vorst, die hen met schorpioenen geeselde, en toen het hoofd des konings voor Whitehall op het smadelijk schandblok was gevallen, hadden de Ieren zich ten strijde aangegord voor het wettig koningschap, dat door het onderdrukken zijner trouwste onderdanen den wankelenden troon had meenen te schragen. Maar in bloed werd het verzet der Ieren gesmoord; de edelste en kloekste zonen van het Eiland der Heiligen sneuvelden op het veld van eer of stierven een roemloozen dood door beulshanden.

Nu heerschte er rust in het Vereenigde Koninkrijk, maar de rust der machteloosheid. Het arme land, door twintig jaren strijdens uitgeput, beurtelings door vriend en vijand, door Ridder en Rondhoofd uitgemergeld, voelt zwaar den ijzeren hiel van den protector drukken, wiens eerzucht nog niet voldaan is; die niet zal rusten voor de diadeem zijn ruwe slapen siert.

Door die lange reeks van bloedige herinneringen keert Cromwell tot het uitgangspunt zijner gedachten terug. De almachtige protector verkeert in een zenuwachtige spanning. Hij weet, dat heden een deputatie uit het Parlement voor hem zal verschijnen, om zijn antwoord te vernemen op het voor enkele dagen tot hem gerichte verzoekschrift, ‘dat het Zijne Hoogheid behagen moge, den titel, de waardigheid en het ambt van koning van Engeland, Schotland en Ierland aan te nemen.’

Hoe juichte hij inwendig, toen hem het verzoekschrift werd overhandigd; hij had het toppunt zijner wenschen bereikt, zijn schoonsten droom zag hij verwezenlijkt. Ha! eindelijk zou hij de hand kunnen uitsteken naar de kroon, die hij vroeger ijdel had verklaard, waarvan hij den laatsten drager op het schavot had doen sterven, dat kleinood, waarnaar al zijn eerzucht was gericht, waarvoor hij alles had veil gehad. Maar van den anderen kant verheelde hij zich de tegenkanting en het verzet niet, die het aannemen der kroon door den overweldiger zou uitlokken, den strijd, die niet enkel in Ierland, maar ook in de andere deelen van het Vereenigde Koninkrijk zou uitbreken; sloot hij de oogen niet voor den tegenstand, dien het besluit der meerderheid in het Parlement bij de minderheid had verwekt en die zich op onverholen wijze had geuit. Hij was niet onbekend gebleven met de bedreigingen, waardoor zijn vroegere trouwste aanhangers hun afkeer tegen Cromwell hadden lucht gegeven; hij wist, dat vooral van het leger ernstig verzet viel te duchten, en dat zelfs de generaals, die eenmaal met hem tegen Karel I hadden geoorloogd, zich nu aan de zijde der oppositie hadden geschaard, ja, dat zijn eigen schoonzoon Fleetwood gemeene zaak maakte met de Independenten en Levellers, dweepzieke republikeinen, die het den gewezen partijganger niet konden vergeven, dat hij zich nu met de kroon wilde sieren, waartegen hij zelf vroeger zoo had uitgevaren.

Nu hij alles nog eens rijpelijk overweegt, verbergt Cromwell het zich niet, dat er een geweldige storm tegen hem in aantocht is, die hem licht in zijn dolle vaart kan meesleuren. Door het leger geworden wat hij is, vreest hij, dat het leger hem weer van de duizelingwekkende hoogte, waarop hij staat, zal neerploffen in het stof, waaruit hij is opgekropen.

Maar toch van den anderen kant, wat lacht de glans en schittering dier kroon hem aan; hoe zwelt zijn boezem van voldane eerzucht bij de gedachte, dat hij maar een enkel woord behoeft te spreken om een dynastie te grondvesten in een der machtigste rijken van Europa. Wat bekommert hij er zich om, dat een bloedige burgeroorlog daarop zal volgen, dat er bloed zal vloeien bij stroomen, dat duizenden en duizenden opgeofferd zullen worden aan de grenzenlooze eerzucht van één man? Deze gedachte weerhoudt hem niet, maar de vrees zijn gezag te zullen verliezen, een waarlijk méér dan koninklijk gezag; de vrees, dat hij misschien het onderspit zal delven, doet hem weifelen, doet hem besluiteloos nu naar deze, dan naar gene zijde overhellen.

En dan, als hij alles wèl overweegt, en bedenkt, dat hij meer dan souvereine macht bezit, al kroont geen vorstelijke diadeem zijn slapen, is het dan niet gewaagd, ter wille van dat ijdele sieraad al wat hij heeft en is op het spel te zetten, niet gewaagd, alles op één worp te plaatsen, met de zekerheid dat hij alles kan verliezen en bijna niets winnen?

[p. 235]

‘Ik weiger,’ zegt Cromwell ten slotte, uit zijn zetel oprijzend, met een nijdigen ruk aan zijn degen, ‘ik wil dien gehaten Episcopalen en Presbyterianen geen wapen tegen mij in handen geven, om van den anderen leant de Independenten van mij te vervreemden, die tot dusver mijn hechtste steun zijn geweest. Ik weiger; dat zal een goeden indruk maken en mijn gezag eer schragen dan afbreuk doen. Legt het Parlement zich bij mijn weigering neer, dan is dat voor mij een bewijs, dat het met zijn aanbod niet ernstig gemeend was; blijft het daarentegen aandringen, dan kan ik altijd nog zien, en in alle geval tot mijn verdediging aanvoeren, dat ik niet dan voor den aanhoudenden drang en den oppersten wil van het Parlement gezwicht ben!’

Cromwell lacht zelf om deze woorden. De opperste wil van het Parlement! Het mag een bespotting klinken in den mond van den man, die het Parlement zijn eigen wil voorschrijft en nooit geaarzeld heeft, het uiteen te jagen, als het dien wil waagde te weerstreven.

Weer wandelt Cromwell met groote schreden de zaal op en neer, gejaagd en onrustig, want nu eenmaal zijn besluit genomen is, wil hij de zaak zoo spoedig mogelijk achter den rug hebben.

Daar hoort hij het geluid van zware voet stappen in de breede marmeren gang. Haastig gaat hij weer zitten en tracht een onverschillige houding aan te nemen, daar hij begrijpt. dat de deputatie uit het Parlement in aantocht is. Een oogenblik van ontroering kan ook hij niet onderdrukken, maar Cromwell is zich zelf zoodanig meester, dat weldra geen spier in zijn gelaat meer blijk geeft van aandoening.

Waardig en kalm ziet hij de binnentredenden aan, met de hand op het gevest van zijn de gen. Zij naderen in eerbiedige houding, en de voorzitter van het Parlement, sir Thomas Widdrington, na een knie voor den overweldiger gebogen te hebben, staat op en neemt het woord.

‘Uwe Hoogheid veroorlove mij, U in naam van het Parlement, met gepasten eerbied te vragen, of Gij aan den wensch van het Parlement en het geheele volk zult gehoor geven en de kroon aanvaarden, die wij Uwe Hoogheid in alleronderdanigsten ootmoed voor de voeten leggen. Het wordt tijd, dat de kroon, die op het hoofd der Stuarts een ijdele tooi is geweest, en die zij door hun onbekwaamheid en dwingelandij te schande hebben gemaakt, weer het hoofd siere van een man, doorkneed in alle regeeringszaken, die het zwaard op zijde voert, niet uit praal, maar om daarmee gerechtigheid te oefenen. Het geheele Vereenigde Koninkrijk verbeidt in angstige spanning het antwoord van Uwe Hoogheid: in Uwe handen berust het wel of wee van het land. Spreek het woord, waarnaar millioenen verlangend uitzien; geef het verweesde land een vader, een koning weer’

Hier houdt de spreker een oogenblik op, terwijl Cromwell, on beweeglijk als een uit brons gegoten standbeeld, luistert. Na een korte pooze vervolgt sir Widdrington met een lichte aarzeling in den toon zijner stem:

‘Evenwel, met hoeveel graagte het Parlement Uwe Hoogheid ook met het opperbestuur des lands den titel van koning wil opdragen, toch heeft het met alle bescheidenheid, maar met niet minder nadruk, als zijn onveranderlijken wil te kennen gegeven, dat Uwe Hoogheid òf alle artikelen van deze petitie aanneme, òf van de hand wijze, daar ze zoo nauw met elkander samenhangen, dat zij een onafscheidelijk geheel vormen. Maar, mogen wij al een oogenblik vreezen, dat Uwe Hoogheid zal terugschrikken voor de zware verantwoordelijkheid, die het aanvaarden der kroon meebrengt, toch durven wij hopen, dat Uwe liefde en toewijding voor de belangen des lands over alle bezwaren zal heenstappen en wij met een blijde, een goede boodschap mogen terugkeeren naar het Parlement, dat in gespannen verwachting naar Uwe beslissing uitziet. Wij hopen, dat wij Uwe Hoogheid voortaan Uwe Majesteit mogen noemen en hedenavond het gejuich van “Leve de Koning!” door heel Londen en het overige koninkrijk zal weergalmen.’

Cromwell is opgestaan en neemt met een lichte buiging met het hoofd het verzoekschrift aan, dat hem ten tweeden male wordt aangeboden, en waarin op de zonderlingste wijze aanhalingen uit den Bijbel en uit de Magna Charta, den hoeksteen der Engelsche vrijheid, zijn dooreengehaspeld. De achttien artikelen, waaruit deze petitie bestaat, behandelen het herstel der koninklijke waardigheid en van een Tweede Kamer, de wijze van verkiezing der Parlementsleden, de vaststelling van onveranderlijke staatsinkomsten, en, last not least, de uitsluitende heerschappij van den protestantschen godsdienst in het Vereenigde Koninkrijk.

Er volgen nu eenige oogenblikken van stilte. Cromwell, nog altijd met de linkerhand aan het gevest van zijn degen, tuurt op het hem aangeboden papier, als weet hij nog niet goed wat de bepalingen inhouden, terwijl de Parlementsleden de trekken van den protector bespieden, als willen zij op het sfinxen-gelaat van den geduchten man lezen, wat er in zijn ziel omgaat, wat hij zal antwoorden. Zal hij het aanbod aannemen? Zal hij weigeren? Sommigen vreezen het eerste en hopen het tweede; anderen denken juist andersom, daar zij van meening zijn, dat in Engeland op geen duurzame rust en vrede te rekenen valt, zoolang het eenhoofdig bestuur niet is hersteld, onverschillig of de koning een Stuart of een Cromwell is, en eigenlijk liever de laatste dan de eerste, daar de Protector aan hen zijn verheffing zal hebben te danken, en hen daarvoor naar de oogen moet zien, terwijl een Stuart koning zou zijn bij de genade Gods en door recht van erfopvolging, en den Parlementsleden daarvoor niet den minsten dank schuldig zou wezen.

Een trek van minachting schijnt zich om de lippen te plooien der vorstelijke figuren aan den muur, de stomme getuigen van dat onwaardige comediespel om een kroon, door slaafsche Parlementsleden den soldaat van fortuin aangeboden.

Spoedig neemt Cromwell het woord, in het begin met eenige trilling in de stem, hortend en stootend, terwijl hij zijn woorden van een handgebaar doet vergezeld gaan, als wil hij daarmee de klanken voortduwen, die hem niet vlug genoeg uit de keel willen komen. Weldra echter is hij zich zelf meester en spreekt nu met die statigheid en zalving, waarop hij zich met zooveel ijver heeft toegelegd, zijn woorden met teksten en vergelijkingen, aan de H. Schritt ontleend, doorspekkend. Hij prijst de wijsheid van het Parlement, welke die van koning Salomo nabij komt, zijn macht en eensgezindheid, en gaat daarop in den langdradigen stijl dier dagen volgenderwijze voort:

‘Het zou een groote ongevoeligheid van mijn kant verraden, indien ik niet erkende, welke groote eer gij mij in dit geschrift bewezen hebt, en ik verzoek u, het Parlement uit mijn naam daarvoor mijn innigsten dank te betuigen. Maar ik voeg hierbij, dat wat u past mij aan te bieden, mij niet betaamt aan te nemen. Ik vrage derhalve, dat het Parlement bij zijne gunst, zijne liefde en zijne genegenheid jegens mij nog deze andere gunst voege, mij het antwoord niet ten kwade te duiden, dat mijn hart mij heeft ingegeven, namelijk, dat ik niet in staat ben, het gewicht van zoo groot een eer te torsen. Hoewel ik nu gehoord heb, dat ik geen der mij gedane aanbiedingen aannemen kan, tenzij ik ze alle aanvaard, ben ik toch niet op de gedachte gekomen, dat het mijn plicht jegens God en u zou zijn, op grond van die overweging dien last op mij te nemen. Alles wat ten voordeele van uw plan gezegd is, kan tegen mij gekeerd worden en men kan mij voorhouden: Wanneer er zooveel goeds in dat plan is, waarom slaat gij het dan wegens deze ééne toevoeging af? Maar niets mag het geweten van den mensch tot slaaf maken, en werkelijk en waarachtig is het mijn geweten, met hetwelk ik naarstiglijk ben te rade gegaan, dat mij dit antwoord ingeeft. En wanneer het Parlement besloten heeft, dat ik het geheele plan of niets aannemen moet, dan heb ik geen recht pogingen aan te wenden, ten einde uw besluit aan het wankelen te brengen. Dit is alles wat ik te zeggen heb. Ik smeek u - en ik twijfel niet of het zal zoo geschieden - dit mijn antwoord getrouw en oprecht aan het Parlement over te brengen. De Heer geleide u, amen!’

Spoedig hierop is de deputatie vertrokken en bevindt Cromwell zich weer alleen. Hij neemt voor het hoog opvlammende haardvuur onder de breede schouw plaats - want het is tegen April en guur - steekt de voeten in een warme vacht, die voor het plaatijzer ligt uitgestrekt, en staart in de rosse vlammen, die een spookachtig schijnsel om zich heen verspreiden.

Leest hij daarin, dat het met zijn leven ten einde spoedt, dat zijn droombeelden onverwezenlijkt zullen blijven en zijn zoon, dien hij zoo graag in het rustig bezit der vurig begeerde kroon had achtergelaten, een speelbal zal zijn in de handen van het Parlement en spoedig uit alle ambten en waardigheden zal worden ontzet?

Wij weten het niet. Maar eensklaps springt de Protector driftig op. ‘Ik ben een droomer,’ roept hij uit, ‘en meer dan ooit komt het op wilskracht en doortasten aan, wil ik het hoofd, dat de koningskroon geweigerd heeft, niet op het blok zien vallen!’

(Wordt vervolgd.)