De Nieuwe Belgische Illustratie. Jaargang 11

[p. 164]

schaftlokaal en biljartzaal der gistfabriek (‘de villa.’)

De fabriekinrichtingen onder leiding van den heer Van Marken te Delft.
(Slot.)

Nu zijn bijvoorbeeld de arbeiders der gisten spiritusfabriek verdeeld in zes rangen, waarvan de laagste (gistschepper of lichte sjouwer) 16½ ct. per uur verdient en de hoogste (monteur -ambachtsman) 22 cts, waarbij al aanstonds komt 10 pCt. verhooging voor over- en nachtwerk en 25 pCt. verhooging voor noodzakelijken Zondagsarbeid. De loonen voor het kantoorpersoneel zijn op dezelfde manier rangsgewijze vastgesteld.

Maar daarbij heeft ieder arbeider, onverschillig van welken rang, het in de hand zelf zijn loon te verhoogen door zich met ijver op het hem toevertrouwde werk toe te leggen. Naar gelang van hun toewijding worden werklieden en verdere beambten namelijk onderscheiden in vijf klassen. Tot de eerste klasse behooren zij, wier toewijding nauwelijks voldoende; tot de tweede zij, wier toewijding vrij goed; tot de derde zij, wier toewijding goed is; de vierde en vijfde klassen omvatten de zeer goeden en de uitmuntenden. Naar die klassenverdeeling worden aan het vaste loon premiën toegevoegd van 2, 5, 10 en 20 pCt. voor de 2e, 3e, 4e en 5e klasse.

Ieder nieuw lid van het vaste personeel treedt in de laagste klasse van den rang, waarin hij is aangesteld, en het ligt nu maar aan hem of hij bij de eerste bevordering, die geregeld op 1 Januari plaats heeft, tot de tweede klasse bevorderd wordt en na vier dienstjaren de hoogste klasse bereikt heeft. De bevordering in rang en in klasse geschiedt door de directie na ingewonnen advies van de betrokken meerderen en van den chef der afdeeling ‘Belangen van het personeel’, en voor alle zekerheid heeft eenige malen per jaar de beoordeeling plaats.

Wie na twee volle dienstjaren niet tot de 3e klasse bevorderd wordt en dus op den duur niet minstens goed geoordeeld wordt, krijgt zijn ontslag. Meesters of beambten moeten het minstens tot de klasse der zeer goeden brengen, hoofdbeambten tot die der uitmuntenden.

Behalve die ‘klassen-premiën’ bestaat er nog kans om premiën te verdienen voor bijzondere samenwerking, voor besparing van arbeidstijd, grond- of brandstoffen, voor vermeerdering van productie enz, alsmede persoonlijke toelagen voor buitengewone bekwaamheid.

Zoo krijgt ieder dus loon naar werk en loon naar werken en bestaat er geen gevaar dat, wat maar al te vaak in de groot-industrie voorkomt, de knappe, ijverige werkman onder den grooten hoop verloren loopt.

Daar de loonen van zooveel bijomstandigheden afhankelijk zijn, is het natuurlijk dat zij van de eene week op de andere nogal eens kunnen varieeren; om de schommelingen, die dat in de wekelijksche ontvangsten zou kunnen brengen, te verhoeden, wordt iederen Zaterdag een gemiddeld loon uitgekeerd en de rest per kwartaal verrekend. Zoodoende worden de werklieden niet in verzoeking gebracht, meer te verteren dan zij gewoon zijn, en hebben zij altijd een appeltje voor den dorst.

Vooral jongelui, die zoo licht geneigd zijn, zich onnoodige uitgaven te veroorloven, worden met het oog daarop een beetje kort gehouden. Ongehuwde minderjarige werklieden, die geen kostwinners van hun ouders zijn of in andere buitengewone omstandigheden verkeeren, krijgen van hetgeen zij boven de 6 gulden verdienen, maar de helft uitbetaald; het andere wordt voor hen gestort in de ‘Premie-spaarkas,’ waarover straks. Dat is zeker voor hen minder plezierig, maar als zij tot een huwelijk komen en een huishouden opzetten, zijn zij maar wàt blij het geld zoo goed bij mekaar gehouden te hebben.

Behalve het overeengekomen loon en de premiën, waarmee dat vermeerderd wordt, ontvangen alle leden van het personeel ook nog hun aandeel in de netto winst, door de fabriekonderneming behaald. Sedert 1880 is hun namelijk door de aandeelhouders het tiende part daarvan toegekend, dat in evenredigheid van de loonen onder hen wordt verdeeld. Dat dit geen kleinigheid is, kan hieruit blijken, dat van 1880 tot 1893 het winstaandeel, door de Gistfabriek aan het personeel uitgekeerd, een kleine ton beliep (f 99.000), terwijl de Oliefabriek in de laatste 4 jaar f 32.000 als winstaandeel aan de arbeiders opleverde.

Premiën en winstaandeel worden intusschen niet aan allen ten volle uitbetaald. Zij moeten voor een groot deel dienen tot stijving der ‘Premiën-spaarkas,’ waarvan ik zoo even sprak en die strekt vooreerst om den werklieden in bijzondere omstandigheden, als huwelijken, bevallingen, ziekte enz. een buitengewone uitkeering te verschaffen en vervolgens hun een spaarduitje te vormen tegen den ouden dag.

Leerlingen beneden den leeftijd van 18 jaar moeten in die spaarkas 90 procent storten van hun premiën en winstaandeelen; jongelieden van 18 tot 23 jaar 75 procent; ongehuwden boven de 23 jaar de helft; gehuwden zonder kinderen 40 procent; gehuwden met één kind 30 procent; met twee kinderen 20 procent; met drie kinderen 15 procent. Enkel de gehuwden met vier kinderen beneden de 15 jaar krijgen premiën en winstaandeel ten volle uitbetaald.

Het kapitaal, in deze ‘Premiën-spaarkas’ gestort, geeft 4 procent rente en is in zijn geheel niet opvorderbaar dan op den leeftijd van 60 jaren - behoudens natuurlijk, bij ontslag en in andere bijzondere gevallen ter beoordeedeeling der directie. De buitengewone uitkeeringen bovenbedoeld zijn vastgesteld in evenredigheid met de loonen, zoodat bijvoorbeeld bij huwelijk een 25voudig bedrag van het weekloon, bij bevalling het viervoudig bedrag van het weekloon kan worden opgevraagd enz.

Behalve deze verplichte spaarkas is er ook nog een vrijwillige, die 5 procent rente geeft en ook heel doelmatig is ingericht. Men kan nl. een wekelijksche, maandelijksche of driemaandelijksche inhouding op zijn loon verzoeken. Deze, en ook de andere gestorte bedragen, worden op een spaarkasboek ingeschreven en zijn te allen tijde opvorderbaar.

kegelclub in het park.

Op alle manieren wordt het den werkman dus gemakkelijk gemaakt, zich een onbezorgd bestaan te scheppen, en als het geluk hem een beetje dient, zelfs eenig kapitaal te verwerven. Ja, de gelegenheid is hem zelfs opengesteld,

[p. 165]

de h. hubertus, naar de schilderij van w. raüber.

[p. 166]

mede aandeelhouder te worden in het kapitaal der fabriek.

In 1885 heeft namelijk de heer Van Marken tien zijner aandeelen van f 1000 ter beschikking gesteld van het personeel. Hij verdeelde deze tien aandeelen in duizend kleintjes, elk van f 10, en ieder lid van het personeel kan zich voor f 12 per stuk ten hoogste tien van die aandeelen koopen, die hij elk oogenblik weer tegen hetzelfde bedrag verzilveren kan. Op die wijze deelt hij als gewoon aandeelhouder in de winsten door de onderneming behaald.

Zoodoende wordt tusschen arbeid en kapitaal, die elders zoo vaak vijandig tegenover elkander staan, van zelf de beste verstandhouding verkregen. Beiden leeren elkaar waardeeren, in elkaars gemeenschappelijk belang samenwerken en de zinspreuk verwezenlijken: de fabriek voor allen, allen voor de fabriek.

Dat hier inderdaad voor alles gezorgd, aan alles gedacht wordt, blijkt haast bij elken voetstap, dien men zet in deze interessante kleine wereld.

Nadat wij het gebouw de ‘Gemeenschap’ verlaten hadden en weer een eindje opgewandeld waren door het frissche park, kwamen wij aan de zoogenaamde ‘Villa’, meer prozaïsch uitgedrukt: het schaftlokaal. Het sierlijke gebouwtje met zijn gezellige veranda, die een heerlijk zitje biedt met uitzicht op de heesterboschjes en bloemperken, mag anders gerust een villa heeten. Hier vinden de werklieden gelegenheid om de schafturen genoeglijk door te brengen, wanneer de tijd hen niet veroorlooft naar huis te gaan. Zij kunnen er bij een kop koffie, een glas bier of limonade hun boterham opeten of den meegebrachten middagkost verorberen: er is een speciale inrichting om dien te warmen. Bij mooi weer zitten de schafters natuurlijk liefst buiten op de veranda; maar de zaal is anders gezellig genoeg. Een biljart en andere gezelschapsspelen bieden middelen tot tijdkorting in overvloed. Geen wonder dat niet alleen in de schafturen, maar ook 's avonds en 's Zondags de ‘Villa’ druk wordt bezocht. Blijkens de vanen en reglementen, hier en daar achter glas opgehangen, hebben verschillende vereenigingen uit het personeel hier haar zetel, zooals de biljartclub, de kegelclub, de boogschuttersvereeniging, het reisgezelschap en dergelijke corporaties meer, die hier of in de ‘Tent’ hun bijeenkomsten houden.

Onder de gelagkamer is nog een vertrek, dat bijzonder is ingericht voor degenen die, hetzij 's nachts, hetzij overdag, onder den rusttijd behoefte gevoelen, hun moede leden voor een half uurtje uit te strekken. De houten britsen, in het rond aangebracht, zijn wel geen zacht dons, maar de vermoeide werkman, die zich hier heel gekleed neervlijt, kan er best een slaapje doen. Hij ligt in dit zindelijk, verlicht en verwarmd lokaal stellig beter dan achter de machine, waar in andere fabrieken de slapers meest een toevlucht zoeken, - het gevaar wat daaraan verbonden is nog er buiten gelaten.

Van gevaar gesproken, in een zoo uitgebreide fabriek als deze, waar dag en nacht de stoommachines zwoegen en de raderen snorren, is de werkman uit den aard van de zaak nogal eens blootgesteld aan een ongeluk. Dank aan het nauwlettende toezicht, waarvoor een permanente commissie uit het personeel, gekozen door de ‘Kern’, zorg draagt, komen ernstige ongevallen hier zelden voor, maar op de gebeurlijkheid is toch behoorlijk gerekend. In een opzettelijk daarvoor ingericht lokaal zag ik alle benoodigdheden bijeen, om, in geval van een plotseling ongeluk, onmiddellijk hulp te verschaffen: verbanden, pleisters, pluksel, een uitstekende brancard, instrumenten enz. De sleutel tot al die hulpmiddelen is geborgen achter een ruitje, dat men maar stuk slaat om er in eens bij te komen. En er is voor gezorgd dat die eerste hulp niet door onbevoegden wordt toegediend, die in staat zouden zijn, de wond eerder te verergeren dan te heelen. Eenige jaren geleden hebben een zestal beambten, meesters of werklieden, in de verschillende werkplaatsen dienstdoende, opzettelijk een cursus in de verbandleer gevolgd, door een geneesheer gegeven. Zij belasten zich met de verzorging van den gewonde tot de dokter of chirurgijn er is. Overigens is het heele personeel, bij gemeenschappelijke polis, tegen invaliditeit en ongelukken verzekerd.

Wat de gewone ziektegevallen betreft, daarin is voorzien door het ziekenfonds, terwijl bij ongeschiktheid tot werken het volle loon gedurende acht weken doorgaat. Duurt de ziekte langer dan acht weken, dan houden de rechten op, maar neemt de weldadigheid de zorg voor den zieke over, onder toezicht der afdeeling ‘Belangen van het personeel.’ Bij overlijden van een lid van het personeel, ontvangt zijn overblijvend gezin niet alleen het gespaarde geld van den overledene, maar bovendien ook een toelage uit de levensverzekering, waarvan de premiën door de onderneming worden betaald: wat er dan nog te kort komt om weduwen en kinderen een behoorlijk bestaan te verschaffen, vult de onderlinge weldadigheid aan. Zoo worden op het oogenblik 17 weduwen met 31 kinderen uit het gemeenschappelijk fonds verzorgd.

Ook tegen brand is het heele personeel bij gemeenschappelijke polis gewaarborgd, wat intusschen niet wegneemt dat op de fabrieksterreinen alle voorzorgsmaatregelen genomen en alle voorbehoed- en bluschmiddelen aanwezig zijn. Uit het personeel is een formeele brandweer gevormd, bestaande uit een hoofdbrandwacht, twee brigades ter bediening van de stoomspuit, elk samengesteld uit een machinist, een stoker en een voerman, en drie compagnieën spuitgasten, elk van twaalf man met een hoornblazer. Het materiaal bestaat uit een stoom- en handbrandspuiten, die blijkbaar goed in orde worden gehouden; want ze glimmen u tegen van uit haar glazen huisjes. Bovendien zijn de stoompompen in de fabriek zoo ingericht dat zij tot blusschen kunnen dienen, terwijl aan alle gebouwen vaste ijzeren brandladders zijn aangebracht. De ondervinding is hier een uitstekende leermeesteres geweest; want vóór de oprichting der brandweer werden de fabrieken nogal eens door het vuur geteisterd.

Als een laatste staaltje van de alles omvattende voorzorg, die hier gestadig voor alles waakt, stip ik nog aan de cholera-barak, die aan een van de uiteinden der terreinen is opgericht en gelukkig tot dusver nog niet gebruikt is hoeven te worden.

Wie deel uitmaakt van deze kleine maatschappij, kan, mits hij zijn plicht tegenover haar vervult, zonder zorg de toekomst tegemoetzien; de gemeenschap zorgt voor hem in alle levensomstandigheden, evenals hij van zijn kant de gemeenschap dient. Door de harmonische samenwerking van drie onderscheiden machten: het kapitaal, verschaft door de aandeelhouders, de arbeid, geleverd door het personeel, en de intellectueele kracht, die beide factoren verbindt en belichaamd is in de directie, worden hier aller belangen gelijktijdig bevorderd.

Want dat de aandeelhouders in het minst niet worden geschaad door hetgeen ten behoeve van het personeel verricht wordt; dat zij er veeleer zelf in hooge mate door gebaat worden, dat blijkt onmiskenbaar uit de buitengewone vlucht, door de onderneming in vijf en twintig jaren genomen. Het maatschappelijk kapitaal, waarmee de Gisten Spiritusfabriek in 1869 is opgericht, bedroeg f 150.000 en was in 1894 geklommen tot f 1.050.000. Gedurende dat tijdsverloop beliepen de uitkomsten der onderneming, voor het kapitaal (aan dividenden, amortisatie en overwinst) ruim twee millioen, voor den arbeid (aan loonen, premiën, pensioenverzekering en winstaandeel) drie en een half millioen.

Natuurlijk dankt de onderneming dien buitengewonen voorspoed hoofdzakelijk aan de uitstekende leiding van haar directeur, den heer Van Marken, die sedert eenige jaren zijn neef Waller als mededirecteur naast zich heeft, en verder aan de voortreffelijke werkkrachten, die hij aan de zaak heeft weten te verbinden. Het scheikundig en het bacteriologisch laboratorium, bestuurd door Dr. Beijerink, worden door de mannen van het vak geroemd als beantwoordende aan de nieuwste eischen der wetenschap. Een leek als ik kan daar natuurlijk minder over oordeelen, maar ieder, die de fabriek bezoekt, moet toch de degelijke inrichting opvallen.

De grondstof, door de fabriek verwerkt, verschillende graansoorten namelijk, wordt in schepen aangebracht tot vlak voor het ontzaglijke magazijn, waarin ze wordt opgestapeld. Dit magazijn is niet als een gewoon graanpakhuis verdeeld in horizontale verdiepingen of zoogenaamde zolders, maar volgens een nieuw stelstel (Silo-systeem) afgeschoten in 24 loodrecht opgaande vakken, elk van tien meter hoogte, die te zamen drie millioen kilo graan moeten bevatten. Door middel van een Jacobsladder, een inrichting, die ik bij niets beter kan vergelijken dan bij de trapsgewijs opklimmende schepbakken van een baggermachine, wordt het graan uit de schepen in die vakken overgestort. Moet het wat lang in de reservoirs blijven, dan kan door middel van een krachtigen ventilator lucht door de massa worden gedreven en die zoodoende wat opfrisschen. Het vervoer van het graan naar de fabriekslokalen, waar het verwerkt moet worden, geschiedt door middel van zoogenaamde transportbanden. Zoodra b.v. in een der reservoirs een schuif geopend wordt, valt het graan op een 40 centimeter breeden band, die zich snel voortbeweegt en zoodoende de vracht in een oogwenk, zonder eenige moeite, op haar bestemming brengt. Op zijn weg ontmoet dat graan hier en daar sterke magneten, die ten doel hebben het van stukjes ijzer, spijkers enz. te zuiveren, die de molensteenen of walsen zouden kunnen beschadigen.

ingang der gistfabriek met spoelinginrichting.

Een deel van het graan, de gerst, gaat naar de mouterij, tot het ondergaan van een bijzondere bewerking, die ten doel heeft door kieming in den korrel een begin van gisting te bewerken. De gerst wordt daartoe in groote bakken gestort, waar zij een paar dagen in telkens ververscht water moet staan weeken. Heeft zij

[p. 167]

daardoor een voldoende hoeveelheid water in zich opgenomen, dan wordt ze in vlakke bedden op den moutvloer uitgespreid, en nu beginnen de korrels te kiemen. Om het broeien te verhinderen, wordt de hoop nu en dan omgeschud. En als de kieming genoegzaam gevorderd is, wordt ze weer met kracht onderdrukt, door de gerst aan een hooge temperatuur bloot te stellen. Daartoe moet de eest dienen, een inrichting, bestaande uit een aantal vloeren van draadgaas, dicht boven elkander aangebracht. Door eenvoudige beweging van een hefboom, kan men de gekiemde gerst, mout geheeten, van den eenen vloer op den daaronder liggenden brengen. Zoo komt ze steeds lager en daardoor telkens met warmer lucht in aanraking, die door een groote calorifère in de benedenverdieping wordt verhit. Van den ondersten eestvloer komt de mout in een kaar of verzamelbak en wordt door middel van transportbanden en Jacobsladders naar den molen gevoerd.

gistpakkerij.

Is het graan in den molen tot meel gemalen, dan komt het in het hoofdgebouw, tegenover de mouterij gelegen, waar de versuikering van het meel, de gisting en distillatie plaats heeft. Het ingewikkeld scheikundig proces, dat nu volgt, in bijzonderheden na te gaan, is hier niet wel doenlijk. Genoeg zij het aan te stippen dat ten slotte van de breiachtige meelpap, die in kuipen staat te schuimen en te gisten, de gist kan afgeschept worden, waarna zij door filterpersen in den gewenschten drogen toestand wordt gebracht.

Onze afbeelding geeft de gistpakkerij te zien, dat is het lokaal, waar zij voor de verzending in pakjes en zakken van verschillenden inhoud wordt gepakt. Dat het daar nog al druk moet toegaan, kan men eenigszins beseffen, als men weet dat de fabriek bij de tienduizend kilo gist per dag aflevert.

Ook aan een beschrijving van de distilleerderij zal ik me niet wagen. De lezer zal niet vergen, dat ik een uiteenzetting beproef van dat samenstel van reusachtige distilleerprepaparaten, rectificatietoestellen, koelslangen, voedingspompen, afvoerpompen enz., alles geplaatst in lokalen van 14 meter hoogte. Den vakman zij dit alles ter bezichtiging aanbevolen. Voor den leek is het voldoende te weten, dat de werkplaatsen en magazijnen een ruimte beslaan van 60.000 vierkante meters; dat 30 stoommachines met 1000 paardenkracht voortdurend in beweging zijn, dat acht ketels van de grootste afmetingen den stoom leveren, en eindelijk dat de hoeveelheid spiritus en jenever, door deze fabriek per jaar afgeleverd, niet minder dan 120.000 hectoliter bedraagt.

Behalve gist en spiritus levert de fabriek nog een ander product, dat in ons veerijk vaderland niet minder te pas komt, en wel de spoeling, die om haar groote voedingswaarde gretig aftrek moet vinden. De veeboer kan die hier niet alleen bekomen in vloeibaren staat, maar ook in vasten vorm, namelijk als gedroogde of geperste spoeling. In een afzonderlijk fabrieksgebouw doet men namelijk de spoeling een verdrogingsproces ondergaan, waardoor zij niet alleen wordt verduurzaamd, maar tevens geschikt voor verzending naar het buitenland en daardoor tot ruimeren afzet. In België, Frankrijk, Duitschland en Engeland geniet dit product al een uitstekende reputatie.

Om volledig te zijn, zou hier nu nog een beknopte beschrijving dienen te volgen van twee andere fabriek n-richtingen, die eveneens binnen de agglomeratie vallen, hier onder der invloed van den heer Van Marken's scheppend vernuft ontwikkeld.

Vooreerst de Nederlandsche Oliefabriek, in 1883 opgericht door haar tegenwoordige directeuren, de heeren Van Marken en Dr. Tutein Nolthenius, alsmede den heer Gaston Thubé te Nantes. Hier wordt, volgens een bijzonder procédé, uit Senegal-noten de wijdvermaarde Delftsche slaolie geperst, die niet alleen bij onze Hollandsche huismoeders zoo boog staat aangeschreven, maar ook in het buitenland, met name in Engeland, Noorwegen en Denemarken reeds gretige afnemers vindt.

Een ander product dezer fabriek is de bekende Delftsche veekoek, waaraan menig veehouder in Nederland en het buitenland reeds het welvaren van zijn stal dankt.

Daarna zouden wij moeten spreken over de lijm- en gelatinefabriek, die zich aan de andere zijde der stad verheft en die zich, sedert de heeren Van Marken en Walter voor een drietal jaren de directie op zich namen, in een steeds toenemenden bloei en steeds ruimeren afzet van haar lijm, beendermeel (een kunstmeststof) en beendervet (voor kaarsenfabricage) mag verheugen. Geregeld liggen hier groote bergen beenderen opgestapeld, die in een paar dagen worden verwerkt.

Vervolgens zou ook een beschrijving van ‘Van Marken's Drukkerij’ niet mogen ontbreken, waar o.a. het meermalen genoemde blaadje de Fabrieksbode gedrukt wordt. Evenals de Oliefabriek, is zij een afzonderlijke onderneming, juridisch en financieel geheel gescheiden van de Gistfabriek en toch daarmee samenhangende, omdat haar personeel in de voorrechten deelt van de sociale inrichting, ten behoeve der heele werkmansbevolking der gezamenlijke fabrieken in het leven geroepen.

Volledigheidshalve zou ze dus zeker binnen het kader van dit opstel vallen, te meer daar het stelsel van deelneming der arbeiders in de winst der onderneming hier nog verder is doorgevoerd en wel in die mate, dat het personeel op den duur in het volle bezit der drukkerij moet komen. Maar op volledigheid maakt deze vluchtige schets in het geheel geen aanspraak.

ketelhuis der gistfabriek.

Zij heeft enkel ten doel, de aandacht te vestigen op de interessante scheppingen van den heer Van Marken, die in dezen tijd van sociale kwestie de ernstige opmerkzaamheid verdienen van ieder, die belang stelt in welgemeende pogingen tot opbeuring der arbeidersklasse.

perszaal der oliefabriek.