De Nieuwe Belgische Illustratie. Jaargang 11

[p. 156]

een boschbrand in amerika. - een trein te midden der vlammen.

[p. 157]

gezicht op den vijver, woning en het kantoor van den heer van marken.

De fabriekinrichtingen onder leiding van den heer Dan Marken te Delft.

In een onzer vorige nummers gaven wij een afbeelding met korte beschrijving van het paviljoen op de wereldtentoonstelling van Antwerpen, bevattende de omvangrijke inzendingen, waardoor de bovenbedoelde fabriekinrichtingen zoo schitterend de eer der Nederlandsche nijverheid bij den algemeenen wedstrijd in de Scheldestad ophielden.

Uit het weinige, wat wij toen meedeelden, heeft de lezer zich al eenigermate een denkbeeld kunnen maken van de kolossale uitgebreidheid der industrie, die te Delft aan bij de duizend arbeiders werk en brood verschaft. Verdienen die fabriekinrichtingen daarom alleen reeds een nadere beschouwing, ze zijn vooral interessant om de talrijke instellingen, die er aan verbonden zijn in het belang van het arbeidend personeel.

In onzen tijd, nu het arbeidersvraagstuk gestadig aan de orde wordt gesteld en men dagelijks verneemt van nieuwe pogingen om de twee schijnbaar strijdige en toch voor elkaar onmisbare machten, kapitaal en arbeid, nader tot elkander te brengen, verdienen de vernuftige instellingen, daartoe te Delft in toepassing gebracht, ongetwijfeld ieders belangstelling.

Het groote beginsel, waarop die instellingen berusten en dat, voor zoover wij weten, hier te lande nog nergens op dien voet is toegepast, bestaat in de participatie van den werkman in de overwinst, door de onderneming behaald. De arbeider krijgt dus niet alleen, zooals overal elders, een overeengekomen loon; neen, hij mag ook rekenen op een aandeel in de voordeden, die hij door zijn werk heeft helpen behalen, een aandeel, dat daarbij in evenredigheid is met zijn bekwaamheid en toewijding. Hij heeft er dus zelf belang bij dat de zaak florisseert: hoe meer winst ze afwerpt, hoe grooter ook het deel zal zijn, dat hem daarvan toekomt.

Het is duidelijk, welk een prikkel daarin moet gelegen zijn voor gestadige plichtsbetrachting. En zoo komt bij slot van rekening wat oorspronkelijk enkel in 't belang van den werkman scheen vastgesteld ook weer ten goede aan het kapitaal, hetwelk zich te zijnen behoeve een winstverlies had getroost: de toewijding van het personeel toch kan niet anders dan heilzaam werken op de uitkomsten der onderneming.

Op die wijze worden tevens de betrekkingen tusschen kapitaal en arbeid inniger en vriendschappelijker. Het kapitaal is niet meer de uitsluitend belanghebbende bij den bloei der onderneming; de arbeid is er evenzeer bij geinteresseerd. Het arbeidend personeel, van den hoofdbeambte tot den minsten werkman toe, leert de fabriek beschouwen als zijn zaak: haar bloei is zijn welvaart, haar vooruitgang zijn toekomst. Het gemeenschappelijk belang nu van arbeid en kapitaal brengt beide van zelf nader tot elkaar, tot wederzijds vruchtbare samenwerking; en dit zal nog meer het geval zijn, waar de werkman in de gelegenheid gesteld wordt, werkelijk mede-aandeelhouder te worden in de gemeenschappelijke onderneming door zijn spaarpenningen te beleggen in kleine aandeelen van het maatschappelijk bedrijfskapitaal.

Ziedaar in hoofdzaak het beginsel, dat bij de instellingen, door den heer Van Marken in 't leven geroepen, voorzit. Om zich van de toepassing in de practijk een denkbeeld te maken, kan men stellig niet beter doen dan een kijkje te nemen in de fabriekinrichtingen zelf. Met dat doel toog schrijver dezes kortgeleden naar de oude Prinsenstad en bezichtigde met belangstelling en stijgende bewondering de ontzaglijke, grootsche schepping, die daar in vijf en twintig jaren tijds, hoofdzakelijk door de werkkracht van één man is tot stand gekomen. Want al hebben hier natuurlijk vele krachten samengewerkt, den heer Van Marken komt de eer toe, die te hebben gewekt en vereenigd tot de bewonderenswaardige resultante, die wij thans ten nutte eener heele arbeidersbevolking in beweging zien.

Een kleine duizend werklieden toch vinden hun bestaan in de drie fabrieken, die achtereenvolgens onder zijne leiding zijn gekomen. De oudste dier fabrieken, de kern, waaruit de heele omvangrijke complex is gegroeid, is de Nederlandsche Gist- en Spiritusfabriek, in 1869 ondernomen door de gelijknamige maatschappij met een kapitaal van f 200.000, onder directie van den heer J.C. van Marken.

Op dat oogenblik was het terrein nabij de Haagpoort, dat thans over een uitgestrektheid van acht hectaren met fabrieksgebouwen, arbeiderwoningen, parkaanleg enz. is overdekt, een onafzienbaar weiland. Nu is het een kleine fabriekstad, met kolossale berookte en bestoven gebouwen, waarin de machines snorren, met hooge schoorsteenen, die gestadig hun zwarte rookwolken uitblazen, met straten en stegen, waardoor op rails de vracht- en spoorwagens loopen en hier en daar overspannen met viaducten en geleidingsbuizen, die de verschillende blokken verbinden; maar ook met vriendelijke arbeiderswoningen, omringd van groen en bloemen, met fraaie wandelingen en waterpartijen, met uitspanningslokalen, die tot behaaglijke verpoozing na den arbeid nooden.

gezicht in het park.

Een wandeling door deze eigenaardige cité

[p. 158]

ouvrière behoort tot de interessantste en leerzaamste genoegens, die men zich permitteeren kan. Ik had het voorrecht die wandeling te maken in gezelschap van een uitstekenden gids, namelijk een der drie secretarissen, die, met de overige hoofdbeambten, den heer Van Marken en zijn mededirecteuren in hunne omvangrijke administratie en correspondentie ter zijde staan, den heer Tjeenk Willink, die zoo welwillend was, mij, bij de afwezigheid van den directeur, tot cicerone te strekken.

Hij ontving mij in het gebouw der secretarie, onmiddellijk grenzend aan het woonhuis van den heer Van Marken, dat op een plaat van blauwe Delftsche tegels de zinspreuk voert Rust Roest. Het is een lieve villa, schilderachtig gelegen in het Agneta park, een waren lusttuin, opzettelijk aangelegd om beambten en werklieden, die dat verlangen, in de onmiddellijke nabijheid der fabrieken een gezonde en geriefelijke woning te verschaffen.

Wij begonnen onze wandeling met een kijkje in het sierlijk op zijn Engelsch aangelegde park, terwijl mijn vriendelijke gids met onverstoorbaar geduld de belangstellende vragen beantwoordde, mij haast bij elken stap door het verrassende wat ik aanschouwde, ontlokt. Hij moedigde mij aan, maar onbeschroomd van alles tekst en uitleg te vragen, en zoo kreeg ik bij een rondgang over de terreinen ongemerkt een overzicht van het ingewikkelde samenstel, waarvan de geregelde uiteenzetting wel wat vermoeiend zou geweest zijn. 't Zal het best wezen, dat ik mij ook hier maar aan die peripatetische methode houd: al springen we daarbij een beetje van den hak op den tak, stuksgewijze de deelen beschouwend, krijgen we toch het prachtig ineenpassende geheel voor den geest.

Het eerste gebouwtje, dat mijn aandacht trok, was een nette, welvoorziene kruidenierswinkel, die al dadelijk tot vragen en uitlegging aanleiding gaf. Die winkel behoort met nog een paar andere, evenals de woningen en ontspanningslokalen in het Agneta-park, aan de naamlooze vennootschap ‘Gemeenschappelijk Eigendom’, in 1884 gesticht met het doel, beambten en werklieden der verschillende fabrieken ‘goede woningen te verschaffen en in hun belang verbruiksvereenigingen, kosthuizen voor ongehuwde werklieden, wasch- en badinrichtingen, scholen, gezelschapslokalen enz. op te richten.’

De heer Van Marken is onbezoldigd directeur dier vennootschap en wordt in het bestuur ter zijde gestaan door een raad van beheer, samengesteld uit zeven beambten en werklieden, gekozen door de belanghebbenden. Het aandeelenkapitaal bedraagt f 160 000, verdeeld in 1600 aandeelen, elk van f 100, waarvan er 320 bij de oprichting zijn volgestort en een maximum-dividend genieten van 5 pCt. De overige f 128.000 zijn verkregen door de uitgifte van 128 obligatiën van f 1000 tegen 4½ pCt. rente.

coöp. winkel aan den ingang van het park.

Met dat kapitaal zijn nu vooreerst de woningen op- en de winkels ingericht. De woningen worden tegen billijke prijzen (wisselende van f 1 70 tot f 3 per week) verhuurd en in de winkels wordt verkocht. Wat op die wijze aan winst wordt behaald, wordt tusschen de huurders der woningen en de klanten der winkels verdeeld; maar zij ontvangen dat aandeel niet in klinkende munt. Het wordt voor hen genoteerd, tot zij f 100 bij elkaar hebben, waarvoor zij een aandeel krijgen in het maatschappelijk kapitaal, met een maximum-dividend van 3pCt. Het winstbedrag, dat in geld beschikbaar is, wordt tot aflossing der obligaties gebruikt, zoodat de schuld der vennootschap jaarlijks met de zuivere winst verminderd en het aandeel der arbeiders in de vennootschap met hetzelfde bedrag vergroot wordt. Na verloop van tijd worden alzoo de huurders der woningen en de klanten der winkels de uitsluitende gemeenschappelijke eigenaars van al de bezittingen der vennootschap en trekken daar de inkomsten van.

In het geheel staan er nu in het park een kleine tachtig woningen, die een drietal nette, ruime straten vormen. Zij zijn naar het zoo-genaamde systeem Mülhausen (cottage-system) gebouwd; dat wil zeggen, dat zij niet, gelijk in de werkmansbuurten onzer groote steden, in blokken aan en op elkaar zijn gezet, maar behaaglijk worden afgewisseld door tuintjes, in wier aardig groen ze hier en daar heelemaal schuil gaan. 't Is een lust, die villatjes in miniatuur te zien, zoo zindelijk en net als ze door de huurders bewoond worden. Geen enkele staat er op het oogenblik leeg, en dit kan ons zeker niet verwonderen, als men met deze gezonde, ruime woningen de ellendige verblijven vergelijkt, waarmee in de stegen en sloppen van Delft de werkman zich dikwijls tegen nog hooger huur moet vergenoegen.

Toch zijn er altijd nog velen, die het verblijf in zoo'n achterbuurt boven het Agnetapark verkiezen. Zij zijn al te naijverig op hun persoonlijke vrijheid om zich in de onmiddellijke en gestadige nabijheid van den meester op hun gemak te voelen. Wijselijk wordt er niet de minste pressie geoefend, om hen tot nederzetting in het park te bewegen. Ook in de stad vinden zij gelegenheid om te profiteeren van een coöperatieven kruidenierswinkel, die de vennootschap daar gevestigd heeft. Maar alweer maken niet allen daarvan gebruik, ofschoon de prijzen niets hooger zijn dan elders; zij vinden elders misschien minder goede waar, maar.... langer crediet: in de winkels der vennootschap wordt enkel geborgd tot den eerstvolgenden betaaldag en tot geen hooger bedrag dan het te ontvangen loon.

Ook het vooruitzicht, op den langen duur medeaandeelhouder in de vennootschap te worden heeft niet voor allen dezelfde aantrekkelijkheid. De werkman is over 't algemeen nog te veel geneigd om van de hand in den tand te leven, dan dat voordeelen in een verre toekomst hem zouden aanlachen. Daarbij hecht hij niet altijd veel aan ‘gemeenschappelijk eigendom,’ zoodat het ons niet verwonderen kan, dat de vennootschap zich de eerste jaren in geen groote deelneming kon verheugen.

Maar dat neemt niet weg, dat de welgemeende pogingen van den heer Van Marken om zijn personeel tot een betere maatschappelijke positie te helpen, allen lof verdienen en ook in zijn kring bij de groote meerderheid groote waardeering vinden.

Overigens is de vennootschap ‘Gemeenschappelijk Eigendom’ een instelling, waaraan men naar welgevallen al dan niet deelneemt, geheel afgescheiden van de reglementen op de fabrieken zelf, die voor allen verplichtend zijn. Zij, die er als lid deel van uitmaken, met name de huurders der woningen, schijnen er zich uitstekend bij te bevinden. Ten minste er heerscht bij de bewoners van het park een geest van tevredenheid en opgewektheid, die zelfs bij een vluchtig bezoek opvalt.

De werklieden, vrouwen of kinderen, die we op onze wandeling tegenkwamen, groetten ons met een beleefdheid, die men anders in arbeidersbuurten niet pleegt te ontmoeten, en wat mij vooral trof was dat zich nergens, noch aan de gebouwen, noch aan de gias-en bloemperken, eenig spoor vertoont van die baldadige vernielzucht, waardoor men zoo dikwijls in openbare wandelplaatsen geërgerd wordt. De eerbied voor het gemeenschappelijk eigendom, die anders zooveel te wenschen overlaat, blijkt hier goed ontwikkeld; want naar ik vernam, wordt er volstrekt niet, zooals ik vermoedde, een strenge tucht geoefend om alles zoo netjes in orde te houden. Wanneer er hier of daar iets beschadigd mocht zijn, is het voldoende dat daarop met een enkel woord wordt gewezen in den Fabrieksbode (het orgaan van deze merkwaardige kolonie, waarover later) om in het vervolg moedwillige handen te beteugelen.

Trouwens, waar alles gemeenschappelijk eigendom is, moet het gemeenschapsgevoel van zelf wel gewekt worden. Voor wie jaar in jaar uit in deze atmosfeer leeft, wordt het ongemerkt een tweede natuur, en bij het opgroeiend geslacht wordt het er al van kindsbeen ingebracht.

Al wandelende naderden wij de zoogenaamde Tent met den kinderspeeltuin, waar een groepje kleine kleuters bezig waren zich met schommel of hobbelpaard te vermaken. Die Tent is een soort buitensociëteit, waar de werklieden in hun vrijen tijd gezellig een pot bier kunnen drinken en hun vrouwen gelegenheid vinden, in den zomerdag haar kroost naar hartelust te laten stoeien en ravotten. De flinke zaal is voorzien van een net tooneel, waarop een uit de werklieden gevormde troep haar voorstellingen geeft, en prijkt verder met opschriften als: ‘Na volbrachten arbeid is 't zoet rusten,’ ‘Geen vreugd zonder deugd’ enz. Aan het buffet zijn tegen matigen prijs ververschingen te krijgen: bier, limonade, koffie enz., alleen geen sterke drank. Die is in het heele park niet te bekomen, wat nog al opmerkelijk is als men bedenkt dat het om zoo te zeggen onder den rook gelegen is van een fabriek, die alleen 16 pCt. produceert van al de jenever, die in ons goede vaderland gestookt wordt.

Langen tijd was de Tent het eenige uitspanningslokaal van de werkliedenkolonie; maar sedert 30 Juli 1892 is zij ver overvleugeld door het royale gebouw de Gemeenschap, dat niet alleen aan ontspanning maar ook aan velerlei nutte leering is gewijd. De groote middelruimte is voor de helft ingericht tot leeszaal met een welvoorziene leestafel, waar kranten en tijdschriften tot ieders beschikking liggen. Op de estrade aan het eene einde staat een fraaie katheder, een geschenk van het personeel aan den heer Van Marken bij gelegenheid der feestelijke inwijding van het gebouw. De ijverige directeur heeft er al menigmaal gebruik van gemaakt tot het houden van lezingen of bevattelijke voordrachten voor het gezamenlijk personeel. Ook andere hoofdbeambten of uitgenoodigde sprekers komen daar in de winteravonden de werklieden nuttig en aangenaam bezig houden. Een inrichting voor tooverlantaarn geeft daarbij gelegenheid, de voordrachten door lichtbeelden te verklaren of te illustreeren.

Op zulke avonden, als natuurlijk alle man present is, kan de zaal vergroot worden met de andere helft der middelruimte van het

[p. 159]

gebouw, die anders tot gymnastieklokaal wordt gebezigd en van alle daartoe noodige toestellen is voorzien: tusschen de rekstokken, bruggen, halters en tropeeën van schermdegens prijken de vanen der vereenigingen, die zich aan deze gezonde lichaamsoefeningen wijden.

straat in het park.

Ook concerten worden hier gegeven, want de werklieden hebben niet alleen hun tooneelgezelschap, maar ook hun eigen Harmonie en zangvereeniging, die niet weinig bijdragen tot opluistering van de feestelijke bijeenkomsten, en op de estrade staat een kostelijke vleugel, een geschenk van mevrouw Van Marken, die daarop niet zelden de proeven van haar ongemeen talent als pianiste voor de werklieden en hun familie ten beste geeft. Een bovengalerij biedt uitstekende gelegenheid tot plaatsing van een ruim bezet orkest.

Vier afzonderlijke lokalen, die evenwel door breede deuren met de in tweeën gescheiden middelzaal gemeenschap hebben, zoodat deze er mee vergroot kan worden, zijn als lagere bijgebouwen tegen het hoofdgebouw aangezet. Een daarvan is ingericht tot koffiekamer met buffet.

Het vertrek daartegenover dient tot bewaarschool, waar de huismoeders van het Agnetapark haar kleine kleuters beneden de zes jaar, tegen de luttele vergoeding van 10 cts. per week voor één kind (5 cts. voor elk kind meer) nuttig en aangenaam kunnen laten bezighouden. Die taak is toevertrouwd aan een onderwijzeres met een paar helpsters, die het jonge, dartele volkje, volgens de Fröbelmethode, spelenderwijze aan opmerkzaamheid, orde, arbeid, zindelijkheid, beleefdheid, kortom al die deugden gewennen, die den grondslag van hun latere vorming als lid der groote menschelijke gemeenschap moeten uitmaken. Op het oogenblik, dat wij het vriendelijke schoollokaal, met zijn prenten aan de wanden en zijn bloemen voor het raam, bezochten, waren de kleine scholieren buiten aan 't spelen; maar de interessante blijken van hun ijver en vorderingen, die de onderwijzeres ons toonde, bewezen genoeg dat zij met vrucht van het onderwijs gebruik maken. Allerlei knipsels, vlechtwerken en niet het minst wezenlijk vernuftige boetseeringen in klei legden getuigenis af van de veelbelovende talenten, die hier door doelmatige oefeningen worden gewekt.

Een derde lokaal is ingericht tot naai- en breischool, waarvan niet alleen aankomende meisjes, maar zelfs huismoeders gebruik kunnen maken, daar er niet enkel de beginselen worden onderwezen van de genoemde nuttige vakken, maar ook onderricht wordt gegeven in het verstellen, costuumknippen enz., waarin ook menige werkmansvrouw nog wel een lesje mag hebben. Er wordt, naar ik vernam, vlijtig van geprofiteerd, wat zeker de welvaart der gezinnen in het park niet anders dan ten goede kan komen. De leiding van het onderwijs is toevertrouwd aan eene deskundige, die zich door enkele vrouwen van hoofdbeambten ter zijde gestaan, met bijzondere toewijding van haar taak kwijt.

Het vierde lokaal eindelijk doet zich met zijn landkaarten en zwarte borden al aanstonds als een gewone school kennen, en de bezichtiging daarvan gaf mijn welwillenden gids gereede aanleiding tot het uiteenzetten van een der belangrijkste instellingen ten nutte van het personeel, namelijk het leerlingstelsel, in 1882 ingevoerd. De leden van het personeel kunnen hun kinderen, als deze het bewijs leveren dat zij voldoend lager onderwijs hebben genoten, als leerlingen bij de fabriek laten aannemen. De leerlingen worden dan elk onder speciale leiding gesteld van een der werklieden uit de verschillende afdeelingen der fabriek: timmerman, metselaar, smid, kuiper, mouter enz. en moeten tevens in de bovenbedoelde school het herhalingsonderwijs volgen, daar gegeven door een onderwijzer, alsmede het teekenonderricht, door den bouwkundige der fabriek verstrekt. Voor de kantoorleerlingen wordt bovendien door een bevoegd onderwijzer en door beambten der fabrieken les gegeven in de moderne talen, handelsrekenen, boekhouden enz.

Die leerlingen ontvangen geen loon, maar hun ouders krijgen een tegemoetkoming in de onderhoudskosten, naar den leeftijd van den leerling wisselende tusschen 50 cts. en 5 gulden, waarvan het tiende part den leerling als zakgeld wordt gegeven. Op achttienjarigen leeftijd ontvangen zij, na afgelegd examen, een getuigschrift en wordt er voor hen, in het gekozen vak, een plaats gezocht buiten de fabriek, waar zij zich verder kunnen bekwamen tot tijd en wijle dat er in de fabriek zelf een plaatsje voor hen openkomt. Op die wijze moeten er al verschillende jongelieden tot degelijke werklieden zijn gevormd.

Terwijl mijn vriendelijke leidsman dit alles uitlegde (op het oogenblik had de school vacantie en viel er dus niet veel te zien), bereikten wij de bovenverdieping van het gebouw, waar ook nog een paar lokalen te bezichtigen waren. Het eerst noem ik daarvan de boekerij, omdat die zich het best aansluit bij hetgeen hierboven omtrent de zorg voor onderricht en geestontwikkeling is gezegd. Hier vindt men ter beschikking van het lees- en leergrage personeel een bibliotheek van een paar duizend deelen bijeengebracht, zoowel uit spanningslectuur als leerboeken en vakwerken, die dagelijks van 6 - 8 ure kosteloos worden uitgereikt en waarvan zoowel door de werklieden als hun kinderen vlijtig gebruik wordt gemaakt. Ook de hoofdbeambten vinden hier ruime gelegenheid tot studie in de particuliere boekverzameling van den heer Van Marken, die vooral op het gebied der sociale literatuur rijk voorzien is.

Een blik in den catalogus der bibliotheek evenals het kijkje, dat ik mij beneden in de portefeuilles der leeszaal veroorloofd had, overtuigde mij dat de hier geboden lectuur is wat men neutraal pleegt te noemen. Een godsdienstig boek of tijdschrift hoeft men er niet te zoeken. Dit kan natuurlijk moeilijk anders in een inrichting, onder wier personeel alle schakeeringen van godsdienstige of politieke overtuiging vertegenwoordigd zijn. Maar het wekt toch onwillekeurig de gedachte, hoeveel heilzamer al die instellingen tot vorming van geest en hart der werklieden konden werken, als de godsdienst er den grondslag van kon uitmaken. De heer Van Marken zelf zou dit toegeven. Dat hij de groote sociale kracht van den godsdienst volstrekt niet geringschat en er dan ook prijs op stelt dat zijn werklieden trouw hun godsdienstplichten waarnemen, heeft hij duidelijk genoeg getoond door zijn poging om te hunnen behoeve in het Park ook een kerk op te richten. Hij stelde zich een gebouw voor, waarin beurtelings voor katholieken, protestanten en andere gezindten godsdienstoefening zou worden gehouden. Dat plan kon natuurlijk met het oog op de katholieken niet verwezenlijkt worden, daar dezen de heilige geheimen van hun godsdienst niet kunnen vieren in een gebouw, dat telkens door bijeenkomsten van strijdige secten zou ontwijd worden. Maar de goede bedoeling van den ontwerper moet stellig gewaardeerd worden, en de geestelijke overheid kwam dan ook in zooverre de wenschen van den heer Van Marken te gemoet, dat zij bij het bepalen der uren voor de missen in de naastbijgelegen kerk met de behoeften der bewoners van het Agneta-park rekening hield.

Ik wil hiermee maar zeggen dat instellingen als hier door den heer Van Marken ten nutte van een gemengd arbeiderspersoneel zijn in het leven geroepen, onder een uitsluitend katholieke bevolking nog veel beter tot haar recht zouden komen; en ik geloof dan ook dat inzonderheid katholieke fabrikanten, die met een overwegend katholiek personeel werken, hier veel kunnen afzien wat de navolging waard is. Mij dunkt dat de eenheid van geloof de krachtigste factor zou zijn bij de ontwikkeling van den gemeenschapszin, die in zulke omvangrijke inrichtingen onmisbaar is.

Hoe hoog overigens de gemeenschapszin hier al is opgevoerd zal het best blijken bij een bezoek aan nòg een lokaal in het gebouw ‘de Gemeenschap’, en wel aan de kamer, bestemd voor de vergaderingen der zoogenaamde ‘Kern.’

Wat is dat nu weer?

kinderspeeltuin in het park.

Die ‘Kern’ is eenvoudig een instelling tot het onderhouden van geregelde samenwerking tusschen het arbeiderspersoneel der fabrieken

[p. 160]

en de verschillende directiën, een soort Kamer van Arbeid in het klein dus, waar directeuren met de vertegenwoordigers der werklieden van gedachten kunnen wisselen, hun meening kunnen hooren bij de invoering van maatregelen, die zij in het belang der zaak wenschelijk achten, en omgekeerd van hun wenschen of klachten kunnen kennis nemen.

gebouw ‘de gemeenschap.’

De ‘Kern’ is zooveel als de Staten-Generaal van deze kleine republiek. Zij is ingedeeld in drie Kamers, en wel 1^ode Raad van Hoofdbeambten, bestaande uit al de hoofdbeambten of chefs der verschillende afdeelingen en vergaderende eenmaal in de drie maanden; 2^o de Kamer van Meesters en Beambten, samengesteld uit de twee oudsten in dienstjaren met nog zes anderen door hun gelijken in rang gekozen, en eens in de maand zitting houdende; 3^o de Kamer van den Arbeid, bestaande uit de vier oudste werklieden met nog twaalf andere, door hun medearbeiders gekozen.

Iedere Kamer kiest haar eigen president en secretaria. De notulen van elke vergadering worden door de Directie voor gezien geteekend. Elke Kamer kan voorstellen doen aan de Directie en de andere Kamers om haar medewerking verzoeken. Tweemaal in het jaar komt de heele ‘Kern’ bijeen onder voorzitterschap van een der directeuren en beslist dan in alle gevallen, die uitsluitend de belangen van het personeel raken. Voor overige aangelegenheden heeft de ‘Kern’ maar een raadgevend karakter.

Van de vergaderingen wordt geregeld verslag gegeven in het reeds genoemde blaadje de Fabrieksbode, dat wekelijks verschijnt en waarvan alle werklieden gratis een exemplaar krijgen.

Het vergaderzaaltje van de ‘Kern’ ziet er, als alles in het Agneta-park, keurig netjes uit. Het is eenvoudig, maar smaakvol gemeubeld en prijkt aan de wanden met photographische groepen, bij feestelijke gelegenheden van het personeel genomen, en gecalligrapheerde oorkonden achter glas ter herinnering aan belangrijke feiten in het leven van dezen kleinen staat.

Hier zijn, door gezamenlijk overleg tusschen directie en personeel, verschillende dier instellingen tot stand gekomen, waarvan de bezoeker met bewondering de verrassende resultaten aanschouwt, onder andere, om maar iets te noemen, de ‘Premie-Spaarkas.’ Maar om deze en dergelijke instellingen goed te begrijpen is het noodig, dat wij het heele samenstel der ‘Statuten van den arbeid’, die grond wet van dezen kleinen staat, eens vluchtig nagaan.

Die constitutie is niet op een enkelen dag gemaakt; zij is het product van jarenlange ervaring en onvermoeid streven naar verbetering, Ook heeft zij heel wat herzieningen en wijzigingen beleefd, eer zij haar tegenwoordigen afgeronden vorm had gekregen. En daar alle menschenwerk uit zijn aard onvolmaakt is, zal zij ook in de toekomst nog wel eens wijziging behoeven; maar met dat al mag ze op het oogenblik een bewonderenswaardig geheel heeten.

Allereerst regelt zij de loonen, en wel naar het dubbele beginsel van loon naar werk en loon naar werken: het eerste heeft betrekking op den aard van het werk en den daarmee overeenkomenden rang der arbeiders; het andere op hun ijver en toewijding. Naar gelang van den rang of de soort van den arbeid wordt het vaste week- of maandgeld bepaald; dat is loon naar werk. Maar bij dit vaste bedrag worden nog extra premies gegeven naar gelang van de meerdere bekwaamheid, samenwerking, kortom de meerdere toewijding, en dat is loon naar werken.

het vaandel der bewaarschool.

Als grondslag voor de loonberekening is aangenomen, dat door arbeid van den minsten rang bij uitmuntende toewijding in den normalen werktijd (10 uren daags voor handenarbeid en 7½ uur voor kantoorwerk) een inkomen moet kunnen verkregen worden, in overeenstemming met de bescheiden behoeften van een niet overtalrijk gezin. In verband met de plaatselijke omstandigheden is dat vastgesteld op f 12 per week.

(Slot volgt)