De Nieuwe Belgische Illustratie. Jaargang 11

[p. 49]

[Nummer 7]

vaders verjaardag, naar de schilderij van r. beyslag.

[p. 50]

Het geheim van Duberly,
Door
Mathilde.
(Vervolg.)

De eeuwigheid nadert en wij denken er niet aan, wij denken niet aan die strenge rekenschap, welke wij u eens zullen moeten afleggen van onze daden en uwe genaden!’

Hoe toepasselijk waren die woorden op hem. Die eeuwigheid, dacht hij daar wel ooit aan; die strenge rekenschap, welke hij eens moest afleggen, oefende zij eenigen invloed uit op zijn handelingen?

Hij rilde onwillekeurig. Als het toch eens waar was, als zijn moeder en deze menschen eens gelijk, zijn vader en diens vrienden ongelijk hadden? Maar nu vroeg Celeste's zachte stem een reeks van weldaden af over allen, die haar dierbaar waren, of zij hier of verre van haar waren. Niemand werd vergeten. Zij vroeg de gastvrijheid voor hun huis, de mildheid voor hun handen af, de vergevingsgezindheid voor hun hart, de eendracht voor hun gezin, voor de ouders den zegen in hun kinderen, voor de kinderen gehoorzaamheid, voor de meesters goedheid en rechtvaardigheid, voor de dienstbaren trouw en onderwerping, verder kracht voor de lijdenden, gezondheid voor de zieken, bekeering voor de zondaars, bescherming voor de reizenden, een genadig oordeel voor hen, die bestemd waren dezen nacht voor God te verschijnen, eeuwige rust voor alle afgestorvenen.

Ferdinand voelde een wonderlijk gevoel over hem komen; men kon in dit huis niet anders bidden, niet anders handelen. Alles was hier in harmonie. Die grijsaards, dat jonge meisje, die bedienden, allen waren zij vereenigd voor God; allen voelden zij zich een en gelijk door het gebed.

En hij, hoever stond hij van allen af.

Werd er ook voor hem gebeden? Hij boog het hoofd nog dieper en vergat dat zijn stijve knieën hem pijn deden en trachtte aan zijn moeder te denken. Haar gedachtenis was de eenige band, die hem aan deze vrome, eenvoudige menschen hechtte.

Toen Celeste de litanie van Onze Lieve Vrouw bad, beproefde hij in te stemmen met het antwoord: ‘Bid voor ons!’ zacht, bijna onhoorbaar, maar toch verstonden zijn tante en Celeste het. Hij verafschuwde zichzelf als een huichelaar, maar dan dacht hij weer aan zijn moeder en het was of deze gedachte zijn ziel reinigde en opbeurde.

‘Zie zoo, neef!’ sprak tante, nadat de bedienden weg waren, ‘zoo lang bidt gij zeker op andere avonden niet. Dat hoeft ook niet, als gij maar bidt, hoe kort ook, want het gebed is de ademhaling der ziel. Zonder haar sterft zij onverbiddelijk.’ En den blaker opnemend, dien de meid had binnengebracht, sprak zij:

‘Ik zal u zelf uw kamer wijzen.’

Ferdinand wenschte zijn oom en Celeste goeden nacht en volgde tante Bertha naar boven. Op den drempel van het kleine, maar lieve kamertje gaf zij hem het licht over, reikte hem de hand en zei op haar gewonen plechtigen toon, door een scherpen blik vergezeld: ‘God geve dat uw verblijf onder dit dak u en ons tot zegen strekke!’

Zij liet hem alleen; Ferdinand slaakte een zucht van verlichting, toen zij de deur achter zich dicht trok; hij wenschte zich mijlen ver van daar. De lucht benauwde hem hier en 't was toch zoo frisch en koel in dit vertrek; hij blies de kaars uit en maakte de glazen deur open, die toegang gaf tot een klein balkon.

Daar buiten alles kalme vrede! De maan, zoo juist opgekomen, wierp over alles een glans van zilverblauw licht; alles kwam verrassend duidelijk daarin uit, de muren der fabriek, de moestuin, de wilgen langs de rivier, die als een kronkelende, donkere streep de vallei doorsneed; de grond scheen wit, bijna als sneeuw in de manestralen, waarover hier een daar de schaduw van het loof der boomen kanten sluiers scheen te werpen; aan gene zijde der fabriek werd alles kristalhelder als een meer, met aan den horizont die heuvels afwisselend wit en donkerblauw, en over alles zulk een zoete vrede. Men onderscheidde elk geritsel in den lentenacht, elk gemurmel van de beek, elk getjilp van een vogel, bijna den vleugelslag der vlinders, en het vallen van een blad of bloem.

Ferdinand stond geleund over het balkon; nu voelde hij zich niet meer gedrukt, maar zoo ernstig, zoo weemoedig gestemd als nooit te voren.

‘Wat heb ik gedaan? Wat heb ik gedaan?’ mompelde hij, ‘ben ik de slang niet, die in dit Paradijs sluipt? Ik kom hen bedriegen, berooven, maar hoe kan ik teruggaan zonder mij zelf te verraden en - mijn vader!’

Hij besloot den volgenden morgen te vertrekken en zijn vader te zeggen, dat hij diens opdracht niet kon vervullen, maar waar zou hij dan weer moeten heengaan, wat zou hij moeten beginnen? Kon hij hier dan niet blijven als in een veilig, rustig toevluchtsoord?

En een groot heimwee naar een nuttig, een goed leven vervulde hem plotseling; alle goede instincten zijner ziel, door de misdadige opvoeding zijns vaders tot zwijgen gebracht, ontwaakten. 't Was misschien de heerlijke maneschijn, de vredige kalmte om hem heen, die voor het oogenblik zijn ziel zoo goed en rustig stemde; de herinnering aan het edele, eenvoudige, grootsche van die arbeidzame, godsdienstige menschen, met wie hij vandaag kennis had gemaakt, werkte misschien op hem. In elk geval hij voelde zich op dit oogenblik hun onwaardig en dat hij het gevoelde, verhief hem in zijn eigen oogen een weinig; het was of alles hem aanspoorde tot blijven, tot niet weggaan. Was het de stem zijner moeder, die tot hem sprak?

‘Maar ik kan hier niet blijven zonder te veinzen en te huichelen. Als ik mij aan hen laat kennen zooals ik werkelijk ben, dan zullen zij zich vol afschuw van mij afwenden, en wanneer ik doe en spreek zooals zij mij gaarne zouden zien, ben ik dan geen bedrieger? En toch, ik kan niet weg! Als deze reddingsplank mij ontvalt, is het gedaan met mij!’

En evenals alle zwakke zielen stelde hij het uit een besluit te nemen; hij wilde voorloopig hier blijven, hun leven medeleven, zich zooveel mogelijk naar hen schikken en plooien, en de toekomst aan het toeval of het noodlot overlaten, zooals zijn vader de macht noemde, die de levens der menschen schikt en regelt.

VIII.

Beste Vader!

‘Veertien dagen ben ik reeds hier en die veertien dagen zijn omgevlogen. Ik geloof niet dat u mij terug zou kennen, zoo doet die kalme buitenlucht en die geregelde levenswijze mij goed.

Ik ken trouwens mijzelf niet meer; 's morgens om zes uur op, een groote wandeling in den omtrek maken, ontbijten met melk, brood, honig, eigengemaakte boter en kaas; dan zet oom mij aan het werk. Zijn boekhouder heeft hem juist onlangs verlaten; nu moet ik diens werk doen, brieven beantwoorden, boeken aanhouden, allemaal heel licht werk, want alles gaat hier zoo eenvoudig en huiselijk mogelijk toe en in de geheimen dring ik nog niet. Wat de boekhouder scheen te doen was maar alles oppervlakkig, het intieme echter is het werk van tante Bertha.

O vader, wat ik u toewensch, het zou wezen zoo'n kuur hier in deze stille vallei en dan onder leiding van tante Bertha! Ja, die tante Bertha, had een van uw beide vrouwen op haar geleken, dan zou u stellig een ander man geworden en dat zou gelukkiger zijn geweest voor u - en voor mij.

Ik amuseer er mij mede, zooals zij alles met haar principes regeert, dat kleine, oude vrouwtje, rap, vlug, alles opmerkend, alles schikkend, alles regelend, vandaag berekenend wat er over eenige maanden moet gebeuren, en daarnaar elk harer woorden, en zelfs bewegingen regelend, van alles het “waarom” en “omdat” moetende weten en zelf in practijk brengend, een en al bedachtzaamheid, plichtsbesef, verstand; een band, een steun, die men vervelend, lastig mag noemen, maar, is men er eens aan gewend geraakt, niet meer ontberen kan.

En dan oom Duberly! 't Ideaal van een vader! Och, wat kan ik den zoon beklagen, dien hij niet gehad heeft. Wat had hij er een mensch van gemaakt! Die man, een en al ijver, vuur, gloed, genie! En een hart van goud, het hart van een goed, lief kind, nooit aan zich zelf denkend, altijd aan anderen. Zichzelf vergetend en misschien verwaarloozend uit zuivere goedheid. Wat 'n menschen die twee! Zedelijke grootheid en goedheid, en toch zooveel verstand! Neen, die vrije opvoeding van u en de omgeving, waaraan u mij van jongs af wende, zijn oorzaak dat ik ze aanzie of zij uit een andere wereld komen!

Onbegrijpelijk hoe ik mij toch aan hen pas! Eerst ging het wat moeilijk; de drukke goedhartigheid van oom Duberly maakte mij verlegen en die nimmer falende wijsheid van tante Bertha stemde mij ongeduldig en kregelig, maar nu gehoorzaam ik haar zooals alles haar gehoorzaamt, ik kijk haar naar de oogen, neem een paraplu mede, als zij beweert dat het slecht weer wordt, laat ze thuis, als zij beloften geeft van zonneschijn, 't moge er nog zoo donker en grauw uitzien als het kan. Ik maak mijn excuses als ik te laat kom - de helft van een halve minuut - met eten. Ik luister aandachtig, als zij mij de genealogie opdreunt der familie Van Rhoden, en ik laat oom doordraven op zijn lievelingsonderwerpen, zijn opvatting van de werkliedenkwestie, zijn kennis van porselein en aardewerk, zijn plannen voor de toekomst, als God hem tijd van leven en een goeden opvolger geeft.

Waarlijk, ik geloof, dat ik in den smaak van die oudjes val; tante was eerst nog wat wantrouwend, maar sedert u haar dien beleefden brief van dankbetuiging zond voor de welwillende ontvangst van uw zoon, is zij veel veranderd en ziet mij met geheel andere oogen aan.

't Zal mij geen moeite hoegenaamd kosten, mij nog dieper in hun vertrouwen en genegenheid te dringen. Ik voor mij ben vast overtuigd, dat oom Duberly in mij het ideaal ziet van een opvolger, maar - de groote vraag is, zal ik het hier op den duur kunnen uithouden in dezen stillen, godsdienstigen kring? Zal ik jarenlang het kunnen volhouden, ja en amen te zeggen op alles wat die oude lui vertellen? Of zal ik hier blijven totdat ik alles weet om dan met mijn wetenschap voordeel te kunnen doen? Dit is uw bedoeling, ik weet het, maar geloof mij, vader! het wordt mij bij den dag moeilijker.....’

Hier ontviel Ferdinand de pen, en met het hoofd in de handen bleef hij zitten peinzen, starend op de letters.

‘Ik veracht mezelf, maar papa zal er om lachen,’ fluisterde hij, ‘en langer hier talmen, als ik noch ooms noch vaders wil denk te doen is tijdverlies, lafheid!’

Hij herlas den brief; er stond veel in over de oude lui, maar niets over Celeste, en zijn vader had hem toch juist in het bijzonder naar haar gevraagd, over haar uiterlijk, haar persoonlijkheid, haar verhouding tegenover haar pleegouders; maar Ferdinand kon niets over haar schrijven. Wat hij ook zeide, zijn vader kon hem toch niet begrijpen. Zij was zoo heel anders dan alle andere jonge meisjes, die hij en dus ook zijn vader kende, zoo bescheiden, zoo zedig, zoo eenvoudig en toch zoo vroolijk, zoo opgeruimd en werkzaam. Het geheele huis-

[p. 51]

houden rustte op haar, dan had zij bovendien nog zooveel te doen op de fabriek en toch scheen niets haar zwaar te vallen, niets haar moeite te kosten; zij deed alles zonder ophef, regelmatig, vlug, goed. Zij had den opgewekten aard van oom zonder zijn artistieke zorgloosheid, het overleg van tante, maar met oneindig meer beminnelijkheid.

Zij scheen hun waardige dochter, het was of zij hun beste eigenschappen hadden medegedeeld aan het door hen gevormde kind; zij vervulde het huis met zacht geneurie, met vroolijk praten of tegen haar ouders, of tegen de bedienden, of tegen hond, kat, vogels. Zij was niet luidruchtig, nauwelijks levendig, en toch als zij des middags op haar atelier zat, scheen het huis uitgestorven.

Ferdinand leerde ook boetseeren; oom Duberly zette hem goed aan het werk, want, zeide hij:

‘Tante zegt, niets is zoo verderfelijk als lediggang voor jongelui.’

Op den middag, nadat Ferdinand den brief begonnen was, zei oom, terwijl zij op het kantoor tegenover elkander zaten, onverwacht:

‘Hoor eens Ferdinand! Ik moet je spreken.’

‘Waarover oom?’

‘Ja, zie je, ik zou er niet aan gedacht hebben. Ik denk nooit verder dan aan den dag van vandaag, maar je tante - een kapitale vrouw, ik wensch je zoo'n vrouw toe als je ooit trouwt - zij wil dat ik er eens ernstig met je over spreek.’

Hij zag er zoo kluchtig uit, die goede, oude man, in zijn welgemeende pogingen om zich zakelijk en ernstig voor te doen, dat Ferdinand onwillekeurig begon te lachen, al koesterde hij in zijn binnenste een heilzamen angst voor tante Bertha's wijze invallen.

‘Nu dan, jongen! De zaak is deze! Je weet ik zit nu zonder boekhouder. Tante en de kleine meid hebben mij wel zoo'n beetje er mee voortgeholpen, maar dat is toch eigenlijk sukkelen. En nu kwam jij daar zoo uit de lucht vallen en pakte alles heel flink aan.’

‘Was dat dan niet goed, oom?’

‘Wel zeker, maar nu, zie je, 't kan zoo niet langer blijven, ik moet een anderen boekhouder hebben. Er heeft zich een heele goede bij mij gerecommandeerd. Ik denk hem te nemen....’

‘En mij weg te zenden, oom?’

‘Ten minste, als jij die betrekking niet wilt vervullen voorgoed?’

Het bloed steeg Ferdinand naar de wangen, en in zijn verwarring drukte hij een vouwbeen vast tusschen zijn vingers.

‘Je hebt toch niets beters te doen,’ zegt tante. ‘Hier ben je ten minste nuttig,’ zei ze ook nog. Ik zal je geven, wat ik den andere betaalde, als je hier blijft en je vader vindt het goed.’

‘Oom, mag ik nadenken en vader schrijven?’

‘Natuurlijk, zeker, dat spreekt. Maar er is nog iets. Daar was tante ook op gesteld. Als je hier blijft, dan vindt zij het beter dat je in het dorp woont, evenals de vorige boekhouder. 't Is bij heele nette menschen, een erg lieve kamer.’

‘Ja, tante heeft gelijk als het voorgoed is!’

Daar kwam Celeste in het kantoor, de lente in persoon, met de zon dansend op haar blonde haren, en in haar blauwe oogen, lelietjes van dalen en viooltjes en gouden regen in haar eene hand, een vaas van klei in de andere houdend.

‘Ik kom uw raad vragen,’ zeide zij glimlachend, ‘ik heb hier wat gearrangeerd; u weet wij zouden het bouquet om den hals van deze vaas slingeren, maar was het niet beter, als wij van onder begonnen?’

En met haar vlugge vingers schikte zij het bouquet om de nog natte klei.

Duberly vond het in hoofdzaak goed, maakte alleen nog een paar kleine aanmerkingen en verschikkingen, en Celeste wilde weer aan haar werk gaan.

‘Ik vraag onzen neef of hij onze boekhouder wilde worden!’ zeide Duberly.

‘O!’ zij keek hem eenvoudig aan zonder te blozen, ‘dat zal neef niet doen. 't Is hem hier veel te stil!’

‘Juist in die stilte komt het huiselijk leven tot zijn volle recht,’ antwoordde Ferdinand, blijde dien mooien volzin te hebben gevonden.

‘Ik zou het wel prettig vinden voor zijn tante, iemand van haar naaste familie altijd in de nabijheid te hebben,’ zeide het meisje en ging heen.

Ferdinand was inwendig boos! Wat ging het haar aan, hoe zijn tante er over dacht; hij had zoo graag geweten, of zij het plezierig vond of niet; daar vloog een visioen hem voor den geest: rustig dit leven voortzetten in deze vallei, geregeld opstaan in de vroegte, werken, wandelen, bidden, zijn leven lang, nooit meer opwindend gezelschap bijwonen, komedies, concerten, wedrennen, feesten waarbij de wijn stroomde en de champagne bruiste, niets dan landelijke eenvoud, ernst, ingetogenheid. Hij dacht, hij wist zelf niet hoe 't kwam, op eens aan Celeste, zij werd voor hem, zooals zij daar was binnengekomen, een beeld van frischheid, lieftalligheid, goedheid en deugd, en voor 't eerst kwam het in hem op, of oom en tante niet de geheime bedoeling koesterden, haar tot zijn vrouw te bestemmen, hun de fabriek over te laten.

Tante deed niets zonder in de toekomst er de gevolgen van te berekenen; wie weet of zij dit niet voor had, nu zij hem liet vragen of hij blijven wilde voorgoed. Ja, dat was 't zeker, misschien wist oom er niets van, de goede man, maar zij wilde hem leeren kennen, door en door bestudeeren, misschien vormen tot een geschikter schoonzoon, tot den man van het kind, over welks geboorte en afkomst hij zoo goed als niets wist.

Die gedachte snoerde hem de keel als het ware toe, een zware last viel hem op de borst; hij stond op en ging naar het open raam, terwijl zijn oom zich weer verdiepte in de teekening van een paar candelabres. Daar trachtte hij in zijn vollen omvang het denkbeeld, dat zoo pas bij hem was opgekomen, te beschouwen.

't Lachte hem niet toe, integendeel, het schrikte hem af; niet dat hij Celeste geen aardig, lief meisje vond, dat het hem geen genot was haar aan te zien, te hooren en met haar te spreken, maar te trouwen?

Hij deelde geheel en al de nieuwerwetsche begrippen over het huwelijk; dat had zijn vader hem zoo geleerd. De banden des huwelijks zijn de zwaarste ketenen, die een man dragen kan en zij kunnen alleen eenigszins lichter worden, als zij uit massief goud bestaan. Niet trouwen dan met een schatrijk meisje was de leuze, die de oude heer Van Rhoden zijn zoon had ingeprent, maar Celeste was niets minder dan rijk, integendeel, zij bracht hem niets anders aan dan de fabriek, die alleen door hard werken in staat was, hun een bescheiden bestaan op te leveren. Dus beteekende een ingaan op het voorstel van zijn oom niets anders dan een afzweren van zijn vroegere gewoonten, zijn vroeger leven, zijn vroegere grondbeginselen, zijn levensbeschouwing zelfs; hij moest als deze menschen gaan voelen, gaan denken, gaan werken. De huichelarij zou voortduren zijn leven lang, dat was toch onmogelijk, dat kon men niet van een mensch vergen.

Een andere mogelijkheid deed zich eensklaps aan hem voor; zou hij niet kunnen veranderen, niet werkelijk worden zooals men van hem verwachtte; maar even spoedig verwierp hij deze onderstelling. Als hij het geheim maar bezat, als hij het verkoopen kon voor veel geld, dan zou hij deze omgeving ontvluchten, die hem benauwde, en toch weer aantrok, die hem zoo geheel verschillend maakte van zijn eigen zelf.

‘Als jij dat schrijfwerk voor mij deed, Ferry, dan kon ik rustig aan mijn teekeningen blijven,’ zeide oom, als zette hij de gedachte van zooeven voort, ‘en 't is juist zooals Celeste zeide: eigen volk is veel waard, die zullen je niet bedriegen.’

Ferdinand boog zich uit het raam, hij voelde zich gloeiend rood worden. Waarom waren die menschen toch zoo edel vertrouwend, zoo onnoozel goed, waarom was het toch zoo makkelijk, zich in hun vertrouwen te dringen? Ja, hij voelde het genoeg, den ingeslagen weg voortzetten was zichzelf verlagen, zedelijk ondergaan, maar daarom behoefde hij nog aan de toekomst niet te denken. Voor het oogenblik was hij hier gaarne, het beviel hem zeer goed, het ware dwaasheid van hier te gaan.

Uitstellen, afwachten, een vaste beslissing ontkomen, was een der hoofdtrekken van Ferdinands karakter, een der gevolgen van de modelopvoeding, hem door zijn vader gegeven.

‘Oom’, antwoordde hij zonder zich om te keeren, ‘ik neem uw voorstel aan - maar voorloopig. Ik heb ongelukkig niet den aard van tante Bertha, die precies weet wat zij vandaag over drie maanden zal willen en voelen, ik handel meer onder den indruk van het oogenblik en die indruk raadt mij nu aan te blijven. Misschien zal ik over een maand juist het tegenovergestelde willen.’

‘Neen, neef! Daar kunnen wij niet op vertrouwen!’ zei een besliste stem, die hem het hoofd deed omkeeren.

Tante Bertha, haar eeuwig sleutelmandje aan den arm, stond in de geopende deur en had zijn laatste woorden opgevangen.

‘Een mensch moet zich niet altijd door zijn indrukken laten vervoeren; dan lijkt hij een zwak riet, door elk windje heen en weer bewogen, hij wandelt op de golvende zee en niet op vasten grond. Als gij nu het voorstel aanneemt en over een maand daarover berouw hebt, dan brengt gij uw oom in groote verlegenheid, want nu kan hij een flink jongmensch tot boekhouder krijgen en over een maand is die niet vrij meer.’

Wat bewoog Ferdinand plotseling een vast besluit te nemen? Hij wist het zelf niet, maar later herinnerde hij zich dikwijls, dat hij niet anders had kunnen doen. Misschien had het woord - een flink jongmensch - van tante Bertha nog den meesten invloed gehad op zijn besluit.

In den geest zag hij dat onbekende jongmensch hier reeds de plaats innemen, welke hij nu vervulde, hij zag hem de genegenheid winnen dezer oude menschen, misschien wel Celeste's sympathie, hij zag die twee in de gedachte reeds getrouwd hier wonen en gezamenlijk de fabriek besturen, terwijl hij doelloos rondzwierf door de wereld, zichzelf en anderen tot last, altijd dieper vallend, altijd zedelijk achteruitgaande, en met een beslistheid, die anders niet in zijn gewoonten lag, zeide hij vastberaden en flink:

‘Nu dan, oom, ik zal vader schrijven, dat ik uw voorstel hoog waardeer en het aanneem.’

‘Voorgoed?’ vroeg tante, hem met de scherpte harer oogjes doorborend.

‘Nu ja, voorgoed, voorgoed!’ suste oom, ‘voor zoover een mensch meester is van zijn toekomstige handelingen en gevoelens. Ik ben heel blij met je besluit, jongen! Hier, geef mij er de hand op!’

Ferdinand aarzelde een ondeelbaar oogenblik, nu hij zijn hand in de uitgestoken breede palm van zijn oom legde, maar hoe kort die weifeling ook geweest was, tante Bertha had ze gezien en kon niet laten, er telkens en telkens weer aan te denken.

(Wordt vervolgd.)