De Nieuwe Belgische Illustratie. Jaargang 10

De dochter van den fabrikant
door J. Vesters Jr.

VI.

Het was Maandagmorgen en sloeg acht uur, de tijd, die door den heer Van Meeren voor de ontvangst der deputatie was bepaald. Een drietal, de oudsten, traden vooruit uit den hoop der werklieden, die zich voor de fabriek hadden verzameld en overlegden wat hun te doen stond, schelden aan en werden in het kantoor van den fabrikant toegelaten, waar deze en zijn zoon de deputatie reeds afwachtten.

Lang duurde het onderhoud niet, want spoedig trad het drietal weer naar buiten. Aan hun betrokken gezichten was duidelijk te zien, dat hun bemoeiingen niet met het gewenschte gevolg waren bekroond. Toen ze dan ook aan de buitenstaanden hadden meegedeeld, dat de heer Van Meeren stokstijf op zijn stuk bleef staan, en nog een uur tot beraad had gegeven, waarna hij met die werklieden zou beginnen, welke zich bij de loonsverlaging neerlegden, steeg een luid gemor uit de schare op. Hier en daar klonken zelfs verwenschingen en bedreigingen aan het adres van den heer Van Meeren. Gaven de heethoofden op deze wijze aan hun gevoelens lucht, den meer bezadigden stond verslagenheid op het verweerde, maar eerlijke gezicht te lezen.

Na een korte woordenwisseling trokken de jongeren onder het zingen van een socialistisch liedje af, om in de Kroon hun verzet te zoeken, terwijl de ouderen de hoofden bijeenstaken om te overleggen.

Spoedig hierop kwam Dirk Joosten op de fabriek toe. Hij werd onmiddellijk omringd en het bescheid van den fabrikant hem meegedeeld.

‘Jongens,’ zei Dirk, die om zijn hartelijkheid algemeen bemind was, ‘jongens, verzint eer ge begint. Denkt aan je vrouw en kinderen! Maar houdt me nu niet langer op, want ik ben bij meneer Van Meeren ontboden.’

‘Je hebt je gisterenavond ferm gehouden, Joosten.’

‘Ik kon het niet lijdzaam aanhooren, dat zoo'n vreemde snoeshaan allerlei dwaasheden debiteerde en zijn neus in onze zaken stak. We zijn toch waarachtig mans genoeg om te beoordeelen wat ons belang meebrengt en wat niet. Maar laat ik nu gaan. Ik zal bij den patroon een goed woordje voor je doen, misschien wil hij het dan nog wel in der minne schikken. In alle geval, jullie kunnen op me rekenen, dat weet je wel.’

‘Ja, ja, doe dat, Joosten, van jou wil het misschien wel gedaan zijn.’

Een oogenblik later bevond Dirk zich in het kantoor alleen tegenover den heer Van Meeren.

‘Ga zitten, Joosten,’ zei de fabrikant buitengewoon vriendelijk; ‘ik heb je laten roepen, omdat ik je wilde bedanken voor je wakker gedrag van gisteravond.’

‘Geen dank, meneer, het was enkel mijn plicht, tegen de onbekookte uitvallen van den socialist op te komen. De loonsverlaging is een zaak tusschen u en uw werkvolk, waarmee geen vreemde zich had in te laten.’

‘Maar toch, er was moed toe noodig, om het woord te voeren in mijn belang, toen de gemoederen zoo opgewonden waren. Het doet mij genoegen in u een meesterknecht gevonden te hebben, die ook buiten de fabriek het belang van mijn zaak durft voorstaan.’

‘U is wel goed, meneer, mijn verdiensten te waardeeren,’ zei Dirk, die onder de loftuiting van den fabrikant, waarmede deze gewoonlijk zeer karig was, min of meer verlegen werd.

‘Nog om een andere reden ben ik je dank schuldig,’ hervatte de heer Van Meeren aarzelend. ‘Zonder jouw tijdige tusschenkomst had mijn dochter gisteravond onaangename oogenblikken kunnen beleven. ‘Maar wat deed ze ook zoo laat op straat?’ voegde hij er haastig bij, als meende hij, daarom minder dank schuldig te zijn.

‘Ik hoorde van de juffrouw, dat ze bij vrouw Pieterse was geweest. Mij dunkt, dat zulk een werk van barmhartigheid haar wel verontschuldigt,’ antwoordde Dirk, warm wordend, zonder eigenlijk goed te weten waarom.

‘Maar na vrouw Pieterse is ze nog bij je moeder geweest. Was dat soms ook een werk van barmhartigheid?’ vroeg de fabrikant spottend.

‘Ja, meneer,’ gaf Dirk kortaf en met nadruk ten antwoord.

Hij wist zelf niet hoe het kwam, maar hij was min of meer geraakt, niet zoozeer door de woorden, als wel door den toon, waarop ze werden uitgesproken.

Er heerschte nu eenige oogenblikken een stilte, die Dirk zeer onaangenaam begon te vinden. Het had er iets van, als bevond hij zich voor een rechter van instructie, die hem tot bekentenis van een misdaad wilde brengen. Hij wilde wat zeggen, al was het maar alleen om aan die ondraaglijke stilte een einde te maken, en zonder eigenlijk te weten, waarom hij juist die vraag deed, had hij gevraagd, of juffrouw Maria geen nadeelige gevolgen van den schrik had ondervonden.

‘Stel je gerust, Joosten,’ hernam de fabrikant, en weer scheen er een spottende klank in zijn stem te liggen. ‘Mijn dochter is zoo welvarend als ooit. Ik dank u ondertusschen voor uw belangstelling.’

Dirk begreep niet, wat hij er van denken moest. Gingen die woorden van een spotlach vergezeld, of verbeeldde hij het zich maar? Iets wat naar onwil of wrevel zweemde teekende zich op zijn gelaat en hij begon naar het einde van dit onderhoud te verlangen, toen

[p. 172]

de poppenschool, naar de schilderij van a. johnson.

[p. 173]

de fabrikant plotseling, zich tot hem overbuigend, zei:

‘Mijn dochter komt dikwijls bij je aan huis, ze zegt om je moeder; is dat waar?’

‘Maar, meneer Van Meeren, u heeft toch niet aan mij te vragen, of uw dochter al dan niet de waarheid spreekt.’

‘Geen uitvluchten als je blieft. Je begrijpt heel goed wat ik bedoel: Heb je een oog op mijn dochter, ja of neen?’

Bij deze vraag op den man af wist Dirk eerst niet hoe hij het had. Zonder te weten wat hij zei, stamelde hij:

‘U vraagt?...’

landschap aan de maas, naar de schilderij van h. van der hecht.

‘Of je een oog op mijn dochter hebt? Ze hebben het me gezegd, maar ik kon het niet gelooven.’

Dirk antwoordde niets, maar keek den fabrikant vragend aan.

‘Welnu?’

‘En als dat nu eens zoo was,’ zei Dirk, min of meer geprikkeld.

‘Ik zie, dat ze me dus niet voor niets gewaarschuwd hebben,’ riep Van Meeren kwaad uit.

‘U gewaarschuwd?’ vroeg de jonkman, ‘maar dat begrijp ik niet, meneer.’

‘Wat? begrijp je dat niet? Vind je het dan

[p. 174]

zoo vreemd, dat ze me waarschuwen, als mijn dochter zich met iemand.. met iemand... enfin met iemand beneden haar stand, met haar vaders ondergeschikte afgeeft?’

‘Neem me niet kwalijk, meneer,’ zei Dirk, alle moeite doende om kalm te blijven. ‘Maar ik begrijp nog niet, waarvoor ze u gewaarschuwd hebben. Ik zou wel eens willen weten, wie iets op mij had aan te merken. Mijn naam en afkomst zijn zoo goed al de uwe, meneer!’

‘Mij dunkt, dat je tamelijk boud spreekt, jonkman, en dat tegen mij!’ zei de fabrikant uit de hoogte.

‘Ik ben een vrij man, meneer, en meen dus het recht te hebben, vrijuit mijn gevoelen te zeggen, ook tegen u,’ hernam Dirk met waardigheid.

‘Maar ik ben je patroon.’

‘U was mijn patroon, meneer Van Meeren, want u begrijpt, dat ik nu niet langer in uw dienst wil blijven; ik ben....’

‘Juist, het doet mij genoegen, dat je zoo helder inziet, wat je plicht je nu voorschrijft.’

‘U hebt me niet laten uitspreken, meneer. Ik wilde er nog bijvoegen, dat ik er reeds lang over gedacht had, weg te gaan, ver, heel ver van hier, maar de gedachte aan mijn moeder weerhield mij. Nu ben ik echter vastbesloten, ik ga het land uit, naar een ander werelddeel. Men zal dan geen gelegenheid meer hebben, u voor mij te waarschuwen. Ik ben een gevaarlijk sujet, niet waar?’ zei Dirk schamper.

‘Joosten, het spijt mij voor u, want je was altijd een wakker werkman en een trouw meesterknecht; maar ook ik geloof, dat het onder deze omstandigheden beter is, dat je heengaat. Nog eens, het spijt mij, want iemand als u vind ik niet spoedig terug. Zoo is het echter beter, ook voor mijn dochter, die misschien anders uit het oog zou verliezen, wat ze aan haar naam en stand verschuldigd is.’

‘Mijnheer Van Meeren,’ zei Dirk, blijkbaar gekrenkt, ‘neem mij niet kwalijk, maar nu u zoo spreekt, moet ik u toch nog een woordje zeggen. Ik geloof, dat ik betere gedachten van uw dochter heb dan u zelf. En wat uw naam en uw stand betreft, uw vader was toch ook maar een werkman. Ik zeg dit niet als een verwijt,’ vervolgde hij, ziende, dat Van Meeren bleek werd van toorn, ‘integendeel, ik heb respect voor uw vader, dat hij zich zoo heeft weten op te werken. Ik wilde er u dan ook alleen op wijzen, om u te doen voelen, dat de afstand tusschen u en mij zoo bijster groot niet is. En dan, u weet toch ook wel, dat mijn vader een vermogend man was, en alleen door de schuld van een lagen dief arm is geworden, zoodat ik, in plaats van ingenieur te worden, waarvoor hij mij bestemd had, gewoon werkman ben gebleven. Ben ik in uw oogen daar minder om, ik schaam er mij niet voor. Ik ben arm geworden, mijnheer,’ vervolgde Dirk, zonder te bemerken, dat de fabrikant zoo bleek was geworden als een doek, ‘maar dit kan iedereen, ook u overkomen. Ik had de bedoeling niet, u te beleedigen, mijnheer,’ zei Joosten, wien nu eerst de bleekheid van Van Meeren opviel, ‘ik had er volstrekt geen bedoeling mee, maar ik meende mij te moeten rechtvaardigen.’

Het werd weer doodstil in het vertrek. De opgewondenheid van den fabrikant scheen toe te nemen naarmate die van Dirk verminderde. Hij wilde spreken en hij kon niet; hij stond op en ging weer zitten. Zijn trekken waren pijnlijk verwrongen, hij scheen een visioen uit langvervlogen dagen te krijgen en maakte een afwerend gebaar met de hand, terwijl onverstaanbare klanken over zijn lippen gleden. Eindelijk scheen hij van zijn ontroering bekomen; nu teekende toorn zich af op zijn gelaat en met heesche stem riep hij uit:

‘Na zulke impertinenties durf je nog een oogenblik in mijn huis blijven? Of denk je, dat ik mij door zoo'n vlasbaard als jij de les zal laten lezen? Uit mijn oogen, zeg ik je! Heb je mij verstaan?’ riep Van Meeren dreigend uit, toen hij zag, dat Joosten nog aarzelde.

‘Ik ga, mijnheer,’ zei Dirk bedaard, ‘maar ik wenschte u eerst nog iets te vragen.’

‘Goed, maar maak het kort.’

‘'t Is niet voor mij zelf, maar voor anderen. Uw werkvolk is ontevreden, omdat u de loonen verlaagd heeft, geef hun weer het oude loon, het zijn...’

‘Wat, ook dat nog? Durf je me de wet komen voorschrijven?’ riep Van Meeren woedend uit.

‘Maar mijnheer, u verstaat me verkeerd. Ik wilde u alleen in overweging geven..’

‘Je hebt mij niets in overweging te geven, en nu geen woord meer! Op staanden voet de deur uit, of ik laat je er door mijn knecht uitzetten.’

‘Spaar u die moeite, mijnheer, ik hoop, dat u er nooit spijt van zal hebben.’

‘Een bedreiging!’ lachte de fabrikant schamper, maar toch was er in zijn binnenste iets, dat in tegenspraak was met dien lach, een stem, die waarschuwde voor het uur der vergelding.

Van Meeren keerde den jonkman den rug toe en verliet ijlings het kantoor. Zoodra Dirk op straat verscheen, werd hij door een groepje werklieden omringd.

‘Nu, Joosten, wat heeft de patroon gezegd; wilde hij naar je luisteren?’

‘Jongens,’ zei Dirk, en zijn stem trilde van aandoening, want nu de koelte der buitenlucht om zijn verhitte slapen speelde, trad de reactie in; ‘jongens, ik heb mijn ontslag gekregen!’

‘Je ontslag gekregen?’ riepen allen als uit één mond. ‘Jij, Dirk? Dat is laag, dat is gemeen!’

‘Gevraagd eigenlijk,’ verbeterde Dirk, ‘maar dat heeft met de loonsverlaging niets uit te staan. 't Is een bijzondere zaak tusschen meneer Van Meeren en mij. 't Spijt me voor jullie, jongens, want we hebben altijd samen genoeglijk gewerkt, niet waar?’

‘Ja, ja,’ klonk het van alle kanten, ‘wij zullen je wel missen, Joosten, want zoo'n meester als jij krijgen we nooit meer.’

Sommigen hadden wel lust te vragen, wat de reden was geweest van zijn ontslag, want ze begrepen, dat er iets buitengewoons moest gebeurd zijn; maar op het zien der ontroering, die zich op zijn gelaat afteekende, durfden ze niet.

‘Ik heb ook nog over jullie belangen gesproken, jongens,’ zei Dirk, die haast scheen te hebben, ‘maar Van Meeren wilde van geen toegeven hooren. Bedenk je dus nog eens goed en gaat niet overhaast te werk.’

Joosten gaf allen de hand, doch de zijne beefde. Hij hoorde maar half de dankbetuigingen, die zij uitspraken, want zijn hart was tot overloopens toe vol.

‘Denkt soms nog eens aan mij,’ zei hij, maar hij moest zich omkeeren. Tranen vulden zijn oogen, en hij wilde zijn aandoening niet laten blijken. Nog een hoofdknik, en hij ijlde weg naar zijn woning.

‘Een beste kerel, die Toosten,’ zeiden de werklieden, terwijl ze hem naoogden; ‘wat mag toch wel de reden zijn geweest van zijn ontslag?’ Zij verdiepten zich in gissingen, maar de waarheid raadden ze niet.

VII.

Over het vroegere leven van juffrouw Joosten en haar zoon Dirk hing een haast ondoordringbare sluier, waarvan slechts voor zeer weinigen een tipje was opgeheven, al brandden ook de meesten, zooals dit in een klein plaatsje, waar men elkanders familieomstandigheden van stukje tot beetje kent, nu eenmaal het geval is, van nieuwsgierigheid, om er iets meer van te weten te komen. Allerlei praatjes, natuurlijk de onzinnigste en tegenstrijdigste, deden hierover de ronde, maar de waarheid kenden slechts weinigen. Men begreep wel, dat zij van deftige, familie waren; hun nette manieren, hun fijn besneden trekken bewezen dat voldoende, terwijl ook enkele kostbare meubelen en andere stukken van waarde in hun woning van vroegere weelde getuigden. Met zekerheid wist men evenwel niets. Dirk, die voor een ieder welwillend en inschikkelijk was, vermeed steeds over het verleden te spreken, en werd hem daarover een onbescheiden vraag gedaan of ook maar een zinspeling er op gewaagd, dan ontweek hij ze behendig. Juffrouw Joosten van haar kant hield zich steeds op een afstand, niet uit misplaatsten trots, maar omdat er blijkbaar aan haar hart een verdriet knaagde, dat door de alledaagsche, veelal op- en indringerige deelneming niet te verzachten was.

Men wist alleen, dat juffrouw Joosten en haar zoon voor een paar jaar uit Amsterdam te R. waren gekomen, waar Dirk werk had gevonden aan de fabriek van den heer Van Meeren en zich door zijn groote bekwaamheden spoedig ieders achting had verworven. Maar van wat er voor dien tijd gebeurd was, wist men niets met zekerheid. Men fluisterde, dat zij in Indië hadden gewoond en Dirks vader daar een rijk man was geweest, maar aan lager wal geraakt; hoe wist men niet. Men vertelde nog van een broer, dien juffrouw Joosten moest gehad hebben, misschien nòg had, een avonturier van de eerste soort, die in Amerika of Australië zat, als hij al niet lang onder de tomahawk of het scalpel van een wilde was gevallen. Sommigen brachten den avontuurlijken broeder met den echtgenoot in verband en verhaalden, dat de eerste den laatste in den grond zou geboord hebben en daarna spoorloos verdwenen was.

Natuurlijk was er van een en ander wel iets aan, en juffrouw Joosten en Dirk zouden de ware toedracht der zaak wel verhaald hebben, hadden ze niet begrepen, dat de menschen, die er eenmaal meer achter wilden zoeken dan er inderdaad achter zat, daaraan toch geen geloof zouden slaan. Ze zwegen dus, overtuigd, dat men na korter of langer tijd wel een ander onderwerp voor zijn praatzucht zou vinden en hen verder met rust laten.

Wat was nu de waarheid? Dirks vader was een rijk man geweest, die te Batavia een groot bankiershuis had en volkomen gelukkig was in het bezit van zijn vrouw en zijn eenigen zoon. Toen deze een jaar of veertien was, vatte de heer Joosten het plan op, zijn zaken aan kant te doen en naar het moederland terug te keeren, waar hij zijn jongen dan een uitstekende opvoeding kon doen geven en hem een schitterende toekomst openen. Hij zond zijn vrouw en zijn zoon vooruit naar Nederland en zou zelf volgen, zoodra hij zijn zaken te Batavia geregeld had.

Weinige dagen voordat hij scheep zou gaan had er bij hem een ongehoord brutale diefstal plaats, die hem van bijna zijn heele vermogen beroofde. Heel Batavia stond er van overeind; politie en justitie stelden alle mogelijke nasporingen in het werk, maar men mocht de schuldigen niet ontdekken. De heer Joosten trok zich dit verlies, dat hem ruïneerde juist nu hij, na een werkzaam leven, in het vaderland van zijn rust hoopte te genieten, zóó aan, dat hij een beroerte kreeg, geheel versufte, tot een tweede attaque hem in een paar weken een lijk maakte. Hiermee hielden ook de nasporingen naar de dieven op, want nu was er niemand meer, die er zich nog voor interesseerde.

Mevrouw Joosten en Dirk waren ternauwernood te Amsterdam aangekomen, toen zij het bericht ontvingen van de beide zware slagen, die elkaar zoo onverwacht waren opgevolgd. Het telegram, dat het overlijden van den heer Joosten meldde, kwam nog vóór den brief, waarin de overledene uitvoerig en met gebroken hart de volle uitgestrektheid der ramp had meegedeeld. Er sprak een zoo diepe neerslachtigheid, zooveel moedeloosheid uit dat schrijven, zooveel onrust en bezorgdheid voor het lot van vrouw en kind, dat het hart der weduwe bij het lezen daarvan ineenkromp.

Dirk was toen een vlugge schrandere knaap, wiens liefste wensch geweest was, ingenieur te worden. De studie der natuur- en werktuigkunde had hem steeds aangetrokken en op het schip had hij door zijn aangename manieren, zijn weetgierigheid en schrandere opmerkingen de genegenheid van alle schepelingen, van den kapitein tot den koksmaat, verworven, die hem de geheele inrichting van het schip tot in al zijn onderdeden uitlegden en hem de bestem-

[p. 175]

ming en den dienst van elk raadje en touwtje verklaarden.

Nu was de toestand geheel veranderd. Zijn moeder drong er wel op aan, dat hij zijn liefsten wensch zou opvolgen en ingenieur worden, maar Dirk weigerde beslist, met een vastberadenheid als men van zoo'n jongen knaap niet zou verwacht hebben. ‘Neen, moeder, dat kost te veel; nog jaren zou ik moeten studeeren eer ik iets voor u kon verdienen, dat mag niet, dat zal niet. Ik word werkman, ik zal er niets te minder om zijn en ik zal u helpen, mijn lief moedertje!’ Hij sloeg de armen om haar hals en streelde haar van tranen doorgroefde wangen. ‘Ik wil niet, Dirk, ik wil er je toekomst niet aan wagen. Ik weet zeker in den geest van je braven vader te handelen, door je te laten studeeren. We zullen ons wat bekrimpen...’

Dirk sloot met zijn hand den mond zijner moeder. ‘Neen, lief moedertje, het gebeurt niet. Houd u nu niet aan, want dan zou ik u voor de eerste maal van mijn leven ongehoorzaam moeten worden. Ik weet stellig, dat vader van uit den Hemel mijn plan goedkeurt en zegent. Ik heb immers flinke armen aan het lijf, ik heb goede oogen. ik zal in een machinefabriek een plaats zien te krijgen, ik heb geboord, dat ze daar veel geld kunnen verdienen. Toe moeder, zeg nu ja!’

(Wordt vervolgd.)