De Nieuwe Belgische Illustratie. Jaargang 8

[p. 89]

[Nummer 12]

in mijnheers atelier, naar de schilderij van johann hamza.

[p. 90]

De Pleegdochter,
door J. Vesters, Jr.

VII.

Tegen den avond van den 20^en Febr. 1793 bevond zich een colonne republikeinsche soldaten en uitgeweken patriotten op den heirweg van Antwerpen naar Breda. Onder het luid en woest aanheffen of liever brullen der Marseillaise en der Carmagnole legden deze berooide soldaten, die de achterhoede en te gelijk het uitschot van Dumouriez' leger vormden, den weg af. Niet de minste tucht heerschte onder deze bandelooze schaar, welke, wijd en zijd verspreid, her- en derwaarts liep, al naar de luim van het oogenblik of de hoop op buit het meebracht. De officieren, sommigen te paard, anderen te voet, de meesten in zonderlinge en gescheurde uniformen, liepen in groepjes vooraan, zonder zich om de onder hun bevelen staande krijgslieden te bekommeren, die reeds lang alle krijgstucht hadden verleerd. Ware dit ook anders geweest, dan zou toch in dit geval de gewetenlooze kapitein Trivier, die het opperbevel over deze horde voerde, den teugel der tucht hebben laten slippen, ten einde gemakkelijker zijn oogmerk te bereiken.

Toen de republikeinen tierend en joelend onder den invloed van den brandewijn, die hun op Van Zuylen's kosten overvloedig was geschonken, het dorpje naderde, waar de woning der familie Claessens lag, begonnen zij de huizen der vreedzame dorpelingen te plunderen en hun onder de ondubbelzinnigste bedreigingen de weinige spaarpenningen af te persen, die vroegere brandschattingen hun nog hadden gelaten. In hun brooddronken baldadigheid ontzagen de sans culotten zich zelfs niet, vrouwen en kinderen te mishandelen en verschillende boerenwoningen in asch te leggen. Hierdoor tot woede geprikkeld, hadden de landbouwers naar de wapenen gegrepen en zich te weer gesteld: vuurroeren, bijlen, hooivorken en dorschvlegels waren in de handen der verbitterde boeren een geducht wapen, waarmee ze geweldig op de Fransche plunderaars insloegen. Te gelijker tijd werd de stormklok geluid, die de omliggende bewoners tegen de sansculotten in het geweer riep. Maar dezen hadden de overmacht en bezaten in hun vuurwapenen en in hun krijgskunst groote voordeelen op de boeren, die dan ook na een heldhaftige verdediging het onderspit dolven.

Ondertusschen had kapitein Trivier in het bijzijn van Karel Claessens aan een officier met een aantal manschappen last gegeven, de omliggende bewoners te brandschatten, en zoo zij niet goedschiks hun eischen inwilligden, tot geweld hun toevlucht te nemen. ‘Wij zijn hier in een veroverd land,’ zei de ex-slager, ‘je hoeft er dus niet veel omslag mee te maken.’

Karel, die met verbeten woede de plundering der soldaten had aangezien, maar ze niet vermocht te beletten, werd doodsbleek toen hij dat bevel hoorde. Ontwaakte zijn beter gevoel uit een diepe sluimering, daar hij het gevaar inzag, dat zijn naaste familiebetrekkingen zouden loopen; werd een gevoelige snaar getroffen in zijn gemoed, dat, niet bedorven, hem door lichtzinnigheid en trots op een dwaalspoor gevoerd had? Voor zijn wapenmakkers trachtte hij zijn aandoening te verbergen, maar het gluipend oog van den kapitein was zij niet ontgaan, die, toen Karel zich spoedig ter sluiks verwijderde, zich vergenoegd de handen wreef en begreep, het bloedgeld verdiend te hebben.

Met drift sloegen de Fransche plunderaars met den zwaren koperen klopper op de eikenhouten deur der woning van mevrouw Claessens en eischten binnengelaten te worden. Een doodelijke schrik maakte zich van de weduwe en Agnes meester, die, door de afwezigheid van Albert van allen schuts ontbloot, geheel weerloos waren tegen den euvelmoed der plunderaars, terwijl ook Martha, de anders zoo onvervaarde Martha, de moed in de schoenen zonk. De schrik verlamde haar tong en voeten, en zij eenigszins tot bezinning waren gekomen, was de eikenhouten deur tot splinters geslagen door de bijlen der Fransche voetbranders. Met drieste onbeschaamdheid drongen zij de woning binnen en eischten op ruwen toon een ontzaglijk zware brandschatting. Of de vrouwen nu al betuigden, die ongehoorde geldsom niet te bezitten, of zij al door haar smeekbeden het hart der woeste krijgers trachtten te vermurwen, dezen bleven op hun eisch staan en dreigden het gebouw in brand te steken. Onder vloeken en verwenschingen trokken zij de sabel en stampten met de geweren op den vloer. Reeds waagden enkelen het in hun losbandigen overmoed, de hand uit te steken naar mevrouw Claessens en Agnes, terwijl Martha, radeloos van angst voor het leven der beide vrouwen, meer dan voor haar eigen, de soldaten bezwoer, haar ongedeerd te laten, toen plotseling een verward geschreeuw en wapengekletter voor het huis tot de ooren der doodelijk beangste vrouwen doordrong.

Een oogenblik nog, en Albert met enkele landlieden stormden de gang binnen en begonnen uit alle macht op de sansculotten in te slaan. Albert vooral, die zijn moeder en zuster in zoo dreigend gevaar zag, vocht als een leeuw. Een verwoede worsteling ontspon zich nu in de enge ruimte. Albert en zijn getrouwen streden met den moed der vertwijfeling; zij hadden hun eigen leven en dat van twee dierbare wezens te verdedigen. Maar zwichten moesten zij, bloedend en afgemat, voor de overmacht. Plotseling stormde een kloekgebouwd krijgsman in de uniform der Fransche officieren, met uitgetrokken rapier de gang binnen en riep met een stem, die getuigde dat zij aan bevelen gewoon was: ‘Laat af, of ik zal je voor insubordinatie doen boeten!’

Verbaasd en verrast keken allen den binnenstormenden officier aan, en ‘Karel! Karel!’ klonk het uit vier monden, terwijl mevrouw Claessens, alleen gehoor gevend aan de stem der moederlijke liefde, zonder de dreigende sabels en bajonetten der Franschen te duchten, zich in de armen van den weergevonden zoon wierp. Agnes stond als aan den grond genageld; haar gelaat verschoot; de woorden bestierven haar op de lippen; zij drong zich dicht bij Karel en omklemde zijn handen, als zocht en verwachtte zij van hem redding in dit hachelijk oogenblik. ‘Waar is vader?' vroeg hij, terwijl hij zijn moeder omhelsde en Agnes de hand drukte.

‘Dood,’ fluisterde de moeder, ‘dood, maar hij heeft je alles vergeven, Karel!’

Dit alles was het werk van een oogenblik geweest. De Fransche soldaten, aan tucht noch gezag gewend, en niet den minsten eerbied voor hun officieren hebbend, zagen zich den rijken buit ontglippen, terwijl bovendien enkelen hunner door kapitein Trivier omtrent de te volgen gedragslijn waren ingelicht. Dreigend, eerst fluisterend, daarna al luider en luider, klonk het van hun lippen: ‘Hij is een verrader! Dood aan den verrader!’ Steeds dichter drongen zij met uitgetrokken sabel op hem aan. Pal wachtte Karel hen af, en trachtte ze eerst door vermaningen en bedreigingen tot rede te brengen. Toen dit echter niet hielp, toen de wraakkreten dreigender werden en enkelen zelfs de hand naar hem uitstaken, zwaaide hij met behendigheid en kracht zijn degen om zich de woestelingen van het lijf te houden, en plaatste zich als een beschermend schild voor zijn doodelijk ontstelde en jammerende moeder en zuster. Albert en zijn getrouwen schaarden zich onverschrokken aan de zijde van den nieuwen kampioen, en wederom ontspon zich een geduchte worsteling. Wat vermochten echter doodsverachting en heldenmoed tegen de groote overmacht der sans-culotten, wier aantal steeds door nieuwe krijgers werd vergroot? Karel zag het oogenblik genaderd, dat hij zou moeten bezwijken. De vreeselijkste denkbeelden woelden met bliksemsnelheid door zijn brein. Wat zou er van zijn dierbare moeder worden, die hem had teruggevonden, om hem een oogenblik later te verliezen, voor altijd; van Agnes, die - een enkele oogopslag was voldoende geweest om het hem te bewijzen - hem steeds nog zoo vurig liefhad; van Albert, die met doodsverachting, als ware hij van kindsbeen in de harde school van den oorlog opgevoed, aan zijne zijde streed?

Deze gedachten, die door zijn geest joegen, deden zijn moed groeien en zijn krachten verdubbelen, en onverflauwd sloeg hij er met zijn rapier op in. Plotseling echter, vooraleer hij hem kon opvangen of afwenden, kreeg hij met een geweerkolf een geweldigen slag op het hoofd, die hem op den bodem deed neertuimelen. Hij hoorde nog even het gejuich der republikeinen, en het gegil van Agnes, hij zag dat zijn moeder zich over hem neerboog en hoorde of zag toen niets meer; het bewustzijn had hem begeven.... Het bloedgeld was verdiend.

Toen Karel weer tot bewustzijn kwam, bevond hij zich in een donker, naargeestig vertrek, den kelder van het raadhuis. Langzamerhand kwam het tooneel van dien avond hem weer voor den geest in zijn vreeselijke werkelijkheid. Hij maakte zich geen illusies omtrent het lot, dat hem beidde. De rechtspleging bij de sans-culotten was kort en zonder veel omslag: met den kogel zou hij gestraft worden. Hij wist dit, alvorens nog de krijgsraad dit vonnis had geveld. En nu, in het aanschijn van den dood, kwam de herinnering aan vroeger dagen, aan het geluk dat hij moedwillig verschopt had, met meer aandrang dan ooit in zijn geest op. Het beeld zijner moeder, die eerbiedwaardige, geduldige, lijdzame vrouw, die hij zoo bitter gegriefd, zoo naamloos zwaar bedroefd had; dat zijns vaders, den wel wat ruwen en opvliegenden, maar innerlijk zoo welmeenenden man, dien hij zoo ergerlijk had gehoond en miskend; dat van Agnes, wier genegenheid hij zelfs nu nog bezat; dat van Albert, zijn broeder, die met leeuwenmoed aan zijne zijde had gestreden en evenals hij ongetwijfeld een smadelijken dood zou moeten sterven; deze alle verschenen beurtelings voor de oogen zijns geestes en wekten bij hem de pijnlijkste gewaarwordingen. Eén troost was het hem echter, een zoete troost, dat niet, als hij vreesde, zijns vaders vloek loodzwaar op hem drukte, maar dat hij stervend hem, den ondankbaren zoon, had vergeven. Hij begreep, dat zijn moeder en pleegzuster als zijn pleitbezorgsters waren opgetreden, en het hart des vaders tot mildere gevoelens hadden gestemd. Hij had er beiden te liever om.

De vreugde, die hij een oogwenk smaakte door deze troostrijke gedachte, welk eene zwaren steen van zijn gemoed wentelde, werd echter vergald als hij dacht aan den eerloozen dood, die hem wachtte, die ook zijn opofferenden broeder beidde, meer nog, als hij zich den angst, het zielewee, de toekomst zijner dierbare moeder en zuster voorstelde. Hij sidderde voor het lot dezer dierbaren, weerloos overgeleverd als zij waren aan de genade der republikeinen, die misschien ook op haar hun woede zouden koelen; in diepe, namelooze smart gedompeld door den harden slag, die haar had getroffen. Zou zijne moeder, zou Agnes deze zware beproeving kunnen te boven komen, zouden zij den met alsem gevulden beker, dien God haar overzond, kunnen ledigen zonder te bezwijken? Wonderlijk! Te midden dezer droeve over-

[p. 91]

peinzingen verscheen plotseling voor zijn geest het beeld van Agnes, de vriendin zijner kinderjaren, meer dan vriendin zelfs, en het was, als wenkte zij hem toe, niet te versagen, als fluisterde zij hem zachtkens in, moed te houden, als beloofde zij, hem te zullen redden.

Karel meende het slachtoffer te zijn van een zinsbegoocheling: immers wat zou zij, een zwak meisje, te zijner redding vermogen? Zouden haar smeekingen, haar tranen het steenen hart der republikeinen kunnen vermurwen, die in hem een afvallige, een verrader zagen der groote zaak, die op hem den dood van verscheidene wapenmakkers hadden te wreken? Hij kon, hij durfde het haast niet gelooven, en toch gloorde nog in zijn hart een genster van hoop. Arme jonkman! hij wist niet, dat zijn dood onherroepelijk besloten, dat hij de prijs was van het bloedgeld, dat kapitein Trivier had opgestreken; hij vermoedde niet, dat zijn moeder en Agnes van een andere zijde dan die der republikeinen eene nooit eindigende kwelling, een onverpoosde foltering stond te wachten. Hadde hij het geweten, hij zou geheel ontroostbaar zijn geweest.

Het was elf uur in den avond. Plotseling werd de deur van Karels geïmproviseerde gevangenis geopend en traden enkele sans-culotten binnen, die hem uit het kot en voor den krijgsraad sleurden, die, op het stadhuis vereenigd, door kapitein Trivier gepresideerd werd. De norsche en barsche aangezichten der officieren voorspelden Karel niets goeds: kort was dan ook het verhoor, kort de rechtspleging. De kapitein mompelde iets van verraad tegen de groote Fransche republiek, van onteering van het vaandel, van moord op wapenmakkers; de jury zweeg, Trivier eischte de doodstraf, en in omvraag gebracht, werd deze eisch met algemeene stemmen aangenomen.

‘Morgenvoormiddag om negen uur zal uw degen ten overstaan van het geheele regiment gebroken en de doodstraf door middel van den kogel voltrokken worden.’

Karel had dit schijn-proces met koelbloedigheid gevolgd; geen enkele maal had hij een woord geuit, maar zijn lippen tot bloedens toe op elkaar geprest om de woorden van verontwaardiging en verachting terug te houden, die hem naar de keel welden. Toen hij zijn doodvonnis hoorde, zwollen de aderen op zijn voorhoofd, als wilden zij barsten, krampachtig balde zich zijne vuist, en luidkeels barstte hij uit: ‘Krijgs- en wapenmakkers, gij allen, die mij ter dood verwezen hebt als ware ik de grootste schurk, weet, met hoeveel ijver en toewijding ik, hoewel vreemdeling, steeds de belangen der groote republiek heb gediend; gij weet, hoe ik voor de verdediging en de glorie van Frankrijk altijd mijn bloed heb veil gehad, en men mij dus noch de smet van eerloosheid, noch die van lafheid kan aanwrijven. Maar,’ ging hij met verheffing van stem voort, terwijl zijn oogen stralen vuurs schoten, ‘mocht ik het lijdzaam aanzien, dat onze krijgslieden het zwaard ophieven tegen mijne moeder; mocht ik haar, wie ik het leven dank, voor mijn oogen laten mishandelen, vermoorden misschien? Mocht of kon ik dat? Zoudt gij in mijne plaats anders gehandeld hebben? En ben ik nu des doods schuldig, omdat ik mijn moeder en zuster heb verdedigd tegen een hoop dronken woestelingen, die geweld tegen haar pleegden?’

Hier hield hij op en zag zijn rechters fier onder de oogen. De kapitein, bevreesd, dat deze kloeke woorden bij sommigen sympathie of medelijden mochten wekken, antwoordde: ‘Luitenant, ik prijs uwe kinderlijke liefde, maar waarom niet, toen je je moeder in gevaar zag, je tot mij gewend, die gerechtigheid zou hebben weten te oefenen; waarom mij niet reeds vroeger gezegd, dat die vrouw uwe moeder was, waarom je zwaard getrokken tegen wapenmakkers, die enkel van hun oorlogsrecht gebruik maakten? Daarenboven, de krijgswet is onverbiddelijk: bloed eischt bloed, en, hoe noode ook, staat het mij niet vrij, gratie te schenken. Er dient een exempel gesteld, en hoe kan, vraag ik, zonder streng recht tucht gehandhaafd worden in een leger als het onze?’

Karel zag wel in, dat het noodeloos woorden verspillen zou zijn, zoo hij tegenspraak deed hooren. Een uiterste poging wilde hij echter nog wagen. ‘Zoo het dan vaststaat, dat ik sterven moet, zoo de krijgswet het wil, welnu, het zij zoo, maar dan eisch ik als mijn recht van officier, dat uw vonnis onderworpen worde aan de uitspraak van generaal Dumouriez, die met zijn leger voor Breda ligt. Of is er zooveel haast bij mijn dood, dat mij zelfs dat uitstel niet kan verleend worden? Nog eens, voert mij tot Dumouriez, dat hij in opperste instantie uitspraak doe! Spreekt ook hij het doodvonnis over mij, welnu, ik zal dan sterven met de overtuiging, dat, welke goede eigenschappen het Fransche leger ook bezitte, rechtvaardigheid en billijkheid het geheel en al vreemd zijn!’

‘Hoort gij het, wapenmakkers?’ riep de kapitein met geveinsde verontwaardiging uit, ‘hoe die vreemdeling op ons dapper leger afgeeft? Alsof generaal Dumouriez anders recht zal of kan spreken dan wij! Hier is het vergrijp gepleegd, hier zal het geboet worden!’

En op een teeken van Trivier werd de ongelukkige officier weggesleurd, maar plotseling keerde deze zich om en riep op hartverscheurenden toon uit: ‘Spaart dan mijn broeder, die ten minste....’

Zijne overige woorden werden afgebroken door het ‘voort, voort!’ van den kapitein, die dadelijk de zitting van den krijgsraad sloot.

Als vernietigd werd Karel in het sombere verblijf opgesloten, dat hij niet meer zou verlaten dan om den kogel te ontvangen. Spoedig hierop werd de deur geopend en trad de grijze dorpspastoor binnen, die uit liefde voor het afgedwaalde schaap zijner kudde en op aandringen der ontroostbare moeder, den kapitein om gratie had gesmeekt, en toen dit verzoek ruw en beslist van de hand gewezen was, had weten te verkrijgen, dat hij den terdoodveroordeelde tot de groote reis mocht gaan voorbereiden, en ook diens moeder hem een afscheidsbezoek mocht brengen. Treffend was dit weerzien van den ouden zieleherder en den berouw vollen zoon, wiens smart getemperd, wiens lijden gelenigd werd door de bemoedigende woorden, die de priester hem toesprak, woorden, die op een eindeloos geluk wezen na een korte stonde van lijden. Ook de zekerheid, dat zijn moeder en Agnes ongedeerd zouden blijven, en de herhaalde betuiging van den waardigen dorpsgeestelijke, dat hij, zooveel in zijn vermogen was, beide vrouwen zou bijstaan en beschermen, goten balsem op zijn schrijnende wonden.

Nu legde Karel een rouwmoedige bekentenis zijner zonden af en ontving met treffende godsvrucht en ingetogenheid de H. Communie. Aldus voorbereid en gesterkt, was hij veel kalmer en wachtte met gelatenheid het uur der executie af, terwijl ook Albert, door het Brood des Levens gesterkt, zonder schroom den dood te gemoet ging. Een pijnlijk oogenblik beidde Karel nog: het afscheid van zijn dierbare moeder. Hartverscheurend was het weerzien van de door den last van kommer en wee gebogen vrouw en den berouwhebbenden zoon. ‘Lieve moeder!’ ‘Mijn Karel!’ deze waren de eenige uitroepen, die men de eerste oogenblikken van dit treffend weerzien hoorde, terwijl een luid gesnik de omhelzingen van moeder en zoon onderbrak.

‘Karel! mijn arme Karel! dat ik je zóó moest weerzien!’ Meer kon de arme moeder niet uitbrengen.

Weenend stortte Karel zich aan haar voeten en riep uit: ‘God heeft mij, naar ik hoop, gelijk vader mijne misslagen en fouten vergeven, en gij, moeder, wie ik zoo veel leed berokkend heb, kunt ook gij mij vergeven?’

Met liefde hief mevrouw Claessens den weergevonden zoon van den grond op en drukte hem nogmaals aan haar hart. ‘Spreek niet van vergeving, Karel! Een moeder heeft nooit iets te vergeven. En dan, heb je je kinderlijke liefde, je berouw reeds niet voldingend getoond? Helaas! dat die kinderlijke liefde ons zoo noodlottig moest worden! In plaats van één zoon weer te vinden, waarom ik niet afgelaten heb, God te bidden, verlies ik er twee, want ook Albert moet sterven.’

En weer borst de rampzalige moeder in een luid geweeklaag uit. Vergeefs trachtte Karel, eigen leed en smart vergetend, alles aan te wenden om zijn moeder op te beuren. Maar wat vermochten zijn troostredenen op die vrouw, door zooveel kommer gedrukt, door zooveel wee terneergebogen?

‘Maar Agnes dan, moeder, Agnes blijft toch bij u, om u te troosten en te verzorgen. Zij zal door haar liefde en toewijding uw laatste levensdagen verzoeten. Zij zal uw leed verzachten en u moed inspreken, moeder, om staande te blijven. Maar waar is Agnes?’ vroeg hij plotseling, ‘mag ook zij niet mij een laatsten afscheidsgroet komen brengen, opdat ik ook haar vergiffenis vrage voor de smart, die ik haar heb aangedaan, en haar betuige, dat ik nog dezelfde genegenheid voor haar heb als in vroeger, gelukkiger jaren?’

‘Ik had je lijden niet willen vergrooten en dus gezwegen. Karel,’ zei de ongelukkige moeder handenwringend, ‘ook Agnes is weg. Kort nadat wij wisten, dat gij en Albert ter dood veroordeeld waart, is zij verdwenen, spoorloos verdwenen. Niemand weet waar zij is, niemand heeft haar gezien. In één oogenblik verlies ik alle drie mijne kinderen, en blijf troosteloos en verlaten achter! Die slag is te zwaar, o God!’ en als vernietigd zonk de arme vrouw onder luid gesnik op den steenen vloer neer.

Nog voor het Karel gelukt was, door woorden van liefde en troost zijn zwaar beproefde moeder op te beuren, trad een sans-culotte binnen, die de weduwe beduidde, dat de tijd, haar door den kapitein voor het afscheid toegestaan, verstreken was. Het tooneel, dat nu volgde, tart alle beschrijving.

De arme, kinderlooze moeder verborg snikkend haar hoofd aan de borst van den beminden zoon, en was niet in staat, een enkel woord te uiten. Karel streelde het gelaat der arme, door hartzeer en kommer gebroken vrouw, en poogde haar moed in te spreken door te wijzen op de Voorzienigheid en de oneindige goedheid Gods, die hem, den verdwaalde, op het rechte pad had teruggevoerd. ‘Ik zal den slag niet overleven,’ kreunde zij, ‘spoedig zullen wij elkander hierboven weerzien, Karel. Mijn God, deze beproeving is wel zwaar!’

Zelfs de republikeinsche soldaat was getroffen door dit hartverscheurend tooneel: misschien dacht hij aan zijn eigen moeder, die in een afgelegen dorpje God om zijn behouden terugkomst smeekte. Zijn plicht ging echter boven alles en daarom verzocht hij aarzelend, dat men het kort zou maken. ‘De kapitein eischt stipte gehoorzaamheid en ongehoorzaamheid zou mij zwaar aangerekend worden,’ verontschuldigde zich de soldaat. Nog een teedere omhelzing, een snijdende gil, en mevrouw Claessens verliet als een geknakt riet de gevangenis van Karel, om zich naar die van Albert te begeven, waar gelijke smart haar moederhart zou doorboren.

Toen zijn moeder vertrokken was, liet Karel zijn droefheid den vrijen teugel, maar, zonderling, telkens opnieuw verscheen hem het beeld van Agnes, dat hem bemoedigend toewenkte en influisterde, moed te houden. En Agnes was verdwenen, had zijn moeder gezegd, maar waarheen? Hoeveel moeite hij zich ook gaf, hij kon dat raadsel niet oplossen. En zoo vervloog het eene uur voor, het andere na, en steeds kwam het noodlottige oogenblik der ontknooping dreigender en ontzettender naderbij.

Slapeloos bracht hij den nacht door, gedurende welken hij niets hoorde dan het luidruch tig getier der sans-culotten, die in hun brooddronkenheid op Vandalenwijs in het ongelukkige dorp huishielden, dat zij brandschatten en platbrandden, want hun woede, eenmaal opgewekt, hun bloeddorst, eenmaal aangewakkerd, was gelijk aan die van een tijger.

(Wordt vervolgd.)