De Nieuwe Belgische Illustratie. Jaargang 8

De vlucht naar Varennes.

(Slot).

Varennes was reeds in 1791 het schilderachtige en rustige stadje, dat het nu nog is. De Grande-Rue of straat der Religieuses leidde met een sterke helling naar de brug over de Aire, een vrij breede maar ondiepe rivier, die de stad in twee deelen scheidt. Ongeveer halverwege onderging deze straat een aanmerkelijke vernauwing, daar zij rechts ingesloten werd door huizen, links door het hooggelegen kerkhof, dat bij de kerk Saint-Gengoulph hoorde. Aan het einde daarvan bevond zich een vrij diep en zeer laag gewelf, dat onder de koornis zelf der kerk was aangebracht. Aan den uitgang van het gewelf stond, onmiddellijk links, de herberg de Bras d' Or, terwijl de straat verder naar de brug afliep, aan gene zijde waarvan, op het groote plein, zich de herberg van den Grand Monarque bevond.

de kerk saint-gengoulph in 1791.

de herberg de ‘grand monarque’ en de brug over de aire.

Tegenwoordig is de kerk Saint-Gengoulph, en bijgevolg ook het gewelf verdwenen, alleen de toren is behouden en tot belfort ingericht. Het kerkhof is een glooiend driehoekig plein geworden, welks huizen nog de sporen dragen van de oude rooilijn.

1. Straat der Religieuses. - 2. Kerkhof. - 3 Kerk Saint-Gengoulph - 4. Gewelf. - 5. Herberg de ‘Bras d'Or.’ - 6. Huis van Sauce. - 7. Straat van de Basse-Cour.

Drouet rende verder in dollen galop de Grande-Rue door en daarna het gewelf, onder het slaken van luide alarmkreten, die als een stormklok het slapende stadje wekten en aanstonds de late drinkers in de herberg den Bras d'Or op straat lokten. Eenige vensters werden opengeworpen, hier en daar een slaperig hoofd uit het raam gestoken. Drouet was reeds aan het benedeneinde der straat verdwenen, toen men hem nog altijd uit de verte denzelfden kreet hoorde herhalen: ‘Op! te wapen!’ Leblanc, de hospes van den Bras d'Or, zijn broer Paul, Thévenin, de griffier der Islettes, en twee of drie andere jongelieden der stad kwamen het eerst toesnellen.

‘Verspert de brug,’ schreeuwde Drouet,’de koning is op de vlucht! De koning is in de bovenstad! Verspert de brug.’

Aanstonds werpen zij een wagen met huisraad, die, volgeladen en op het punt van te vertrekken, in de nabijheid stond, dwars over de brug, waarna zij de Grande-Rue weer insnellen onder den kreet van: brand! brand! De stad ontwaakt uit haar sluimering, aan alle ramen worden ontstelde gezichten zichtbaar, een tamboer blaast in de verte de generaalmarsch, en, wat waarlijk ongelooflijk, schijnt, gedurende al deze bedrijvigheid en rumoer, stonden, op tien meters afstands van de brug, in de herberg den Grand Monarque, de officieren, die belast waren met het in gereedheid houden der versche paarden en het aanvoeren der dragonders, doodkalm voor de open vensters. Zij bemerkten wel, dat er een zekere gisting in de stad heerschte, zij zagen enkele burgers, die hun hoofd verloren schenen te hebben, voorbij- en terugloopen; zij hoorden zelfs het geraas van den wagen met huisraad, die dwars over de brug geworpen werd, maar sloegen er geen acht op: dat maakte geen deel uit van hun consigne!

En ondertusschen legt Drouet zijn mannen onder het gewelf in hinderlaag; twee hunner, Chavelot en Coquillard, hebben hun geweren bij zich. De kruidenier Sauce, die tijdens de afwezigheid van burger George, afgevaardigde naar de Nationale Vergadering, de waardigheid van burgemeester bekleedt, is bij hen; zij wachten...... Plotseling doet zich het ratelen der rijtuigen uit de verte, in de bovenstad, hooren: ‘Daar zijn zij; daar is de koning!’ Met een gebaar gebiedt Drouet stilte. Nu onderscheidt men duidelijk op het plaveisel den zwaren stap der postpaarden. Bij de kromming der straat verschijnt het eerste rijtuig, dat der kamervrouwen, en daarachter, door de lijfwachten te paard omgeven, de zware postwagen van het koninklijk gezin. De postiljons hebben eindelijk gezwicht voor de bedreigingen van den graaf de Valory, voor de smeekingen van mevrouw de Tourzel en er in toegestemd, de stad door te rijden om de herberg den Grand Monarque te bereiken. Wegens de sterke glooiing wordt langzaam gereden; de raderen ratelen met veel geraas over het plaveisel; de lantaarns der beide berlines verspreiden een helder licht in de straat en tooveren grillige lichtbeelden op den muur van het kerkhof Saint-Gengoulph. Plotseling springt een man uit het duister te voorschijn, en de hand uitstrekkende, roept hij uit:

‘Halt, in naam der natie!’

Het ontstelde gelaat van mevrouw De Neuville wordt aan het geopende portier zichtbaar.

‘Uw paspoorten?’

‘Wij hebben ze niet,’ stamelt de arme vrouw, ‘men heeft ze in het andere rijtuig.’

[p. 52]

vertwijfeling, naar de teekening van r. caton woodville.

[p. 53]

een wapenschouwing van keizer wilhelm. naar de teekening van h. lüders.

[p. 54]

Reeds omringen Drouet, Sauce, de gebroeders Leblanc en de anderen de berline des konings. Door een onweerstaanbare nieuwsgierigheid gedreven, zijn een aantal nieuwsgierigen saamgeschoold, maar houden zich langs de huizen op eenigen afstand.

Plotseling zag men een met een korte pruik en een breeden vilten hoed bedekt hoofd buiten het portier steken; het licht van een lantaarn, die Sauce in de hand hield, viel op het gelaat: het was Lodewijk XVI. Een dof gemompel liep door de menigte, een gemompel, waaruit schrik, ontsteltenis en eerbied sprak.

Het gesprek aan het portier werd ondertusschen voortgezet; van tijd tot tijd hoorde men de schelle stem van Drouet: ‘De paspoorten. Wij moeten de paspoorten hebben.’ Ten slotte zag men Sauce een papier ontvouwen, dat een gehandschoende hand hem bijna had toegeworpen. Drouet greep de lantaarn, allen drongen nader en trachtten te lezen, terwijl de reizigers een angstig stilzwijgen bewaarden.

Na het lezen van het paspoort, dat heel wat in had, kwam Sauce met zijn hoed in de hand naar het rijtuig terug. Hij zocht te onderhandelen; maar, op een wenk van een der bereden lijfwachten, maakten de postiljons aanstalten om weer te vertrekken. Nu verhief zich een wild rumoer, de nieuwsgierigen weken achteruit, en opnieuw deed zich de stem van Drouet hooren: ‘Als gij een stap verzet, geven wij vuur!’

straat van de basse-cour. - huis van sauce.

Eensklaps werd het portier geopend: vooreerst stapten er twee vrouwen uit, van wie de eene een slapend kind droeg, daarna een klein meisje met ontsteld gelaat, verder nog een vrouw, en ten slotte de man, dien men voor den koning aanzag: hij scheen zeer ontstemd en maakte levendige gebaren. De volksmenigte, nu woest en onstuimig als de zee, verdrong zich om te zien; in een oogwenk was het gerucht verspreid, dat men de reizigers naar den kruidenierswinkel van Sauce voeren, waar zij den nacht moesten doorbrengen, terwijl de gemeenteraad zou beraadslagen. En inderdaad, een oogwenk later schreden zij het gewelf door, omringd door Sauce, Drouet en de Leblancs, die de al te onbescheiden nieuwsgierigen afweerden. Allen die in de na[b]ijheid waren, volgden ijlings den stoet en trachtten meer naar voren te dringen ten einde beter te zien.

Het huis van Sauce stond een eindje verder dan de herberg den Bras d'Or, aan den linkerkant der straat. Het was een bekrompen houten gebouw, met een winkeltje op de verdieping gelijkvloers. Sauce trad het eerst binnen en nam de honneurs waar, daarna de gevangenen, vervolgens de lijfwachten die afgestegen waren, ten slotte Drouet, de Leblancs en eenige hunner spiesgezellen, waarna de deur achter hen gesloten werd.

De menigte - omstreeks een honderdtal personen - bleef in de straat, voor den kruidenierswinkel saamgeschoold. Het was ongeveer halfeen in den nacht.

Dat huis bestaat nog; het draagt no. 287 van de straat der Basse-Cour, en wordt in de wandeling ‘het huis van Lodewijk XVI’ genoemd. De eerbiedwaardige pastoor van Varennes is er op het oogenblik de eigenaar van. Een vrij smalle gang, van den gewezen winkel, die vroeger de heele benedenverdieping in beslag nam, afgenomen, leidt naar een kleine wenteltrap, die naar de eerste verdieping voert. Hier bevinden zich twee vertrekken, het eene zeer groot, dat de geheele breedte van het huis beslaat en op de straat uitziet; het andere veel kleiner, hoekig en onregelmatig, dat uitzicht verleent op de daken der naburige loodsen en werkplaatsen. Naar deze kamer, die minder aan het geraas der straat en de blikken der menigte was blootgesteld, geleidde men het koninklijk gezin. De beide kinderen, door de vermoeienis overmand, werden te bed gelegd, en voor den koning die honger had, brood en een flesch land wijn op de houten tafel opgediend.

Toen ik onlangs deze kamer bezocht, was zij geheel van meubelen beroofd, daar het huis te huur was. Met de trap is zij misschien het eenige gedeelte van het huis, dat sedert honderd jaar geen verandering onderging; de vensters met de kleine ruitjes dagteekenen klaarblijkelijk uit dien tijd. Tegen het raam op den achtergrond leunde zwijgend en met neergeslagen sluier koningin Maria Antoinette; daar, in dien hoek, bevond zich het bed, d'oor mevrouw de Tourzel en de beide kamer vrouwen tegen de gaanden en komenden beschermd, terwijl madame Elisabeth, gelaten en kalm, en de koning, hoogrood en verdrietig, bij de tafel zaten.

kamer waar lodewijk xvi den nacht doorbracht.

Ondertusschen hoort men, als het gerommel van den donder in de verte, de verwarde kreten der menigte, wier gelederen versterkt zijn door de bevolking der naburige dorpen, door de stormklok verwittigd. In de straat der Basse-Cour treedt men elkaar onder den voet, terwijl de winkel, de keuken en het groote vertrek op de eerste verdieping zwart zien van menschen. Op de trap, die bij oogenblikken zoodanig verstopt is door den grooten aandrang der nieuwsgierigen, dat men zich noch voor-, noch achterwaarts kan bewegen, wordt bloedig gevochten. Op den drempel der kamer, waar de gevangenen vertoeven, duwt en verdringt men elkander; men wil ze zien, men weet nu, dat het de koning, de koningin en de kinderen zijn. De nieuwsgierigheid dier boeren wordt zoo driest en hinderlijk, dat Sauce den koning smeekt, een oogenblik voor de vensters te verschijnen, die op de straat uitzien.

Voor het huis heerscht een onbeschrijflijke verwarring; de eerste nieuwsgierigen hebben hun plaatsen niet verlaten, maar wachten de ontknooping af. En altijd groeit hun aantal, en voortdurend komen nieuwe benden opdagen: uit de bovenstad, uit de straat Saint-Jean, uit de steegjes, langs de trap, die naar de benedenstad leidt. Het is een ontzaglijke volksophooping, één sombere, breede lijn, een bruisende en klotsende menschenzee, waaruit woeste en onstuimige kreten opstijgen. Toch heerschte er, toen tegen halfvier het venster van den kruidenierswinkel half geopend werd en men Lodewijk XVI traag, met gezwollen oogleden, in zijn kastanjekleurig gewaad, zijn korte intendantspruik en grooten hoed zag verschijnen, eensklaps een doodsche stilte van verbazing; die dorpelingen stelden zich den koning niet anders voor dan in goudlaken gedost, met den hermelijnen mantel om en de kroon op het hoofd, zooals zij hem op de prenten hadden zien afgebeeld. Toch riep men: ‘Leve de koning!’ maar velen meenden, dat men hen voor den gek hield.

Ondertusschen zei de koningin, de fiere dochter van Maria Teresia, in de achterkamer tot de kruideniersvrouw:

‘Och, madame hebt gij dan geen kinderen, geen man, geen gezin?’

Maar zij, met haar burgerlijke zelfzucht, gaf ten antwoord:

‘Lieve hemel, madame, uw toestand is zeer

[p. 55]

netelig, zeker; maar denkt gij aan uw man, ik denk aan Sauce en wil niet dat hij in gevaar komt.’

Maria Antoinette wendde zich af, weenende van woede, van onmacht en van vernedering.

Toen ik dat huis bezocht, waar, nu een eeuw geleden, het koningschap in den doodstrijd lag, keerde ik telkens weer terug naar dit kleine vertrek, zoo laag van verdieping, zoo armoedig van uiterlijk, en toch zoo groot door de herinneringen, die het wekt. Immers, hier werd over het lot van Frankrijk beslist.

Daar was het dak, waarlangs men den koning ried te ontvluchten: hij zou zich in het steegje laten afglijden; achter het huis stond een paard gezadeld, en zonder gezien te zijn, zou hij het vrije veld bereiken; maar de koning wilde niet alleen vertrekken. Hier sliep, ondanks het geraas, het tumult en de kreten van de straat, de dauphin, het hoofd op den arm zijner gouvernante geleund. Deze rustige kinderslaap gaf aanleiding tot een roerend tooneel: de oude moeder van Sauce, een boerin uit den omtrek, was, trots haar tachtig jaren, met de anderen naar Varennes gekomen, toen zij hoorde wat daar voorviel. Zij was onder Lodewijk XIV geboren, zij had het koningschap lief als den godsdienst. Toen zij vernam, dat het heele koninklijk gezin onder het nederig dak haars zoons vereenigd was, dat die noodlottige eer haar ouderlijk huis was beschoren, begaven haar de beenen. Men droeg ze verder, en toen zij de kamer binnentrad, viel de arme vrouw op haar knieën. Snikkende sleepte zij zich tot het bed, waar het koninklijk kind sluimerde, en drukte haar oude, bevende lippen op zijn handje....

Men kent de ontknooping van dit drama: de dragonders, die onder de onafzienbare menigte verloren waren, konden van geen dienst zijn; Bouillé en zijn troepen kwamen niet opdagen; bij het krieken van den dag verscheen een ijlbode van de Nationale Vergadering, men moest vertrekken. Om acht uur begaf men zich weer op weg, door bijna heel de bevolking van Varennes vergezeld, die den stoet tot Clermont volgde, terwijl sommigen zelfs tot Parijs meegingen.

En sedert honderd jaar gaat er in dit stadje, waaraan de nacht van den 21^en Juni 1791 een eeuwige vermaardheid heeft geschonken, geen dag voorbij, waarop de overigens geheimzinnige oorzaken dezer ontknooping niet besproken worden. Met den voorkomenden Varenner, die mij tot, gids diende, doorliep ik menigmaal de ruimte, die het huis van Sauce van de brug over de Aire scheidt, honderd meter misschien!.... Wat ligt er veel in die kleine strekke wegs! Een weinig meer weifeling van den kant van Drouet, een weinig minder langzaamheid van dien der vluchtelingen, en de honderd meters waren afgelegd. Het heeft hoogstens honderd meter, ternauwernood een minuut gescheeld, of de wereldgeschiedenis had een anderen loop genomen. Daarom ook gelooven de Varenners aan het noodlot. Zij wijten het aan het noodlot, dat men voor het huis van de Préfontaine veertig minuten verloor met naar versche paarden te zoeken, die een weinig lager werden gereedgehouden; dat Drouet de rijtuigen inhaalde vóór deze de brug hadden bereikt; dat de soldaten van Bouillé geen enkel wed vonden in de rivier, waar het water nooit meer dan een meter diep stond; dat dezen ten minste niet op het zoo eenvoudige en natuurlijke denkbeeld - dat toch geen enkel geschiedschrijver heeft vermeld - zijn gekomen, om achttienhonderd meters hoogerop het dorp Boureilles te bereiken, van waar de straatweg hen in het hartje van Varennes bracht zonder dat zij ook maar het kleinste water hadden over te steken.

Het noodlot heeft hier op zoodanige wijze ingegrepen, dat men misschien aan iets meer zou kunnen denken. Hoe is het mogelijk, dat men zich nooit verbaasd heeft over het buitengewone gemak, waarmee het koninklijke gezin het gevaarlijkste gedeelte zijner vlucht, het verlaten der Tuilerieën, zoo scherp door de nationale nationale garde bewaakt, den rit door Parijs, den doortocht aan de barrière, zonder ongeval kon volbrengen?

Wie was - dit feit is door de koningin zelf verhaald - de geheimzinnige ruiter, die langen tijd het rijtuig volgde en den vluchtelingen den schrik op het lijf joeg? Waarom wordt de koning te Châlons, waar hij nooit geweest was, door de menigte herkend? Was dan het gerucht zijner vlucht verspreid? Wie was verder de man, die, bij het verlaten dezer stad, naar de reizigers, die zich gered waanden, toeijlde en hun toeschreeuwde: ‘Gij zijt verloren.’

Hoe komt het, dat de bevolking van een nietig gehucht - die boeren van het oude régime, die men als zoo vreesachtig en kruipend afschildert - de stoutmoedigheid hebben, den graaf De Choiseul te sommeeren, zijn dragonders te laten inrukken? Maar geven wij dit op zichzelf staand feit toe. Hoe komt het, dat hetzelfde verschijnsel te Sainte-Menehould, te Clermont herhaald wordt? Heeft men ook elders, in andere plaatsen dergelijke volksbewegingen waargenomen? Neen. Een vreemde, hoogst zonderlinge storm van verzet is opgestoken in die plaatsen waar het koninklijke rijtuig doorrijdt, schijnt als het ware een voorbode te zijn der berline. Wie is ten slotte die derde spookachtige verschijning, die zich, bij het binnenrijden van Varennes, bijna in het rijtuig des konings werpt, roepende dat hij een geheim heeft, maar het niet wil zeggen?

Hoe komt het, dat Drouet de reizigers aanhoudt, onder voorwendsel dat het paspoort niet geldig was, daar het niet door den president en een comité uit de Nationale Vergadering was geteekend? Het paspoort was inderdaad niet geldig, daar het een ernstige onregelmatigheid bevatte, een persoon minder vermeldende dan in de rijtuigen aanwezig waren; maar om deze werkelijke fout bekommert men zich niet - men bemerkt het niet eens! - en, wat waarlijk aller verbazing moet wekken, toen de Nationale Vergadering de vlucht des konings vernam, kreeg zij hetzelfde denkbeeld als Drouet, en decreteerde, dat voortaan geen paspoort meer geldig zou zijn, indien het niet door haar president was geteekend. Dit decreet, dat in den morgen van den 22ⁿ Juni werd uitgevaardigd, paste Drouet in den avond van den 21ⁿ toe!

De koningin zei droevig: ‘Er is een wonder noodig geweest om ons te doen aanhouden, zoo goed waren onze maatregelen beraamd en genomen!’

Voor hem, die stap voor stap de reis van Lodewijk XVI van Châlons naar Varennes heeft overgemaakt, die op de plaats zelf de juistheid en beslistheid heeft kunnen beoordeelen, waarmee zij handelden, die door het toeval geleid heetten, en de onzekerheid, waarvan daarentegen al de handelingen der vluchtelingen, die alles voorzien hadden, den stempel droegen, heeft dit wonder een naam. Het heet verraad.