De Nieuwe Belgische Illustratie. Jaargang 8

De vlucht naar Varennes.

Weinig geschiedkundige gebeurtenissen zijn zoo vaak verhaald als de vlucht van den ongelukkigen Lodewijk XVI naar Varennes. De lezers der Illustratieherinneren zich de schildering, twee jaar geleden daarvan in Voor honderd jaren gegeven.

Toch - aldus de heer G. Lenôtre in de Revue Illustrée - blijft er een leemte.

Noch Camille Desmoulins, die Lodewijk XVI beschuldigt, Sainte-Menehould niet te hebben willen doorrijden zonder twee uur te besteden, om aan de vermaarde varkenspootjes te smullen, noch de abbé Georgel, die den koning op de pleisterplaats van Sainte-Menehould zelf doet aanhouden; noch Thiers, die beweert dat de reis acht dagen duurde; noch Michelet, noch Lacretelle, noch Lamartine, noch Louis Blanc zijn eenstemmig omtrent de omstandigheden en de juiste plaats der aanhouding: allen spreken, overigens zeer vaag, van een brug die het koninklijke rijtuig had overgestoken, van een toren op die brug, van een lage poort, van een gewelf onder den toren.... Het is een onontwarbaar kluwen, dat een plattegrond van Varennes zou ontward hebben. De prenten van dien tijd zijn evenmin der waarheid getrouw: de fijne schilderachtige gravure van Prieur stelt een fantasie-tooneel voor met een conventioneelen opsmuk; de naïeve prenten van Prud'homme bestaan louter in zijn verbeelding. Zoekt in de platen-verzamelingen onzer boekerijen een gezicht op het plein van Varennes of een plattegrond der stad, en gij zult er geen vinden. Nog eens, aan verhalen geen gebrek, maar nog altijd ontbreekt een getrouwe schildering van die noodlottige plek, waar het oude Fransche koningsschap te gronde ging; een vertrouwbaar verhaal, dat de mededeelingen der kroniekschrijvers aanvult en verbetert, en de getuigenissen van de toeschouwers en handelende personen van dit drama opheldert.

Daarom loont een tochtje naar Varennes ten volle de moeite. Een eeuw na de gebeurtenis, die dit schilderachtige stadje in Argonne een altijddurende vermaardheid heeft geschonken, zijn de herinneringen aan de aanhouding des konings er nog even levendig als in de eerste dagen. Geen inwoner of hij kent het feit in al zijn bijzonderheden en beijvert zich, het u in kleuren en geuren mee te deelen: hier heeft het rijtuig stilgehouden, daar is de koningin uitgestapt, ginds is de deur waar zij aanklopte, elders weer het huis, waarheen het koninklijk gezin geleid werd.... Honderd jaar geleden heeft Varennes een koortsachtig leven van twaalf uur doorleefd: al wat er in die twaalf uren gebeurd is, staat het volk nog even helder voor den geest, als ware het eerst gister voorgevallen; en daarom kan geen enkel verhaal opwegen tegen één dag, doorgebracht in dit vlek, welks naam vóór den 21^en Juni 1791 aan de overige wereld zoo goed als onbekend was.

In den morgen van den 21^en Juni 1791 trad Lemoine; kamerdienaar des konings, zonder gerucht te maken de kamer van Lodewijk XVI in de Tuileriën binnen, zette omzichtig de vensterluiken halverwege open, en, volgens de étiquette een buiging makende voor de gesloten alkoof, sprak hij de gewone formule uit: ‘Sire, het is zeven uur!’ Daarna schoof hij de gordijnen ter zijde.... en bemerkte dat het bed ledig was.

Hij ondervroeg op staanden voet een kamerdienaar, Pierre Hubert geheeten, die den nacht op een matras, aan de deur van de groote voorkamer had doorgebracht. Hubert verzekerde, dat hij in den loop van den nacht niets gehoord en zich den avond te voren niet eerder verwijderd had, dan nadat hij, om elf uur twintig minuten in den avond, gezien had, dat de koning zich te bed had begeven en ingeslapen was. Daar het dikwijls gebeurde, dat Lodewijk XVI vroeg opstond om zich naar de kamer der koningin te begeven, nam Lemoine de kamervrouwen in verhoor, en vernam van haar, dat de kamer der koningin verlaten was: er was eveneens niemand noch bij den dauphin, noch bij Maria Antoinette, noch bij Madame Elisabeth.

Het gerucht der vlucht verspreidde zich als een loopend vuurtje door het slot: de boeners, die in de galerijen aan hun werk waren, lieten het in den steek om het nieuws aan de concierges en aan de nationale garden, die voor het kasteel de wacht hadden betrokken, mee te deelen. Het deed met ongelooflijke snelheid de ronde door Parijs; samenscholingen vonden plaats, de generaalmarsch werd geblazen, de stormklok geluid. De gebeurtenis was reeds in alle wijken der stad bekend, toen de gemeenteraad er om tien uur door drie kanonschoten op officieele wijze kennis van gaf.

Juist op hetzelfde uur hield het koninklijke rijtuig op de pleisterplaats van Port-à-Binson, op dertig mijlen afstands van Parijs, stil om van paarden te verwisselen: dertig mijlen, een zoodanige voorsprong, dat het voortaan een physische onmogelijkheid was, de vluchtelingen in te halen.

Door geen enkele toevallige omstandigheid waren dezen opgehouden, tenzij door het breken van een leisel te Dormans, toen men ze aan een paal vastmaakte, hetgeen echter slechts een oponthoud van nog geen zes minuten had veroorzaakt.

Tegen twee uur in den namiddag reed het koninklijke rijtuig Châlons binnen. Het volgde met zijn zes paarden in gestrekten draf de Marne-straat, stak het stadsplein schuin over, en reed de straat Saint-Jacques in, aan wier uiteinde zich het posthuis bevond.

Eenige nieuwsgierigen schoolden samen om de berline in oogenschouw te nemen, die, zonder, zooals men gezegd heeft, prachtig te zijn, een sierlijke en gerieflijke postwagen was. De kast en de raderen waren citroenkleurig beschilderd, de portieren van Boheemsch spiegelglas met beweegbare mahoniehouten jaloezieën voorzien, de treden met rood-zwart leder bekleed, terwijl een groote huif de imperiaal overspande en een gemakkelijke voetdeken op den bok was aangebracht.

Het inwendige van het rijtuig was met wit Utrechtsch fluweel bekleed, de kussens met groen marokijn overtrokken en de zoldering met trijp behangen. Van voren bevonden zich twee, achterin één kast; een reiskeldertje, dat zes flesschen en mondvoorraad bevatte, was aan de rugleuning vastgemaakt, terwijl twee lantaarns met reflectors zoowel den weg als het inwendige der berline konden verlichten, die bovendien nog van enkele andere benoodigdheden was voorzien.

In het rijtuig zaten zes personen: mevrouw de Tourzel, die onder den naam en met het paspoort eener Russische dame, de barones de Korff, reisde; de koningin, die de rol van gouvernante der kinderen speelde, heette mevrouw Rochet; de koning was de kamerdienaar Durand; Madame Elisabeth een dame van gezelschap, Rosalie; de dauphin, als een meisje gekleed, en zijn zusje gingen door voor de twee dochtertjes van mevrouw de Korff, Amelia en Aglaea. Twee lijfwachten in zeemleeren livrei strekten den reizigers tot geleide: de heer de Malden, op den bok, droeg den naam van Saint-Jean, de heer de Moutier, die naast het portier reed, dien van Melchior, terwijl de graaf de Valory, onder den naam van François, als renbode dienst deed. Twee kamervrouwen, de dames Brunier en de Neuville, reden voor de berline in een eenvoudigen postwagen. De rijtuigen maakten de nieuwsgierigheid der leegloopers gaande, die steeds in den omtrek der posthuizen in vrij grooten getale rondslenterden. Maar daar er sedert twee jaren zoovele en zoo prachtige rijtuigen van emigranten waren doorgereden, wekte deze geen bovenmatige verwondering.

paspoort van maria antoinette.

Toch is het bijna zeker, dat Lodewijk XVI te Châlons herkend werd: de koningin, die door een zoo ernstig voorval getroffen is moeten worden, verzekert, dat velen God dankten den koning te zien en de beste wenschen

[p. 47]

vormden voor het welslagen zijner vlucht.

Zonder moeite werden versche paarden verkregen en vertrok men in vollen galop.

Op de pleisterplaats van Pont-de-Sommevesle, vier mijlen aan gene zijde van Châlons, moesten zich veertig huzaren bevinden van het regiment van Lauzun, onder bevel van den graaf de Choiseul. Ten gevolge van verschillende, honderdmaal verhaalde omstandigheden, waren deze huzaren niet meer op hun post, toen het koninklijke rijtuig aankwam. Men wachtte eenigen tijd om inlichtingen in te winnen, maar spande spoedig weer in en begaf zich opnieuw op weg.

Te Sainte-Menehould, waar de reizigers tegen zeven uur in den avond aankwamen, heerschte zekere gisting in de straten. De veertig dragonders van het koninklijk regiment, die de vluchtelingen moesten afwachten, bevonden zich wel op de aangewezen plaats, maar de heer d'Andouin, die hen aanvoerde, meende dat het geraden was geen achterdocht te wekken door het signaal tot opzitten te geven. Het rijtuig reed de lange straat van de Grande-Auche (tegenwoordig straat Chansy) in, stak het plein Lodewijk XV diagonaalsgewijze over en hield stil in de straat van de Porte-des-Bois, voor het posthuis.

De koning verkeerde in doodelijke ongerustheid, en kon maar niet begrijpen, waarom hij nog geen enkel soldaat ontmoet had. De opgetuigde versche paarden stonden voor de deur te wachten, de berline hield stil, en, terwijl de stalknechts het gespan verwisselden, naderde kapitein d'Andouin het portier, om zich te verontschuldigen, dat hij zijn dragonders niet in het geweer had doen treden. Nu herkende de postmeester Drouet den koning. Doch op hetzelfde oogenblik sprongen de postiljons in het zadel, en het rijtuig reed in volle vaart den weg naar Clermont op.

Te Clermont in Argonne, vier mijlen voorbij Sainte-Menehould, hoopte men honderd man van het regiment van Monsieur-Dragons (dragonders van den oudsten broeder des konings) onder bevel van den graaf de Damas te ontmoeten.

Deze had aan zijn soldaten bevel gegeven, in hun kwartieren te blijven, uit vrees van de bevolking, die van deze ongewone troepenontplooiing het hare niet had, in opschudding te brengen.

Het was negen uur in den avond, de zon neeg ter westerkim en alles was rustig in de stad. De graaf de Damas, hoewel hij alle hoop verloren had en wachtens moe was, kon er niet toe besluiten, het posthuis te verlaten. Zijn aandacht, zijn blikken waren op den weg naar Parijs gevestigd: plotseling hoort hij het geratel van een rijtuig, en bijna op hetzelfde oogenblik verschijnt de graaf de Valory, door de koninklijke berline gevolgd. Eenige burgers, die op den drempel hunner woningen een luchtje schepten, traden naderbij, maar geen enkel ontrustend woord werd gehoord. De graaf de Damas, door officieren en soldaten omringd, bleef in de deur van het posthuis staan, zonder de belangstelling te laten blijken, die de reizigers hem inboezemden. De koning en de koningin gaven hem een teeken van goedkeuring en welwillendheid, waarop hij op slechts zeer onverschillige wijze antwoordde. Eindelijk riep mevrouwde Tourzel hem, stelde hem enkele vragen over den weg, die nog moest afgelegd worden en sprak hem over de vermoeidheid der kinderen. De koning nam eveneens het woord, maar de koningin gaf hem een wenk, op zijn stem te passen. Na een oponthoud van tien minuten zetten de rijtuigen zich in beweging, de graaf de Damas sprong achteruit en zag vergenoegd de koninklijke berline zich verwijderen, die in dolle vaart de helling van de Grande-Rue afreed.

De vluchtelingen mochten zich gered wanen; de reis was haar einddoel nabij, en - zij geloofden het ten minste - zonder eenig onrustbarend voorval afgeloopen. Nu men Clermont eenmaal achter den rug had, was er geen gevaar meer te duchten: men verliet daar den grooten weg naar Metz, om dieper Argonne in te dringen. Eén stad moest men nog aandoen, Varennes, een rustig vlek, dat men bij nacht zou doorrijden, en waar men - daar de post er hier geen versche paarden op nahield - de paarden van den graaf de Choiseul en zestig dragonders van het regiment van Lauzun zou ontmoeten.

Door de vermoeienis en de hitte van den dag uitgeput, en bovendien ten volle gerust, waren de reizigers ingesluimerd. Het was volop nacht, toen men het dorpje Neuvilly doorreed, waar geen enkel licht meer brandde; de geheele streek was in de diepste rust gedompeld. De graaf de Valory was vooruit gereden, om zich te vergewissen, of, zooals bepaald was, de versche paarden vooraan in Varennes gereedstonden. Plotseling houdt de berline stil, en wordt op hetzelfde oogenblik het portier geopend. De koning en de koningin steken aan beide zijden het hoofd buiten het rijtuig.

‘Wat is er François? Waar zijn wij?’

‘Te Varennes, mevrouw,’ antwoordt Valory.

‘Waarom houden wij hier stil? Zijn hier de versche paarden?’

‘Mevrouw, ik zie ze niet. Zij moesten vooraan in de stad zijn, en nu zoek en roep ik al meer dan een kwartier, en ontdek niets.’

‘Kijk nog eens goed. Ze moeten er zijn.’ De rijtuigen stonden stil in een eenzame en doodsche straat, bij de bureau's van de oude intendance. Rechts stond in de schaduw een hoog huis, door een uitgestrekten tuin met steenen omheining omringd. Bij een venster van de verdieping gelijkvloers drong een licht door de luiken heen.

De koningin stapte uit het rijtuig, nam den arm van den heer de Malden en liep een eindje de straat in. Toen zij licht door de vensterluiken zag, besloot zij aan te kloppen. Een man met een slaapmuts op en een kamerjapon aan, deed open en werd onmiddellijk door Maria Antoinette in verhoor genomen, die hem vroeg, of hij niet wist, of in de nabijheid versche paarden werden gereed gehouden.

In zijn verlegenheid stamelde hij enkele woorden, waaruit men meende te moeten opmaken, dat hij in het geheim was en wist, dat hij tegenover de koningin stond. Hij heette de Prétontaine en bekleedde te Varennes het ambt van intendant bij den prins van Condé. Dit voorval is nooit tot volle klaarheid gebracht; dit is echter zeker, dat de heer de Préfontaine den reizigers geen enkele aanwijzing kon verschaffen.

het huis van de préfontaine.

Het huis van Préfontaine staat nog vooraan in Varennes, zooals het er honderd jaar geleden uitzag: grijs en zwaar verheft het zich aan den zoom van den weg, met zijn luiken voor zijn hooge vensters, de twee treden van den drempel, waarop de koningin haar voet heeft gezet, de houten deur, waartegen zij met haar gehandschoende hand klopte. Aan den anderen kant der straat, op de plaats, waar het koninklijke rijtuig stilhield, bevindt zich tegenwoordig een plein, met boomen beplant en met grasperken getooid, dat de bureau's van de oude intendance heeft vervangen.

Men bleef daar bijna veertig minuten, terwijl graaf de Valory tevergeefs naar de versche paarden en postiljons zocht. Voegen wij er onmiddellijk bij, dat, daar er geen waarschuwing of tijding was gezonden, deze - acht paarden en drie man - in de benedenstad waren gebleven, aan gene zijde der brug, in de herberg den Grand Monarque, op drie- of vierhonderd meter afstands van het huis van Préfontaine.

De graaf de Valory kwam eindelijk terug; al zijn zoeken was vergeefsch geweest, en men besloot de stad door te rijden. Elk nam zijn plaats weer in, de portieren werden gesloten, en, voorafgegaan door het rijtuig, waarin de twee kamervrouwen zaten, begon de berline stapvoets de glooiing van de straat der Religieuses af te rijden.

Maar plotseling was het, alsof een orkaan achter de rijtuigen kwam opzetten; een man, die zijn paard onbarmhartig voortzweepte, ijlde als een windvlaag voorbij, schreeuwende:

‘Halt, halt! gij rijdt den koning!....’ In dollen galop verdween hij in de schaduw der Grande-Rue. De verbaasde postiljons hielden hun paarden in; zij hadden Drouet, den postmeester van Sainte-Menehould erkend.

(Slot volgt.)