De Nieuwe Belgische Illustratie. Jaargang 6

Maria Antoinette, Koningin en Martelares.
Historisch-Romantisch verhaal.
(Vervolg).

XIII.
Zwelgpartijen in 't paleis Bourbon.

We keeren tot ons verhaal terug en voeren den lezer naar de binnenplaats van 't paleis Bourbon. De vensters van het paleis zijn verlicht, prachtige koetsen rijden af en aan; de aankomenden stijgen aan de verschillende ingangen af. 't Zijn elegante heeren en kostbaar getooide dames, die hier gaan en komen, als ware er in de vertrekken van 't paleis eene tentoonstelling, een bazar of een museum te zien; men bespeurt niets van de rust en deftigheid, die anders in en om een vorstelijk paleis heerschen, en evenmin van de orde en den eerbied, die zelfs bij feestelijkheden niet uit het oog verloren worden.

Alvorens binnen te treden, moeten wij de prinsen van 't koninklijk huis nader kenschetsen.

De oudste broeder van den koning, de graaf van Provence, gewoonlijk eenvoudig ‘Monsieur’ genoemd, leefde sinds de troonsbestijging van zijn broeder tamelijk teruggetrokken. Hij was de vermoedelijke troonopvolger, daar zijn broeder nog geene kinderen had; hij nam eene afwachtende houding aan. In groote tegenstelling met hem leidde de tweede broeder des konings, de graaf van Artois, een losbandig leven; men vertelde elkander reeds uit zijne eerste jongelingsjaren de schandelijkste geschiedenissen; hij was lichtzinnig, vermetel en spotte met alles; maar hem ontbrak bij zijne uitspattingen niet alleen de gratie, maar ook de ridderlijke galanterie; hij bekommerde zich er niet om of men al dan niet schande van hem sprak.

Een derde prins, die ook een steunpilaar van den troon moest zijn, was de hertog van Chartres. Zijnen vader, den hertog van Orleans, gelukte het niet zijnen zoon uit den eersten echt het pad van eer en deugd te doen betreden. De jongeling verwenschte den echt zijns vaders met eene jonge, doch deugdzame vrouw; hij gaf zich over aan de laagste uitspattingen, zocht omgang met de liederlijkste wezens en was zoo schaamteloos, dat hij, toen zijn vader was overleden, niet wilde gedoogen dat in de lijkrede de naam werd genoemd van de vrouw, die haar echtgenoot gelukkig had gemaakt. Hij haalde den prins van Lamballe, de echtgenoot van de schoonste vrouw van haren tijd, over om even als hij een losbandig leven te leiden; en ofschoon hij zelf eene beminlijke gade had, was 't hem volkomen onverschillig dat iedereen met verontwaardiging over de zwelgpartijen sprak, die hij in een bijzonder daartoe ingericht huis hield. Behalve een lage wellusteling, was hij hebzuchtig en een vrek, voor wien een

[p. 219]

sou meer waarde had dan de achting der menschen. Hij liet in zijn tuin gebouwen voor openbare vrouwen inrichten, verhuurde andere gedeelten aan lieden die speelhuizen of galanteriewinkels hielden, of aan klubs, die er hunne losbandige feesten vierden.

De graaf van Artois en de hertog van Chartres waren, als zij te Parijs vertoefden, geregeld in de speelzalen te vinden, waar zij hunne vrienden aantroffen.

In 't Palais Royal kwamen echter niet alleen verdachte vrouwen, maar ook hertoginnen en markiezinnen, welke waarlijk niet veel beter waren, en die evenzeer door speelwoede als door de zucht naar avonturen tot de zalen van 't paleis werden gedreven.

Laat ons thans binnentreden. In de welgevulde zalen treffen wij twee oude kennissen aan, die echter niet tot de ontzenuwde wellustelingen behoorden, die hier verkeeren: het zijn Lally en Karel Von Krohn.

Kort na den dood van Lodewijk XV was Lally naar Frankrijk teruggekeerd, waar hij van den nieuwen koning en van zijne beschermster Maria Antoinette gerechtigheid en eerherstelling verwachtte. Voorzichtigheidshalve had hij zich echter nog aan niemand bekend gemaakt en was thans op het feest in het Palais Royal tegenwoordig, om het terrein te verkennen en oude vrienden van zijne familie op te zoeken.

Karel Von Krohn, die zooals wij weten met zijne zuster Wanda in dienst der aartshertogin getreden, en deze naar Parijs gevolgd was, werd overal aangetroffen, waar hij zijne meesteres van dienst wezen kon: en waar kon hij zich daarvoor beter bevinden dan te midden harer vijanden, om haar in tijds in te lichten van de plannen, die vaak door hare eigene bloedverwanten en schijnvrienden tot haar verderf gesmeed werden.

Lally stond aan eene speeltafel, waarop hoopen goud lagen opgestapeld, en zag bedaard het spel aan, als wilde hij een kijkje nemen alvorens hij zijn geluk ging beproeven, want elk aanwezige was als genoodzaakt hier te spelen.

Karel, die in zijne nabijheid stond en laag bijzette, wierp op hem herhaaldelijk nieuwsgierige blikken met eene uitdrukking als meende hij hem te kennen en als trachtte hij zich te herinneren, waar hij hem vroeger had gezien.

Gerard Lally voelde zich door dien jongeling aangetrokken; er lag iets in diens gelaat wat hem vertrouwen inboezemde, en daar hij zich niet recht op zijn gemak bevond, drong hij zoo lang vooruit totdat hij aan de speeltafel naast den jongeling stond.

‘Ge kent zeker het spel nog niet?’ vroeg Karel Von Krohn, met een gebaar als betreurde hij het, den andere hier aan te treffen.

‘Ik ken de regels van 't spel, maar vóordat ik zet, wil ik gaarne eens toezien,’ antwoordde Gerard.

Karel lachte.

‘'t Geluk spot met alle regels,’ zeide hij. ‘Het beste is, weinig op te zetten, als men niet met ledige zakken van hier wil gaan.’

‘Ik denk er anders over. Ik zou niet spelen, als ik niet zeker was te winnen. Er is eene inwendige stem, die mij zegt dat ik vandaag niet verliezen kan.’

Gerard wierp dit zeggende een goudstuk op rood - en won. Hij zette een tweede stuk op een cijfer van de roulette en won weder; hij kreeg een hoop goud voor zich, daar het vier en dertigmaal werd uitbetaald. Allen zagen naar den jongeling, die zoo gelukkig speelde en daarbij zoo kalm bleef alsof het goud hem volkomen onverschillig was.

‘Waarachtig, ge hebt gelukt,’ zei Karel. ‘Maar als ik in uwe plaats was, scheidde ik er nu uit.’

‘Ik wil mijn geluk beproeven,’ gaf Gerard ten antwoord. ‘Ik wil de bank doen springen of al mijn goud weer verliezen.’

Hij schoof al wat hij voor zich had op rood en verloor.

Karel zag hem opmerkzaam aan.

‘Waarlijk,’ zeide hij, ‘ge zijt bewonderenswaardig koelbloedig. Ik speel maar om kleinigheden, daar ik hier eigenlijk een ander doel heb; ik ben aan 't spel gewoon, maar gij...’

‘Ik ben er niet aan gewoon, denkt gij,’ viel Gerard hem in de rede; ‘ge hebt gelijk, ik speel heden voor het eerst, maar ik weet dat ik zal winnen.’

Met deze woorden zette hij een rol goud op rood.

Karel keek hem nieuwsgierig aan; zijne laatste woorden verwonderden hem: 't moest een sterk bijgeloof zijn, dat den jongeling eene zoo vaste overtuiging schonk.

Lally won op rood en liet de winst staan, zoodat deze, als rood gekeerd werd, moest verdubbelen. Rood won, en de jongeling liet de winst weder staan. De hertog van Chartres, die naderbij getreden was, zette op zwart en verloor. Nu begon een tooneel, dat de algemeene belangstelling in hooge mate boeide. De hertog wierp voortdurend goudstukken op zwart en verdubbelde den inzet telkens als hij verloor, en daar Gerard rood bezet hield, vloeide het goud hem toe, zoodat hij weer groote stapels voor zich had.

Het kistje van den hertog werd ledig. Toen legde hij zijn ring op zwart en riep: ‘Ik houd de bank en zet de som tegen rood!’

Zwart werd gekeerd; de hertog had al het goud gewonnen.

‘Geldt dit spel?’ vroeg Gerard, zich tot den bankier wendend. ‘Volgens 't reglement mag alleen baar geld worden gezet. De bank was zoo goed als gesprongen. Deze heer zette tegen mij, zonder te vragen of ik het spel aannam.’

‘Die heer is zijne koninklijke hoogheid de hertog van Chartres,’ antwoordde de bankier, terwijl allen den vermetelen jongeling, die zijn goed recht verdedigde, met verwondering aanstaarden.

‘Dan laat ik de beslissing aan uwe hoogheid over,’ zei Gerard, voor den hertog eene buiging makend, die bij zijne vraag hevig had gebloosd, daar volgens de regels van 't spel de jongeling volkomen gelijk had.

‘Ik heb verloren,’ zei de hertog met een somber gelaat, ‘indien mijn ring en mijn woord bij u minder gelden dan een stapel goud.’

‘Vergeef mij, koninklijke hoogheid; ik zou de vraag niet gedaan hebben, indien ik u had gekend. - Ik heb verloren.’

Het gelaat van den hebzuchtigen prins verhelderde; hij liep om de tafel en ging naar Gerard, om hem een paar vriendelijke woorden te zeggen en het goud in ontvangst te nemen.

‘Gij schijnt hier een vreemdeling te zijn. Mag ik uw naam weten,’ vroeg de hertog.

Lally aarzelde een stond en sprak toen met vaste stem:

‘Koninklijke hoogheid, ik ben graat Lally-Tollendal.’

‘Ge schertst,’ sprak de hertog. ‘Er bestaat geen graaf Lally-Tollendal meer; de laatste drager van dien naam is onthoofd.... Zijn zoon....’

‘De banneling staat voor u, en daar ge hem zeker uwe voorspraak niet zult ontzeggen, aarzel ik niet mij bij den naam te noemen die mij toekomt.’

Het gevoelen dat de jongeling eene goede voorspraak gewonnen had, werd door weinigen betwijfeld; men kende de hebzucht van den hertog, en toen men zag dat hij den jongen Lally verzocht, hem te volgen, wist men dat deze onder zijne bescherming van de vervolging zijner vijanden niets zou te vreezen hebben, maar ook dat hij in de handen was gevallen van een man, die hem weldra zou onderrichten hoe men de frissche kleur der jeugd en zijn goeden naam verliest.

Toen men een uur later ging soepeeren, zette'n Lally en Krohn zich naast elkander. Zij waren beiden nieuwelingen in deze zalen en voelden zich bovendien tot elkander aangetrokken.

Aan de tafel waar zij hadden plaats genomen, zat geen der prinsen.

Eene andere tafel, die in dezelfde kamer stond, was met meer bejaarde heeren bezet. Karel en Lally zaten met den rug naar die heeren gekeerd; echter waren zij er zoo dicht bij, dat zij elk woord konden verstaan, 't welk daar gesproken werd.

De tafelgerechten waren overheerlijk, de wijn voortreflijk, de gesprekken werden steeds levendiger. Karel zag Lally eensklaps verbleeken en van ontroering sidderen.

‘Wat scheelt u?’ vroeg hij verschrikt.

‘Hoort ge het niet?’ riep Gerard.

De meer bejaarde heeren vertelden elkander anekdoten. Herhaaldelijk werd daarbij de naam van de koningin genoemd; nu en dan zeide men ook eenvoudig ‘de Oostenrijksche.’

De toon waarop over Maria Antoinette werd gesproken, had Lally reeds lang geërgerd, maar omdat het bejaarde lieden waren, had hij tot nog toe zich stilgehouden. Nu zeide een der heeren, die ook vroeger over de ‘Oostenrijksche’ had gesproken: ‘De rollen zijn verwisseld, heeren! Voorheen maakte men satires op de maîtressen en vereerde de koninginnen, - nu geven de laatsten stof tot pikante anekdoten.’

‘Alleen naar aanleiding van de leugens, die hare vijanden verzinnen,’ zei Lally, zich woedend naar den spreker omkeerend. ‘De welvoegelijkheid moest u weerhouden, op zulk een toon van de koningin te spreken.’

Indien een bliksemstraal tusschen de twee tafels in den grond ware geslagen, hadden de ontroering en verbazing, die deze woorden teweegbrachten, niet grooter kunnen zijn. De heeren aan de andere tafel zagen verrast maar tevens ontsteld naar den jongeling, die zich in hun gesprek mengde en hen wilde berispen; hij, tot wien Gerard zich had gericht, verbleekte, maar met gedwongen kalmte antwoordde hij op trotschen en minachtenden toon:

‘Wie zijt ge? 't Schijnt dat hier een Oostenrijksche spion is binnengeslopen.’

Gerard stond driftig op.

‘Mijnheer,’ riep hij, ‘ik spioneer niet, maar zal niet dulden dat men het in mijne tegenwoordigheid waagt, van eene aartshertogin van Oostenrijk, van de koningin van Frankrijk met minachting te spreken.’

De gasten aan beide tafels waren intusschen allen opgestaan.

‘Wie is die gek?’ vroeg een heer fluisterend aan Karel, wiens opgewondenheid hij geheel verkeerd uitlegde. Maar Karel luisterde niet naar hem, want de door Lally aangesprokene zei op dat oogen-

[p. 220]

blik: ‘Die jongeling zoekt zeker een schandaal, om als verdediger der koningin bekend te worden en daardoor carrière te maken.’

‘Mijnheer,’ viel Karel hem in de rede, ‘ook ik heb de woorden gehoord, die den graaf Lally geërgerd hebben. Hij is er nog niet aan gewoon, over de koningin op een toon te hooren spreken, die ook mij kwetst. Ik meen dat ge het verstandigst zoudt handelen door u te verontschuldigen, want ge zult zelf moeten erkennen dat men er genoegen in vindt, de koningin te belasteren.’

‘Dat stem ik toe,’ antwoordde de ander, Karel een donkeren blik toewerpend. ‘Maar als die jongeling nog niet geleerd heeft scherts te verdragen en meer bejaarde personen te eerbiedigen, dan moest hij toch ontzag hebben voor de plaats waar hij zich bevindt en zich niet in de gesprekken van anderen mengen, en evenmin door ongepaste gevoeligheid de vreugde verstoren.’

‘Mijnheer,’ sprak nu Lally, ‘de koningin heeft mij beschermd toen ik door vijanden werd vervolgd; ik zou een ellendeling zijn, indien ik bedaard eene scherts kon aanhooren, die haar beleedigt. Ik wil uwe vreugde niet verstoren en evenmin mij in uw gesprek mengen, maar ik zal niet dulden, dat men mijne weldoenster belastere.’

In de aangrenzende kamer had men de opschudding bemerkt; nieuwsgierig waren de prinsen toegesneld.

De graaf van Artois lachte toen hij hoorde wat de oorzaak van den woordentwist was.

‘Ja ja, markies van V.,’ zeide hij, ‘mijne schoonzuster is eene schoone vrouw, het moet u dus niet verwonderen dat zij vurige aanbidders heeft. Maar, jongeling,’ aldus voegde hij er tot Lally bij, ‘in deze zaal is elke scherts geoorloofd, en teergevoeligheid komt hier niet te pas.’

Lally sloeg de oogen naar den grond: hij moest wel zwijgen, als een broeder van den koning aldus sprak.

De hertog van Chartres was insgelijks den markies van V. genaderd, en als wilde hij toonen hoezeer hij het gedrag van Lally afkeurde, greep hij beide handen van den markies en lachte luid terwijl hij met hem sprak.

Een jonkman was intusschen naar Lally gegaan.

‘Zijt gij degene die mijn oom de les hebt willen lezen?’ vroeg hij op overmoedigen, beleedigenden toon.

‘Wie zijt gij, dat ge mij daarover eene aanmerking wilt maken?’ vroeg Lally driftig op zijne beurt.

‘Iemand die zin heeft u te tuchtigen! Volg mij!’ riep de ander knarsetandend, ‘en breng een getuige mee.’

Lally wenkte Karel, en beiden verwijderden zich, om den jonkman te volgen, die door een officier der marine werd vergezeld.

't Ontging Karel niet dat de hertog van Chartres, toen de uitdager en zijn getuige hem voorbijgingen, hen vriendelijk toeknikte; er was geen twijfel aan, hij had tot de uitdaging aangespoord.

Aan de poort van 't paleis wachtten de beide heeren hunne tegenpartij, om de plaats voor het duel te bepalen; vervolgens stapten beide partijen in een afzonderlijk rijtuig, om zich daarheen te begeven.

‘Indien ge mocht vallen, zal ik u wreken,’ zei Karel tot Lally. ‘Ik houd het er voor dat men eene gevaarlijke tegenpartij voor u heeft gekozen.’

Lally drukte Karels hand.

‘Wreek de koningin,’ sprak hij, ‘niet mij. En laat ons vrienden zijn.’

‘In leven en dood!’

Spoedig was men buiten de poort in een bosch. De maan scheen helder. De tegenstanders plaatsten zich tegenover elkander.

‘Mijnheer,’ zei Karel tot de tegenpartij van Lally, ‘indien mijn vriend valt, treed ik voor hem in. Ook ik noem iedereen een schurk, die voor den beleediger der koningin partij trekt.’ ‘Mijnheer,’ nam nu de marine-officier het woord, ‘als mijn vriend valt, kom ik in zijne plaats, maar alleen om hem te wreken, geenszins omdat ik met de woorden van zijn oom aangaande de koningin in stem.’

Gerard en Karel maakte eene buiging, ten teeken dat zij met zijne verklaring genoegen namen. Op 't gelaat van den neef van markies van V. zweefde een bittere lach - de verklaring van zijn vriend scheen hem niet te bevallen.

De tegenstanders trokken den degen, en het gevecht begon. Reeds dadelijk bemerkte Karel dat Gerards tegenpartij een meester in de schermkunst was, hetgeen de partij voor zijn vriend te ongelijker maakte, daar deze in het vechten met den degen, dat in Duitschland weinig beoefend werd, minder ervaren was.

Gerard had insgelijks opgemerkt dat zijne tegenpartij sterker was dan hij en hij moest zich inspannen om diens uitvallen af te weren. Eensklaps deed zijn tegenstander een uitval, waarbij hij Gerard in den schouder wondde. De degen zou zijn hart getroffen en hem gedood hebben, indien hij niet gebukt had, zooals Karel hem nog bijtijds had toegeroepen.

Een kreet van woede ontsnapte den overwinnaar, toen Karel zich tusschen hem en zijne tegenpartij wierp, wien hij van voornemen was geweest te dooden.

‘Ha,’ riep hij kwaadaardig, ‘de knaap heeft een voogd en loopt weg nu hij eene schram gekregen heeft.’

‘Neen, graaf Lally loopt niet weg,’ antwoordde Karel, maar is buiten gevecht gesteld, daar hij den degen niet meer voeren kan. Nu zullen we zien of ge den moed hebt, met iemand te strijden die tegen u opgewassen is.’

‘Mijne uitdaging luidde op leven en dood. Ik vecht niet met u vóordat ik den graaf Lally gedood heb - of hij mij,’ sprak de ander met een boosaardigen blik.

‘Laat me begaan - hij heeft gelijk,’ riep nu Lally, ofschoon het bloed uit zijne wond stroomde en hij op het punt was ineen te zakken. ‘Ik zal den degen met de linker hand voeren.’

‘Neen,’ zei Karel op beslisten toon, ‘ik duld geen moord. Ge kunt u niet meer verdedigen; ik treed voor u op.’

De tegenpartij van Lally had met den marine-officier fluisterend eenige woorden gewisseld, en deze scheen hem op ernstigen toon iets onder het oog te brengen.

‘Vicomte,’ sprak hij daarna luid, als wilde hij door zijne openlijke verklaring den vicomte tot een besluit dwingen, ‘ge hebt ongelijk. Uwe overwinning van zwakkere strekt u niet tot eer, indien ge eene sterkere tegenpartij vreest.’

‘De vicomte is een lafaard,’ riep Karel. ‘Hij wil wel moorden, maar vreest een eerlijken strijd.’

‘Voor dien hoon zult ge boeten,’ brulde de vicomte en kruiste met Karel den degen.

Was het duidelijk geweest dat de vicomte, die den degen bijzonder goed wist te hanteeren, in Lally een eerstbeginnende tegenover zich had, zoo schenen nu de krachten gelijk; de vicomte was in zooverre de zwakste, dat hij door drift werd beheerscht.

Karel had de overtuiging dat zijne tegenpartij op last van een ander Lally had uitgedaagd, en de verontwaardiging over den voorgenomen moord vervulde hem met bitteren haat tegen den vicomte.

Deze meende in Karel geene bijzonder sterke tegenpartij te hebben, en daar Karel geen enkelen uitval deed en zich er toe bepaalde, des vicomtes stooten te pareeren, begreep deze zijne bedoeling om hem af te matten. Woedend over dit opzet van zijne tegenpartij, werd de vicomte onvoorzichtig. Hij deed een hevigen uitval en ontblootte zich; Karel stootte plotseling toe, en rochelend viel de vicomte ter aarde. Karels degen had hem in den hals getroffen en waarschijnlijk de groote slagader geraakt, want de bloedstroom was niet te stelpen, en in zijn bloed stikkend gaf de vicomte den geest.

Lally had niets gezien van hetgeen om hem voorviel; het bloedverlies had hem onmachtig gemaakt.

‘Ge ziet dat graaf Lally niet in staat was den strijd voort te zetten,’ met deze woorden wendde Karel zich nu tot den getuige van den vicomte. ‘Zijt ge ook niet van gevoelen dat aan de voorschriften der eer is voldaan?’

‘Ik was met mijn hart aan uwe zijde toen ik vernomen had wat de oorzaak van 't duel was,’ antwoordde de officier. ‘Het gedrag van den vicomte ontslaat mij van de afspraak, voor hem op te treden; ik heb me over hem geschaamd; hij wilde geen eerlijken strijd, maar een moord.’

Karel en de officier reikten elkander de hand. Zij legden den nog altijd bewusteloozen Lally in Karels rijtuig en vervolgens het lijk van den vicomte in het zijne.

Het in 't Palais Royal voorgevallene werd zooveel mogelijk geheim gehouden; te Parijs vernam men alleen dat de vicomte van V. door een onbekende in een duel was gedood geworden; de oorzaak van het duel en de naam der tegenpartij van den vicomte werden niet genoemd.

Niettemin scheen men in 't paleis van den koning het voorgevallene te weten, want de koning behandelde den hertog van Chartres koeler dan ooit.

Gerard Lally was van zijne wond spoediger genezen dan Karel had verwacht.

_**_*

Wij tellen eenige dagen later.

In de groote zaal van 't paleis te Versailles is het receptie; men verwacht elk oogenblik het koninklijk echtpaar, en onder hen die aan den koning en de koningin zullen worden voorgesteld, bevindt zich ook graaf Lally-Tollendal. De graaf van Artois had, waarschijnlijk meer uit berekening dan uit belangstelling voor den jongeling, er voor gezorgd dat deze aan 't hof zou worden voorgesteld.

Alles wat een jong, edel gevoelend hart poëtisch verheffen, met geestdriftige dweperij bezielen en met de schoonste hoop vervullen kan, deed in dit uur Gerards borst hevig zwoegen. Sinds den stond waarop hij op de Place de Grève het bloed van zijn vader gezien en met vertwijfeling in de toekomst geblikt had, was geen oogenblik zijns levens trouwer in zijne herinnering bewaard gebleven dan dat waarop de aartshertogin Maria Antoinette hem als eene hemelsche gestalte was verschenen en hem met een aanminnig lachje hare hulp had toegezegd.

Treffen, verheffen en bemoedigen ons reeds de vriendschap en deelneming van

[p. 221]

eene vrouw meer dan die van een man, hoeveel te dieper moet ons hart getroffen worden, als die vrouw ons als de bekoorlijkste aller vrouwen verschijnt en hare geboorte haar verre boven ons verheft. Maria Antoinette had hem aangezien met een blik, die hem onvergetelijk was gebleven; hare lippen hadden zijn voorhoofd aangeraakt, en in geestdriftige vervoering had hij gezworen, dat hij in haar dienst wilde leven en sterven.

Nu zou hij haar wederzien, de voor hem zoo verhevene, bekoorlijke verschijning. Zij was thans de koningin van Frankrijk, doch geenszins kon zij zich gelukkig noemen; men haatte en belasterde haar; hij had reeds eenmaal tegen een harer lasteraars den degen getrokken.

De hofstoet kwam de zaal binnen. Lodewijk XVI ging door de rijen. Gerard had alleen oogen voor haar. Als eensklaps uit een droom wakker geschud, ontstelde hij hevig toen de ceremoniemeester hem aanstiet. De koning naderde.

‘Graaf Lally-Tollendal,’ zei Lodewijk XVI, den ontroerden jongeling met welgevallen beschouwend, ‘we hebben het over uw vader gevelde vonnis laten herroepen en u in al uwe rechten als zijn erfgenaam hersteld. Wees een getrouw dienaar van uw vaderland zooals hij het was, en mogen uwe diensten eene betere erkenning vinden dan met de zijne het geval is geweest.’

Gerard maakte eene diepe buiging, zijn gelaat straalde van vreugde; die woorden des konings zuiverden den naam zijns vaders van de smet, die laaghartige vijanden er op geworpen hadden.

Nu naderde de koningin, en haar lachje betooverde hem.

‘'t Verheugt mij, u te Versailles weder te zien,’ zeide zij; ‘ik zal den wensch des konings niet herhalen, ik weet toch dat gij ons genegen en innig toegedaan zijt.’

Gerard had voor haar op de knieën willen vallen; hij waggelde als een beschonkene - wist zij dat hij voor haar had gestreden, dat zij aldus tot hem sprak?

De koningin was reeds lang verder gegaan, toen hij nog op dezelfde plek stond, alsof haar blik voortdurend op hem rustte. Eene zachte stem sprak hem aan.

‘Mijnheer de graaf,’ zei Wanda Von Krohn, ‘de koningin zal het met 't grootste genoegen zien dat ge bij de lijfgarde dienst neemt; zij weet dat ge voor haar uw bloed hebt gestort.’

Hij zag verwonderd op; van waar kende dit schoone meisje hem? Hoe wist zij dat zijn bloed voor de koningin had gevloeid?

‘Mijn broeder heeft me veel van u verteld, ging Wanda voort; ‘Karel Von Krohn is trotsch op uwe vriendschap.’

‘O, heeft hij de zaak verraden? Dat is niet goed van hem gehandeld.’

‘Hij kon niets verraden, daar we alles wisten.’

Wanda sprak dit gejaagd, daarna knikte zij Lally vriendelijk toe en volgde de koningin.

Toen het cour was afgeloopen, begaven de tot het diner genoodigden zich naar de daartoe ingerichte vertrekken. De hertog van Fronsac en de markies van V., korten tijd geleden nog de intiemste vrienden van den hertog van Chartres, hadden zich sedert de laatste gebeurtenissen in 't Palais Royal niet meer laten zien. Zij waren evenwel heden bij het cour geweest, doch door den koning geheel onopgemerkt gelaten. Toen deze hen nu bemerkte, ging hij - zooals de historieschrijver bericht - naar hen toe.

‘Mijnheer van Fronsac,’ zeide hij met luide stem, ‘ge gedraagt u als een lage, gemeene woekeraar; ge tracht iedereen geld af te persen; vandaar dat ge thans door allen gemeden en veracht wordt.’

‘En gij,’ aldus wendde de koning zich vervolgens tot den markies van V., ‘gij moet evenzeer bekennen dat het geld bij u boven alles gaat.’

‘Sire,’ antwoordde de markies, terwijl de hertog geheel onthutst was, ‘het geld is schoon als middel, als doel is het ook voor mij verachtelijk.’

‘Doel of middel, dat is 't zelfde,’ zei de koning toornig; ‘ge zijt bedriegelijk als een paardenkooper en bezigt alle middelen om u te verrijken.’

Lodewijk XVI sprak dit op zoo verbitterden toon, dat nog denzelfden avond te Parijs het gerucht liep, dat de koning den markies met een stok geslagen had. De markies trok zich op zijne goederen terug. Hoe zwak en toegevend de koning gewoonlijk was, liet hij zich nu door smeeken noch voorstellingen bewegen, den markies weder in genade aan te nemen.

De hertog van Chartres begreep wat de oorzaak was van deze behandeling zijner gunstelingen; beiden hadden het den koning waarlijk gemakkelijk gemaakt, iets te vinden 't welk zijne ongenade rechtvaardigde. Van af dien tijd ontstond eene groote verwijdering tusschen het huis Orleans en den koning. Een eenvoudig bezoek aan 't Palais Royal was voldoende om iemand bij 't hof in ongenade te doen vallen. 't Is bewezen dat Lodewijk XVI niet slechts bij 't huis Orleans en deszelfs aanhangers de uitstrooiers zocht van de lasteringen tegen de koningin, maar de Orleanisten ook verdacht, heimelijk met het plan om te gaan, hem van den troon te stooten.

De koning had redenen om in den hertog van Chartres een doodvijand te zien - hij zou later ondervinden, dat deze prins van Orleans hem en zijn huis niet alleen doodelijk haatte, maar ook in zijn haat alle gevoelens verzaakte, die de eigen familie doen ontzien en ons nopen althans den uiterlijken schijn te bewaren.

XIV.
De vizioenen van den pastoor.

De voorteekenen van aanstaande vreeselijke gebeurtenissen vermeerderden. Vorst Talleyrand verhaalt dat hij ter gelegenheid van zijne eerste reis naar zijne bisschopsstad Autun den volgenden brief ontving:

‘Monseigneur,

‘Dit briefje is dienende om een der meest geachte pastoors bij u aan te bevelen. M.... is zeven en zestig jaar; zijne deugden, zijne goede werken, liefdadigheid en geleerdheid hebben hem de algemeene liefde en achting doen verwerven; stel vertrouwen in hetgeen hij u zeggen zal, hoe zonderling het ook moge schijnen.’

‘Toen ik den brief had gelezen,’ aldus zegt Talleyrand, ‘en de twee seminaristen, die als sekretaris dienst deden, had weggezonden, verzocht ik den pastoor M., ter zake te komen, en hij deelde mij het volgende mede:

‘Monseigneur, ik kom wegens een inderdaad zonderling geval tot u. Maar ik moet mijn last vervullen. Indien ge mijn geheelen levensloop kendet, zoudt ge daarin geen spoor van zwakheid of bijgeloof ontdekken.

‘'t Is een jaar geleden; de kamer in de pastorij, die ik bewoon en die me om hare ruimte ook tot werkvertrek dient, ligt op de eerste verdieping, de ontvangzaal is gelijkvloers. 't Was in den herfst, er werden veel soirees gegeven. Ik geleidde een heer uit den omtrek tot aan de deur, die mij om raad had gevraagd hoe hij eene hem door een verren bloedverwant vermaakte erfenis van 900,000 frank het best kon beleggen.

‘Ik had hem een korten tijd tot bedenken verzocht en ging, in plaats van naar de ontvangzaal terug te keeren, onwillekeurig naar mijne kamer, waar mijne huishoudster altijd tegen den avond in den schoorsteen het vuur aanlegde.

‘'t Was reeds schemeravond, de voorwerpen waren bijna niet meer te onderscheiden, en door het venster kwam nog slechts de laatste schemering van de ondergaande zon; drie groote houtblokken, die in den schoorsteen lagen te branden, verspreidden echter een voldoend, hoewel flikkerend licht.

‘Toen ik den voet op den drempel van de opengelaten kamer zette, was ik niet weinig verwonderd, een in een tabberd gekleed persoon te zien, die voor den schoorsteen in een wijden ouderwetschen leuningstoel zat, welken ik altijd gebruik wanneer ik ongesteld ben.

‘Die persoon zat met den rug naar mij gekeerd, keek zelfs bij het geluid mijner voetstappen niet op en scheen in droevig gepeins verzonken.

‘'t Is mij onmogelijk, monseigneur, u te beschrijven wat bij dit onverwachte schouwspel in mij omging. Ik wilde terugkeeren, maar mijne nieuwsgierigheid behield de overhand. Ik nam een moedig besluit, trad de kamer binnen en ging in mijn leuningstoel ter linkerzijde van den schoorsteen zitten. Mijn gast scheen me nog niet op te merken, en daarom sprak ik eenigszins bits:

‘Wel, mijnheer, waar zit ge zoo aanhoudend over te denken?

‘De zaak is zeer ernstig, mijnheer de rektor, kreeg ik ten antwoord. De baron van Nol... is een man Gods, en met het oog op de aanstaande gebeurtenissen, moet men zich er wel voor wachten, een raad te geven, die niet rijpelijk overwogen is.

‘Ik viel als uit de wolken. De klank dier stem, het gelaat, zooveel althans als ik er van zien kon - hij steunde namelijk met het hoofd op de handen - en zijn geheele voorkomen herinnerden mij een mijner kollegaas, den voormaligen pastoor van eene naburige gemeente, die om zijne vroomheid algem een bekend was en bijna als een heilige werd vereerd. Hij was toen reeds vijf jaar dood, - dat was een onbetwistbaar feit; ik had hem het laatste oliesel toegediend en hem ter aarde besteld, - en nu zag ik hem in mijne kamer zitten; hij was dus weer opgestaan en ingewijd in 't geen de baron van Nol... mij had toe vertrouwd.

‘Verschrikt maakte ik het teeken des kruizes en sprak de gebeden die de kerk bij 't geestenbezweren voorschrijft. Maar mijn gast lachte treurig, gaf mij een teeken om op te houden en zeide:

‘Ge hebt niet te doen met een bedriegelijk beeld des duivels. God heeft u lief en mij tot u gezonden.

‘In naam des Vaders, des Zoons en des Heiligen Geestes, antwoord mij! riep ik.

‘Vraag, en ik zal antwoorden.

‘Waarom zijt ge hier gekomen?

‘Om u te onderricht, opdat het u tot nut strekke, en een godvruchtig, liefdadig, barmhartig man niet op een dwaalweg worde geleid. Hoor mij aan. De tijd der verdelging van het grootste gedeelte der menschheid en van het welzijn van

[p. 222]

eenige enkelen is gekomen; we naderen een tijdperk, waarin geene veiligheid meer zal bestaan dan voor de misdaad; waarin brave menschen het schavot zullen beklimmen, en de vlucht het verstandigst is wat men doen kan. De macht wordt vergruisd, en zelfs de altaren Gods zullen omvergeworpen worden. Raad alzoo uw vriend, zijn geld niet in Frankrijk te beleggen; laat hij het naar Engeland of Italië brengen, in allen gevalle ver van Frankrijk. Hoort ge? Hoort ge? Hoort ge?

de hof- of franciscanerkerk te innsbrück.

‘De twee laatste woorden schenen uit de verte mijn oor te bereiken, en toen hij ze voor de derde maal had herhaald, zag ik noch mijn vriend, noch mijn leuningstoel; later zag ik den stoel op de gewone plaats aan 't einde der kamer voor mijn bed staan.

‘Door dit vizioen geheel in verwarring gebracht, durfde ik opstaan noch roepen; ik maakte verscheidene malen achtereen het teeken des kruizes en sprak het eerste hoofdstuk van 't evangelie van Johannes. Eensklaps werd op de buitendeur geklopt; er werd geopend; schreden deden den trap kraken, en tot mijne grootste vreugde zag ik achter mijn bediende, die twee lichten droeg, mijn vriend, den baron Nol..., die me eerst vóor eene korte poos verlaten had, weer binnenkomen.

‘Zoodra mijn bediende ons verlaten had, vroeg ik:

‘Welke goede wind voert u hierheen?

‘Och, antwoordde hij, ik kom u mededeelen, dat ik zooev en een wonderlijk bericht gekregen heb, en wel op eene zoo zonderlinge wijze, dat....

‘Ik ontstelde onwillekeurig en viel hem in de rede met de woorden:

[p. 223]

st.-niklaasmorgen, naar de teekening van k. kögler.

[p. 224]

‘Hebt ge misschien den pastoor van C. gezien?

‘De baron slaakte een kreet, die me door de ziel ging, en vervolgde:

‘Hebt ge hem ook gezien?

‘Wat is u overkomen? vroeg ik ontwijkend.

‘Toen ik u had verlaten om naar huis te gaan, kwam ik Eugène tegen, mijn derde zoon, vijftien jaar oud. Ge weet hoe godvruchtig en verstandig de jongen is; heden ochtend heeft hij bij u gebiecht, en in den namiddag was hij weer naar de kerk gegaan, om te bidden. Hij was alleen, toen hij plotseling den overleden pastoor voor zich zag staan.

‘Mijn kind, sprak de verschijning tot hem, geef uw vader in den naam Gods en uit mijn naam den raad, zijn geld niet in Frankrijk te beleggen, omdat men, vóordat er vier jaar verloopen zijn, er tot aan den enkel in het bloed zal waden en er geen koning meer zal zijn; omdat....

‘Mijn zoon verstond het overige niet. De verschijning verdween; drie vrome zusters naderden. Is Eugène krankzinnig - of wat moet dit beteekenen? Maar neen, mijn zoon heeft zijne zinnen goed bij elkander, en gij hebt eene dergelijke verschijning gehad.

‘Nu deelde ik den baron mede wat mij overkomen was, en we brachten het overige van den dag in 't gebed door.

‘Monseigneur, ik was zwak genoeg des nachts licht te laten branden, maar de verschijning kwam niet terug.

‘Daar het den volgenden dag schoon weer was, nam ik mijn Brevarium en ging lezend in een boschje wandelen. Ik was er eenige minuten, toen mijn hals als dichtgeknepen werd en het koude zweet mij deed rillen. Ik keek op en zag den overleden pastoor van C. aan mijne linkerhand.

‘Hier ben ik, sprak hij. Luister! Eene groote ramp bedreigt de kerk van Frankrijk, verscheurende wolven zijn tusschen de schaapskudden geslopen, de bacchanaliën van Babylon zullen herhaald, de tempels verwoest worden, de geestelijkheid zal worden omgebracht door het zwaard, het water en het vuur. Men zal de dooden niet met rust laten in het graf, godlasterende roovers zullen ze opgraven, en met den schedel van Hendrik IV en het hoofd van Lodewijk XIV zal men kegelen.

‘Mijn God! mijn God! wend die ellende van ons af! riep ik. En wanneer zal die verschrikking over ons komen?

‘Vóordat er vier jaar verloopen zijn.

‘Dit zeggende was de pastoor verdwenen.

‘Zoo, monseigneur, is mij gedurende de laatste maand de heilige pastoor negentien maal verschenen, en telkens om mij noodlottige gebeurtenissen te verkondigen, die van angst de haren doen te berge rijzen en ook ons zullen treffen, want vóordat vier jaren verloopen zijn, zullen zij plaats hebben.

‘Vóor vijf nachten, verledene week tusschen Donderdag en Vrijdag, had ik, vermoeid van 't bezoek aan verscheidene zieken, mij vroeg ter rust begeven, en mijn bediende had reeds gesloten, toen er op de buitendeur werd geklopt. Een weinig later kwam de jonge klerk, die met zijne moeder, mijne huishoudster, bij me inwoont, mijne kamer binnen, om me te zeggen dat er iemand was die me wilde spreken. Ik vermoedde reeds wie het zou zijn.

‘'t Was mijn vriend, de voormalige pastoor. Met een ernstig, maar kalm gelaat naderde hij mij. Toen de klerk zich verwijderd had, begon hij:

‘Men heeft u dadelijk noodig. Sta op en zorg precies te middernacht gereed te zijn. Ik zal u afhalen, zonder dat uwe dienstboden iets bemerken.

‘Hij verdween weder, en ik hoorde hoe de huisdeur gesloten en gegrendeld werd. Dadelijk stond ik op, kleedde mij aan, ging in mijn gebedenboek lezen, en toen 't op den toren der parochiekerk elf uur sloeg, knielde ik voor den bidstoel en wachtte biddend het middernachtelijk uur af.

Toen de klok twaalf uur begon te slaan, ging ik midden in de kamer staan, een kistje met kostbare reliquieën in de hand. Mijn vriend kwam binnen; hij had over zijne gewone kleeding een pelgrimsmantel omgeworpen, een grooten hoed op het hoofd en een langen rozekrans met medaljon aan zijn gordel hangen.

‘Hij sprak niet, maar gaf me een teeken. Ik volgde hem en bespeurde dat mijne schreden op den houten trap niet 't minste geluid maakten. Vraag me niet, monseigneur, hoe ik door de huisdeur ben gekomen - ik weet het niet.

Toen we in de open lucht waren, ontstelde ik hevig bij het zien van tien à twaalf duizend menschen van allerlei leeftijd, van beide geslachten en van verschillende standen. Sommigen hadden een ridderhelm op het hoofd, anderen een burgerlijken hoed, weer anderen, die in een toga waren gehuld, eene vierkante muts. Velen droegen kruisen, anderen ook mijters. Maar allen hadden een pelgrimsstaf in de rechter, eene brandende kaars in de linker hand en een witten zweetdoek voor het gelaat.

‘Vóor de menigte werd een ontzaglijk groot kruis gedragen; tusschen de verschillende afdeelingen der menigte zag ik de banieren van verscheidene gemeenten uit den omtrek.

‘Nauwlijks had men mij gezien, of de processie zette zich in goede orde in beweging. Vooraf ging het groote kruis, dan volgden kinderen, mannen en vrouwen in twee gelederen, allen door hunne banier voorafgegaan. De marsch ging langzaam; ik hoorde een vreemd klappertanden en een zonderling gerammel en bad vurig, waarbij ik mijn reliquieënkistje in de hoogte hief.

‘De maan scheen niet, en bij het licht der fakkels, waarvan de vlam, ofschoon het waaide, niet flikkerde, vervolgde de stoet als eene zich kronkelende vuurslang zijn weg.

‘Eindelijk kwamen we aan eene op een heuvel gelegen kapel; de menigte vulde het schip der kerk, het koor, de sakristij en de omliggende hoogten. Mijn vriend de pastoor verzocht me, de mis te lezen; ik zie lichten op het altaar, een kruisbeeld, de heilige vaten, een kelk, een schotel, een sluier, en dat alles ouderwetsch, vochtig en dof ruikend van de daaraan klevende aarde.

‘Bij het eerste Dominus vobiscum! keerde ik mij om. Een ontzettend schouwspel vertoonde zich aan mijne blikken - al die menschen hadden den zweetdoek van 't gelaat genomen, en ik zag alleen knielende en biddende geraamten voor mij. Ik dacht het van schrik te besterven, maar God, wien ik in mijn angst aanriep, schonk mij moed en kracht.

‘Nu begonnen de twaalf duizend stemmen een zoo zielverheffend gezang, dat ik in tranen uitbarstte, en ik hoorde duidelijk hoe stemmen uit den hemel zich met de hunne vereenigden.

‘Een der leiders zeide dat alle aanwezigen het heilige lichaam wenschten te ontvangen. Ik wijd de hostiën, die me worden toegereikt, en ga naar de heilige tafel. Welk een wonder geschiedde toen! Nauwelijks had het eerste geraamte de heilige hostie ontvangen, of zijne beenderen werden met vleesch bedekt, aller gelaat schitterde van bovennatuurlijke schoonheid, een lichtkrans omgaf hun voorhoofd, en hunne nu onsterflijke lichamen in de lucht verheffend, ontvluchtten zij deze aarde, om in 't paradijs te worden opgenomen.

‘Welk een verheven schouwspel was dat! Ten laatste waren al de lichamen wedergeboren, en de pastoor van C., de laatste die bij mij kwam, sprak tot mij:

‘God heeft de uitverkorenen bewaard voor de roekeloosheid van hen die weldra de kerkhoven in Frankrijk zullen schenden. Uw moed is God welgevallig. Vrees het lijden niet, dat ik u verkondig, want het paradijs zal voor u geopend worden op den dag waarop uw bisschop een afvallige wordt.

‘Dit gezegd hebbende, volgde de vrome priester, door een lichtkrans omgeven, zijne broeders. Ik bleef alleen achter en viel in onmacht. Toen ik weder tot bewustzijn kwam, lag ik midden in mijne kamer op den grond. Wie mij daar gebracht heeft, weet ik niet.

‘De pastoor van M. eindigde hier zijn droom; hij noemde het een vizioen.

‘'t Was in de eerste maanden van 't jaar 1789,’ vervolgt Talleyrand. ‘Ik hield hem voor onsterflijk, omdat hij eerst zou sterven op den dag dat ik een afvallige werd, toen na eenigen tijd dezelfde vikaris, [d]ie den pastoor bij mij had aanbevolen, mij schreef:

‘Het diocees heeft een groot verlies geleden; de pastoor van M. is op denzelfden dag gestorven toen monseigneur de nieuwe bisschoppen wijdde.’

We moeten hier doen opmerken dat de bisschop van Autun inderdaad een afvallige is geweest. We zullen omtrent het door hem medegedeelde in geen onderzoek naar de waarheid treden. Ieder moge er van denken wat hij wil, maar we herinneren dat er van af de vroegste tijden profeten en zieners zijn geweest. Niet elke droom wordt vervuld, niet elk voorgevoel is eene voorspelling, maar dat er droomen en voorgevoelens zijn, die ons de toekomst doen kennen, is onloochenbaar, en zonder bijgeloovig te zijn of gaafweg alles te gelooven, mag men niet iedereen die iets voorspelt voor een bedrieger houden.

Er bestaat zooveel dat voor ons onbegrijpelijk is. In slapenden toestand krijgt de dichter eensklaps een denkbeeld dat hij, indien hij er met al de krachten van zijn geest naar gezocht had, niet zou gevonden hebben; er komen gedachten bij ons op, die we niet uit ons zelven hebben, althans niet uit hetgeen we kennen en begrijpen. We kunnen ons niet eens den toestand gedurende den slaap verklaren, noch de zoete droomen van den opiumsnuiver of van hem dien men chloroform heeft doen inademen, evenmin als den schijndood en eene beroerte. We kennen den geheimzinnigen band niet, die den eeuwigen, onzichtbaren geest met de stof verbindt, en kunnen dus de mogelijkheid niet betwisten, dat een heldere geest in de toekomst zien en die vermoeden kan; we weten alleen dat de mensch die wil voorspellen, dit evenmin kan als dat hij zich een denkbeeld, een voorgevoel kan vormen.

Men zoeke het bedrog waar men den wil, het voornemen om te bedriegen bespeurt, niet daar waar de ziende zelf terugbeeft voor hetgeen hij ziet. De onzichtbare band die ons met de buitenwereld verbindt, is even geheimzinnig als die welke onzen geest met het lichaam vereenigt; we begrijpen niet hoe die geest het lichaam bezielt en het verlaat; we kunnen dan ook niet weten hoe ver zijne krachten gaan en van waar hij zijne indrukken ontvangt. (Wordt voortg.)