De Nieuwe Belgische Illustratie. Jaargang 6

Maria Antoinette, Koningin en Martelares.
Historisch-Romantisch verhaal.
(Vervolg).

Toen Maria Antoinette des anderendaags op het punt was te vertrekken, sprak de prins de Rohan, haar gastheer, tot haar:

‘Mevrouw,’ vóordat ge van Straatsburg scheidt, verzoek ik u allernederigst om eene gunst, die alleen de gade van den dauphin kan schenken, maar die eene schoone bloem in uw bruidskrans zal vlechten.’

‘Spreek, prins!’

De prins beschreef haar nu den dood van den generaal Lally en de verbanning van diens zoon met warme woorden en op zoo gevoelvollen toon, dat de aartshertogin zich over hem verwonderde.

‘Doorluchtigheid,’ antwoordde Maria Antoinette, ‘ge zoudt geen gunstiger oogenblik hebben kunnen kiezen; 't is voor mij heden eene behoefte, een goed werk te doen. Waar is de knaap?’

‘Hij bevindt zich in de voorkamer.’

‘Roep hem!’

De schoone, bleeke knaap kwam binnen en wierp zich voor de aartshertogin op de knieën.

‘Sta op,’ sprak zij, ‘ik ken uwe geschiedenis en betreur het dat ik de macht niet heb, uwe verbanning op te heffen. Maar een ongelukkige zal niet tevergeefs mijne bescherming inroepen. Prins De Rohan, ik verzoek u, er voor te zorgen dat deze knaap onder veilig geleide naar Weenen wordt gebracht. Ik zal de keizerin, mijne moeder, niet behoeven te smeeken, hem hare gunst te betoonen. En gij, jongeling, toon u dankbaar, door eenmaal een trouw dienaar van uw koning en uw vaderland te worden. Belooft ge mij dat?’

Tranen kwamen den knaap in de oogen; innig bewogen en dankbaar zag hij de aartshertogin aan.

‘O,’ riep hij, ‘ik zou voor u mijn leven willen wagen, mevrouw!’

Met innig welgevallen had Maria Antoinette den knaap beschouwd: deze woorden troffen haar diep, en met hare hand over de lokken van den knaap strijkend, zeide zij goedhartig: ‘'t Is niet te hopen dat ge dit ooit zoudt behoeven te doen, - leef en wees getrouw! Prins De Rohan, die knaap heeft het echte ridderlijke bloed in de aderen. Arme jongen, omdat uwen vader zoo groot onrecht is aangedaan, wil ik er naar trachten dat het aan u weder goed gemaakt worde. Ik zal u niet vergeten. Vertrouw op mij, en vergeet het smartelijk verleden, dat u zoo diep heeft moeten schokken.’

De knaap wierp zich weder voor haar op de knieën en kuste den zoom van haar kleed. Maar Maria Antoinette beval hem op te staan en raakte met hare lippen zijn voorhoofd aan.

Zij steeg in haar rijtuig. Weer luidden de klokken, weer juichte het volk.

En daar trok zij heen, het trotsche kind, dat niets vermoedde van het vuur dat onder den grond gloeide, dien haar voet betreed. Zij zag voor zich een met bloemen versierd altaar, eene kroon en het met leliën geborduurde purper. - Zie daaronder, rampzalige, en keer terug, nu het nog tijd is; want daaronder zult gij de slachtbank zien, en in plaats van het purper, zal u bloed u eens rood kleuren!

IX.
Lodewijk XV.

We snellen de aartshertogin naar Parijs vooruit en leiden den lezer een prachtig hôtel binnen, om hem in het boudoir eener jonge dame een zonderling tooneel te doen aanschouwen.

Dat boudoir is met de meeste pracht en weelde ingericht; in 't geheele vertrek zien we geen hoek of uitstek, waaraan men zich zou kunnen stooten; alles schijnt zacht, warm, behagelijk; men zou op den grond kunnen slapen, zoo dik liggen de Brusselsche tapijten over elkander; divans en fauteuils zijn met kussens belegd; over de meubels hangen zware gestikte dekkleeden; overal ziet men goud en zijde; een lieflijke, bedwelmende geur vervult het vertrek.

Op den divan ligt eene jonge vrouw; met een overmoedigen blik en een spottend lachje ziet zij er naar hoe een in haar livrei gekleed oud man met bevende hand het licht onder den koffiepot aansteekt.

De oude Talleyrand, de beroemde diplomaat, die de revolutie en het keizerrijk heeft beleefd, beschreef, als jonkman, de op den divan liggende dame in zijn dagboek met gloeiende kleuren. Bij de gewichtigste gebeurtenissen, die de geheele wereld schokten, bleef hij kalm en rustig, maar tegenover die vrouw had hij gevoeld dat hij gemakkelijker dan een kind te beheerschen was.

Met een spottend lachje zag zij er naar hoe de oude man, die klaarblijkelijk geen verstand van koffiezetten had, zich kwelde om zijn werk goed te doen; zijne oogen waren meer op de schoone vrouw dan op den koffiepot gericht. Eensklaps ging hij naar haar toe, vatte met bevende handen haar voetje, dat spelend het zijden schoentje had verloren, en drukte er zijne verwelkte lippen op.

‘Maar, La France,’ riep zij ongeduldig en op bestraffenden toon, ‘pas toch op, de koffie kookt over.’

De oude man in de livrei van een lakei, die door de schoone vrouw ‘La France’ werd genoemd, haastte zich om het licht uit te draaien, en was er over verrukt, dat zij hem voor zijne onachtzaamheid een stukje op de wang gaf.

De man in de livrei was Lodewijk XV, koning van Frankrijk; de schoone vrouw was de gravin Du Barry, die er genoegen in vond, den ouden wellusteling zich als een harer lakeien te laten kleeden en zich in haar boudoir door hem te laten bedienen. De ontzenuwde koning scheen in dat postje een bijzonder genoegen te vinden, en het streelde de ijdelheid der schoone vrouw, den koning te beknorren, als hij haar niet goed bediende¹⁾.

1) Historisch.

[p. 207]

Marie Jeanne Gornart de Vaubernier was afkomstig uit de geboorteplaats van Jeanne D'Arc en de dochter van een armen stadsschrijver; zij werd als kind naar een modehandelaar te Parijs gezonden, om het modemaken te leeren. Het is zeker, dat zij reeds op jeugdigen leeftijd te Parijs in de demi-monde van het moderne Babel den naam l'Ange (Engel) droeg. De graaf Du Barry, uit Lévignan (in de nabijheid van Toulouse), een zedeloos jonkman en een volmaakt roué, die in de gemeenste huizen verkeerde, vatte genegenheid voor haar op, bracht haar met verscheidene ridders van 't hof in aanraking en maakte haar tot dame d'honneur in een privaat speelhuis, waar haar de eerste kamerdienaar des konings, Lebel, leerde kennen.

Lebel bracht de schoone l'Ange te Versailles; natuurlijk verzweeg men hare afkomst en haar verleden; en toen men zag hoezeer zij den koning wist te bekoren, waren de hertogen De Richelieu en van Aiquillon er op bedacht, haar uit te huwelijken en daarna aan den koning af te staan.

De markiezin De Pompadour was eene geestvolle vrouw geweest; zij had veel geld verkwist, maar daarbij kunsten en wetenschappen gesteund; voor den hertog De Choiseul was zij altijd onderdanig geweest. Maar met de gravin Du Barry was 't een ander geval. De markiezin De Pompadour had altijd nog eenigszins een edel karakter behouden en getoond, - de gravin Du Barry was gemeen; zij plunderde de schatkist op zoo schandelijke wijze, dat bijvoorbeeld haar broeder op éen avond 140,000 frank kon verspelen.

De hertog De Choiseul hoopte in de aartshertogin van Oostenrijk, als gemalin van den dauphin, de vrouw te vinden, die de macht der gravin Du Barry zou vernietigen; de gravin daarentegen had zich voorgenomen, niets te ontzien om als overwinnares den strijd te verlaten, indien Maria Antoinette het zou durven wagen, haar de handschoen toe te werpen.

Toen de koning haar eene kop koffie toereikte, begeerde zij van hem een twaalftal lettres de cachet. De persoonlijke vrijheid was onder de heerschappij der minnaressen in Frankrijk eene hersenschim geworden. De lettres de cachet waren oningevulde bevelen tot inhechtenisneming, die door den koning bij dozijnen en honderden aan gunstelingen werden geschonken; deze behoefden nu slechts den naam van hun vijand in te vullen, en hij werd gevangen genomen en zoo lang in den kerker gehouden totdat een machtiger gunsteling zijne invrijheidstelling bewerkte.

‘Voor wie?’ vroeg de koning, de bekoorlijke vrouw verliefd aanziende. ‘Hebt ge dan nog vijanden in Frankrijk?’

‘Choiseul laat ze van de andere zijde des Rijns overkomen.’

‘Die arme hertog! Ge hebt hem geheel verslagen.’

De gravin lachte en liet daarbij hare schoone tanden zien.

‘Ge moet me 't genoegen doen, hem naar de Bastille te zenden,’ zeide zij, Lodewijk op de wang streelend.

‘Dierbare Marie, ik haat hem evenzeer als gij, maar zijne partij is machtig, en 't zou in 't land eene groote opschudding veroorzaken. Bovendien zou 't het nauwelijks gesloten verbond met Oostenrijk in de waagschaal stellen. Laat de politiek rusten; ik veroorloof u, den hertog te ergeren zooveel ge wilt, maar ge moet den minister ongemoeid laten.’

‘Dat verbond,’ mompelde de gravin met een pruilend gelaat, ‘is gesloten om mij te vernederen. Maar liever dan me aan de beschimping mijner vijanden bloot te stellen, verlaat ik nog heden Parijs.’

‘Wie heeft het gewaagd u te beleedigen? Ik zal een streng onderzoek doen instellen.’ ‘Ik zie reeds dat mijne vijanden over mij triomfeeren. Choiseul gaat naar de Bastille, - of ik verlaat Parijs.’

Lodewijk XV bad en vleide. Hij was in niet geringe verlegenheid; hij wilde de schoone vrouw niet vertoornen, en toch kon hij haar verzoek niet toestaan, zonder met Oostenrijk in onmin te geraken, dat zijnen zoon de door den hertog verworven bruid toezond.

De gravin wist dat zij veel kon gedaan krijgen, maar altijd overvragen moest.

Eindelijk liet zij zich door de beden van Lodewijk schijnbaar overreden en beloofde te Parijs te zullen blijven, als hij haar toestond in de tegenwoordigheid van Maria Antoinette aan 't hof te verschijnen.

Lodewijk beloofde het haar. 't Was voor de koningin Maria Leszinska de grootste vernedering en eene grievende beleediging, dat de markiezin De Pompadour aan 't hof was verschenen; de gravin Du Barry eischte hetzelfde tegenover Maria Antoinette; zij wilde met de aartshertogin op gelijken voet gesteld worden; de trotsche dochter der Habsburgers moest de wangen der minnares kussen, als behoorde zij tot de koninklijke familie.

Dit was de ontvangst, die Maria Antoinette werd bereid!

X.
De reis naar Versailles.

De rijtuigen der aartshertogin naderden Compiègne; daar zouden de koning en de dauphin haar ontvangen.

De aartshertogin zou de familie ontmoeten, waarvan zij weldra een lid zou worden; den man, die haar echtgenoot zou zijn. Die man was bijna nog een knaap, en zijn vader, de koning, werd door slechte vrouwen beheerscht. Aan 't hof regeerden twee partijen, en de partij, bij welke zij zich moest aansluiten, was van vergiftiging beschuldigd. Het land werd door belastingen uitgezogen; onder 't volk heerschte eene groote gisting; men had haar sombere voorspellingen gedaan, en zij zou deelen in het lot van die koninklijke familie, welke gehaat werd!

In 't kasteel te Compiègne wachtten Lodewijk XV en de dauphin, des konings broeders, de prinsen, de prinsessen, de hertog De Choiseul en de hooge waardigheidbekleeders de aartshertogin van Oostenrijk.

Toen de klokken verkondigden dat de stoet naderde, steeg de schitterende troep te paard, om de bruid van den dauphin van Frankrijk te begroeten.

Hij had nog niet den leeftijd van zeventien jaar bereikt, toen men hem de schoone bruid tegemoet voerde, de heerlijke bloem uit 't huis der Habsburgers, die evenals hij nauwlijks ontloken was. Zijn ernstige, beschroomde aard had hem voor den omgang met verleidelijke vrouwen behoed en zou hem ook in lateren tijd daartegen behoeden. De eenige hartstocht welken hij had, was de liefhebberij voor de jacht; daarbij was hij een verzamelaar van platen, maakte zelfs ontwerpen voor gebouwen en kanalen, schilderde, beoefende aardrijkskunde en de wiskunde, en in zijne vrije uren hield hij zich met kunstdraaien bezig, waarin ook zijn vader zich geoefend had, alsook met het slotenmaken. Hij had voor alles aanleg, behalve voor het treurige beroep, waartoe hij geboren was.

De begroeting der aartshertogin geschiedde van de zijde der koninklijke familie volgens het stijve ceremonieel der Fransche hof-etikette. Er werd geen woord gesproken, dat geheel Frankrijk niet had mogen hooren en meer zeide dan volstrekt noodig was.

In vergelijking met eene ontmoeting van burgerlijke personen, had men deze ontmoeting een marionettendans kunnen noemen, zoo afgemeten en berekend was alles; de fraai opgeschikte heeren maakten voor elkander eene buiging alsof zij wonderdieren waren; 't scheen alsof zij vreesden door eene al te drukke of niet vooraf bestudeerde beweging hunne waardigheid te kort te zullen doen.

Inderdaad, de waardigheid van vele vorsten bestaat, evenals die van hun hofstoet, alleen in het ceremonieel waarmede zij zich omgeven; kronen, schepters, wapenschilden zijn de zinnebeelden eener waardigheid, die werkelijk zoo onbeteekenend is, dat die koningen en vorsten zich zelven belachelijk moeten voorkomen; bij den hofstoet zijn ordeteekens, geborduurde kleeden, sieraden, titels enz. de zinnebeelden der waardigheid, - en de komedie is bij beiden dezelfde.

Men meene niet dat de uitdrukking, ‘komedie’ te sterk is, zij is veeleer te zwak voor het dwaze en laffe spel, dat de mensch met zich zelven drijft.

Indien een koning, vorst, staatsman of vertegenwoordiger eener waardigheid werkelijk een groot man is, dan zijn de zinnebeelden zijner waardigheid een last voor hem; hij bekleedt zich slechts om den vorm en met tegenzin bij feestelijke gelegenheden daarmede; en de geschiedenis vermeldt van alle groote monarchen, dat zij zich altijd eenvoudig kleedden en van alle etikette een afkeer hadden. Maar de minst beteekenende, onwaardigste en domste heerschers hebben altijd het marionettenspel der etikette, den opschik in hunne kleeding enz. als het gewichtigste gedeelte van hunne taak beschouwd.

Aan 't Fransche hof waren etikette en ceremonie reeds van oudsher een stokpaardje geweest.

De gedwongenheid en vormelijkheid werden wellicht alleen door die aan 't Spaansche hof overtroffen; maar daar was het meer ware grootheid; daar paste de etikette meer in het karakter der natie; zij was het middel tot het doel; zij moest het hof als iets boven alle machten verheven doen voorkomen en was niet alleen een vorm, maar bestond in werkelijkheid: een Karel V een Filips II vergaten zich nooit en wisten zich altijd waardig te gedragen en hunne deftigheid te behouden, terwijl in Frankrijk alles alleen in schijn bestond, en bijvoorbeeld Lodewijk XIV, die bij feesten aan 't hof de strengste etikette in acht nam, des nachts heimelijk over de daken klauterde, om eenig galant avontuur op te zoeken.

En welk eene tegenstrijdigheid zien we verder aan 't Fransche hof! De koning, die in 't gewaad van een lakei voor zijne minnares koffie zette, was in gallakleeding de meest ongenaakbare majesteit, en allen om hem heen bewogen zich als marionetten, die met een draadje in beweging werden gebracht.

Deze stijve, vormelijke ontvangst maakte op Maria Antoinette een droevigen indruk; haar hart verlangde naar een welgemeenden welkomstgroet; en indien iets haar troosten kon, dan was het de opmerking die zij maakte, dat de dauphin haar met eene belangstelling had aangezien, die hij echter den moed niet had gehad haar te betuigen.

Van Compiègne reed men naar Muetto,

[p. 208]

om daar rust te houden. Maria Antoinette ontving ook hier de ceremonieele bezoeken, en de eenige, die 't waagde haar meer dan holle frazen te zeggen, had haar niets goeds te verkondigen.

‘Madame,’ zei de hertog De Choiseul, toen hij haar zijne opwachting maakte, ‘ge zult aan 't hof geene gemakkelijke taak hebben. Uit alle oorden van Frankrijk zijn duizenden hierheen gekomen, om u te zien en de bruid van den dauphin te begroeten, en toch is er aan 't hof eene partij, die den koning wil doen gelooven dat het volk het verbond met Oostenrijk verafschuwt en eene verbintenis met het huis Habsburg met weerzin ziet. Aan 't hoofd van die partij staan mijne persoonlijke vijanden, de gravin Du Barry, de maarschalk hertog De Richelieu en de hertog van Aiquillon. Men gaat zelfs zoo ver, den koning te doen gelooven dat ik hem 't leven zou willen benemen, omdat door de troonsbestijging van den dauphin, uw echtgenoot, de invloed van Oostenrijk overwegend zou worden. De gravin Du Barry ziet in u eene vijandin, en indien ik u een raad mocht geven, zou ik u zeggen: verklaar haar den oorlog niet vóordat ge van de overwinning zeker zijt; die vrouw is machtiger dan ge kunt denken.’

Maria Antoinette lachte ongeloovig. ‘Mijnheer de hertog,’ antwoordde zij, ‘ik geloof niet dat ik ooit in de noodzakelijkheid zal komen, mijn invloed met dien van die vrouw te meten. We zullen elkander wel nimmer ontmoeten.’

‘Ge vergist u, madame! De gravin Du Barry verschijnt aan 't hof, en bij uwe komst te Versailles zal zij aan u voorgesteld worden.’

Een hevige blos kleurde het gelaat van Maria Antoinette. ‘Mijnheer de hertog, ge schertst,’ zeide zij.

‘Wat ik zeide, klinkt ongelooflijk,’ hernam hij, ‘maar ik heb gehoord dat de gravin voor het hof reeds een kleed heeft besteld. Men houdt de zaak geheim; om elke tegenwerping te voorkomen. Ik heb u gewaarschuwd en verzoek u, mijne mededeeling geheim te houden.’

Maria Antoinette gevoelde zich ten hoogste verontwaardigd; zij dacht er zelfs aan, eene verklaring te vorderen en liever dadelijk terug te keeren dan zich zoo te laten hoonen, toen de hertog, die hare gedachten scheen te raden, haar weer bemoedigende woorden deed hooren.

‘Madame,’ sprak hij op fluisterenden toon, ‘de koning is oud; een korten tijd moet ge trachten u zelven te beheerschen en u 't een en ander laten welgevallen, en de schoonste en edelste taak zal u eenmaal ten deel vallen; ge kunt Frankrijk gelukkig maken. De dauphin heeft met de slechte neigingen van zijn vader; ik heb bemerkt dat gij op hem een diepen indruk hebt gemaakt; hij heeft een goed hart, is zachtmoedig en zal gewis een trouw en teeder echtgenoot voor u zijn. Om zijnentwil, in 't belang van de toekomst van Frankrijk, in dat van het verbond met Oostenrijk, om de schoone en grootsche taak die u wacht, bid ik u, wees toegevend voor eene zwakheid van den koning, duld de heerschappij van eene vrouw, die gij later zult kunnen vernietigen en wees vooreerst slechts de gemalin van den dauphin, totdat de kroon u de macht verleent, hen die het verdienen uwe billijke verontwaardiging te doen gevoelen.’

Maria Antoinette scheen in haar binnenste een hevigen strijd te voeren, maar niettemin dankte zij den hertog voor zijn raad met een vriendelijken blik.

‘Ik zal uwe woorden in ernstige overweging nemen,’ zeide zij; ‘ik besef dat ge daarin volkomen gelijk hebt, dat ik ter wille van de grootsche taak die mij wacht, en om de gewichtige belangen die 't geldt, het terrein moet leeren kennen vóordat ik een besluit neem hoe ik handelen zal.’

Toen men den volgenden dag het slot te Versailles binnentrad, beefde het geheele gebouw van een vreeslijken donderslag, en een hevig onweder ontlastte zich dadelijk daarna met voortdurend hardere donderslagen.

‘Een slecht voorteeken voor de Oostenrijksche,’ fluisterde de hertog De Richelieu een hoveling toe, en allen schenen die meening te deelen. Maria Antoinette beefde.

De dauphin bood haar zijn arm.

‘Ge komt bij slecht weder,’ sprak hij zacht; ‘maar gelijk de geheele natuur na een onweder verfrischt is en de lucht weer opheldert, moge ook de hemel onzer toekomst, waaraan gij de zon zijt, helder en vroolijk worden! Ik kan alleen God bidden, dat Hij uwe komst in dit slot zegent en mij de kracht schenkt, voor u datgene te worden wat ik wezen moet, een teederminnend gade, een vriend en beschermer. Wees verdraagzaam, indien iets u mocht mishagen; wees toegevend jegens mij, en ik hoop dat 't u nimmer zal berouwen dat ge uwe hand in de mijne hebt gelegd.’

Die hartelijke woorden waren voor Maria Antoinette een verzachtende balsem en schonken kalmte aan haar hevig bewogen gemoed; zij waren de eerste liefderijke groet, dien zij hier ontving, en hij deed haar hart goed, want die groet kwam van hem, die haar alles moest vergoeden wat zij in haar vaderland had achtergelaten.

XI.
De bruiloftsnacht.

Maria Antoinette gevoelde zich door die woorden niet alleen rustiger en kalmer gestemd, maar ook maakte een zachter gevoel zich van haar meester, en zij vatte het besluit, niet trotsch te zijn, maar zich beminlijk voor te doen.

De keizerin van Oostenrijk had verlangd dat de gravin De Lorraine en de prins Von Lambes, beiden bloedverwanten van haar, bij de trouwplechtigheid na de prinsen van den bloede de eerste plaats zouden innemen.

Lodewijk XV had dit beloofd, ofschoon hij wist hoezeer de Fransche adel gekant was tegen alles wat met de etikette in strijd was; hij had gehoopt dat men, om de bruid van den dauphin en hem zelven genoegen te doen, ditmaal zou toegeven. Hij had zich echter vergist.

De den hertog De Choiseul vijandige partij had het er op toegelegd, de Oostenrijksche te toonen dat zij te Versailles geen invloed zou uitoefenen. De hertogin van Bouillon en vele andere dames verklaarden dat zij, veel liever dan achter de gravin De Lorraine te staan, de feestelijkheden niet zouden bijwonen. De moeilijkheden werden dàardoor uit den weg geruimd, dat de gravin De Lorraine toegaf en de plaats der ziek geworden hertogin van Duras innam. 't Was inderdaad eene belachlijke, onbeteekenende zaak, maar zij was toch een bewijs van de vijandige gezindheid tegen de aartshertogin.

‘Maria Antoinette,’ schrijft Crusenstolpe, ‘gevoelde zich door dit voorval zeer beleedigd en gekrenkt; zij was toch opgevoed in het geloof, dat het keizerlijk Oostenrijksche huis het voornaamste op de wereld was, en moest nu ondervinden dat eenvoudige Fransche hertoginnen het waagden, hare bloedverwanten de eerste plaats achter de koninklijke prinsen en prinsessen van Frankrijk te betwisten. Later heeft zij moeite gedaan, zich afschriften te verschaffen van de brieven, die Lodewijk XV omtrent deze aangelegenheid met de pairs heeft gewisseld; zij bewaarde ze zorgvuldig en nam zich voor, dit voorval nimmer te vergeten.

De hertogin De Noilles betoogde haar wel met allen eerbied, dat de etikette aan 't Fransche hof streng moest worden gehandhaafd, maar van dat oogenblik af trachtte Maria Antoinette die etikette op allerlei wijzen belachlijk te maken en deed zij haar best om alle adellijke dames zooveel mogelijk van het hof te verwijderen.

Later veroorloofde zij zich dikwijls bijtende scherts over den Franschen hofadel, die zich door vleierij en intriges boven den echten ouden adel, die, zooals zij zeide, alleen in de provinciën gevonden werd, had verheven.

Natuurlijk was dit niet geschikt om haar de genegenheid en de hulde van het hofpersoneel te doen verwerven; veeleer hebben de kwellingen en intriges, die haar aangedaan en tegen haar gesmeed werden, dáarvan hun ontstaan te danken.

Lodewijk XV stelde de gravin Du Barry persoonlijk aan de aartshertogin voor. De prinsessen van den bloede waren woedend geworden, toen de koning van haar had geëischt, de gravin in haar gezelschap te dulden en zich voor haar te buigen, - thans rustten aller oogen vol verwachting op de trotsche dochter uit het huis der Habsburgs, om nauwkeurig waar te nemen hoe zij zich tegenover dienzelfden eisch zou gedragen.

‘Madame,’ sprak de koning, de gravin voorstellende, ‘deze dame is mijne beste vriendin.’

Maria Antoinette verbleekte, maar wist zich te beheerschen.

‘Uwe majesteit,’ antwoordde zij met een bevallig lachje, ofschoon hare lippen beefden, ‘is wel gelukkig eene zoo bekoorlijke vriendin te hebben.’

Dat had de gravin Du Barry niet verwacht; zij had eerder gedacht dat de aartshertogin een spottend en trotsch antwoord zou geven, dan een kompliment te hooren; maar hare verwondering maakte plaats voor het zoet gevoel van gevleide ijdelheid, en stralend van geluk zag zij den koning aan.

Een paar minuten later fluisterde zij den hertog De Richelieu toe: ‘De aartshertogin is betooverend; niemand zal haar iets in den weg leggen.’

Het geheele hof was er ten hoogste over verrast dat Maria Antoinette de gravin een kompliment had gezegd. De hertog De Choiseul alleen scheen haar begrepen te hebben.

Het werd avond.

In een wit gewaad wachtte de aartshertogin haar echtgenoot, met wien zij heden verbonden was. Droomerig staarde zij voor zich heen, en nu en dan overviel haar eene rilling, als sidderde zij voor een dreigend gevaar, als vervulde een somber voorgevoel haar hart met angst en ontzetting.

De hertogin van Noilles, die haar toilet had geregeld, zat bij haar; maar Maria Antoinette was niet tot praten geneigd en had alleen omdat zij niet met de onverzettelijke dame wilde twisten, het kostbaarste nachtgewaad aangetrokken en zich met bloemen laten tooien; zij zag er meer uit als eene verlatene dan als eene haar geluk tegemoet ziende bruid.

Buiten huilde de storm en zweepte den regen tegen de vensters; onophoudelijk

[p. 209]

doorkliefden bliksemstralen de lucht en deed de donder zich hooren. De nederstroomende regen had het vuurwerk en de illuminatie uitgedoofd en de menigte uiteengejaagd.

Werd de teedere jonge vrouw reeds door onrustbarende voorgevoelens gekweld, zoo beschouwde zij dit vreeselijk weder als een nieuw slecht voorteeken; zelfs de hemel scheen hare huwelijksvreugde te willen verstoren.

Men had niet minder dan twintig miljoen franks tot opluistering van het huwelijksfeest bestemd, en onder de jubelende menigte waren duizenden, die er over morden, dat men het geld den armen onthield, die honger leden. De feestelijkheden, waarmede men Maria Antoinette te Versailles ontving, werden bitter gehekeld. Dat was het begin van het ongelukkige lot, dat haar in Frankrijk wachtte; het einde er van zou zijn, dat zij het schavot met haar bloed zou besprengen.

Had zij een voorgevoel dat zij eene donkere toekomst tegemoet ging, of was hare stemming alleen een gevolg van de verschillende zich herhalende voorteekenen en van de vernederingen, die zij zich had moeten laten welgevallen?

Als een burgerman trouwt, is de huwelijksdag een groote feestdag. Hij betoont zijne bruid de teederste liefde en opmerkzaamheid, en zijne familie, zelfs als zij tegen de echtverbintenis is, zal dit de bruid op haren huwelijksdag niet doen gevoelen.

Hier had de familie voor den bruidegom aanzoek gedaan om de hand der bruid, haar familietrots was door de etikette, waarvan men niet had willen afwijken, gekrenkt geworden; de stijfheid der vormen had den dauphin verhinderd haar door hartelijkheid met haar lot te verzoenen, en zijne beschroomdheid droeg het hare er toe bij, om haar te doen gevoelen hoe eenzaam en verlaten zij was. Zij had reeds genoeg zien, om overtuigd te zijn hoe groote oneenigheid er aan het hof heerschte; zij wist dat het volk ontevreden was; was het dan wonder, dat droevige voorgevoelens haar bestormden? Zij had een gevoel als ware zij in dit land eene vreemdelinge en alsof zij slechts de keus had tusschen twee uitersten: óf zich als eene martelarts te beschouwen, alles geladen te dulden en te bidden dat God haar van deze wereld verloste, óf zich over te geven aan de lichtzinnigheid, die zich om niets bekommert, zich met den schijn van geluk vergenoegt, als het geluk zelf ons niet beschoren is, en slechts het oogenblik geniet, onbezorgd wat de volgende dag zal brengen.

Après nous le déluge, dat was de zinspreuk aan dit hof, de zinspreuk der lichtzinnigheid, - zou zij zich dan met zorgen kwellen, terwijl allen zich in den maalstroom lieten medesleepen? Aan den rand des afgronds zwelgde en danste het hof; men juichte op den vulkanischen bodem; zij zag allen om zich heen zich aan 't genot en de vermaken overgeven, - zou zij zich ook niet bedwelmen?

Dit waren de gedachten der wachtende bruid.

Zacht werd de deur geopend, maar in plaats van den dauphin kwam de koning de kamer binnen. Hij groette Maria Antoinette, die was opgestaan en van schaamte bloosde.

Eerst nu zag Maria Antoinette dat de dauphin na den koning was binnengekomen.

Lodewijk XV zei, dat het een oud gebruik was, den bruidegom de bruid toe te voeren.

De koning kuste de dauphine op het voorhoofd en verliet met de hertogin de kamer.

‘Madame,’ sprak de dauphin zacht, toen hij met zijne gemalin alleen was, ‘ge zijt bleek, ge beeft!’

‘Ik ben zeer ontroerd,’ gaf Maria Antoinette ten antwoord. ‘Dit vreeslijk weder op mijn huwlijksdag schijnt mij een slecht voorteeken toe. Hoort ge den storm.’

In dat oogenblik ratelde een hevige donderslag, en een ontzettend gekraak deed het jonge paar vreeslijk ontstellen. 't Scheen alsof de orkaan in al zijn geweld losbrak; hij ontwortelde de boomen in het park, beelden werden nedergeworpen, de gordijnen waaiden heen en weer, de regen kletterde tegen de ruiten. De aartshertogin beefde van angst.

De dauphin ging naast haar zitten, zeide haar dat dergelijke stormen dikwijls woedden, maar de sterke muren van 't kasteel haar tegen elk gevaar beschermden.

Zij schudde het hoofd. ‘Ik vrees niet het woeden der elementen,’ mompelde zij, ‘maar de teekenen des hemels, waarmede God de menschen beangstigt en waarschuwt.’ En nu vertelde zij hem het gezicht, dat zij te Straatsburg had gehad den eersten nacht dien zij op Fransch grondgebied had doorgebracht. Ook 't gelaat van den dauphin verbleekte thans. Een nieuwe donderslag ratelde. Maria Antoinette zonk op de knieën, de dauphin insgelijks. Zij baden te zamen voor het Christusbeeld; eene groote vrees had hen aangegrepen.

XII.
Lodewijk XV voor de rechtbank zijner slachtoffers.

We laten een paar jaar voorbijgaan.

De oude, aan eene vreeslijke ziekte lijdende koning, tegen welker verterend gift geene geneesmiddelen iets vermochten, had te Versailles de pokken gekregen.

Onder vreeslijk lijden naderde de koning zijne verlossing van de lichaamlijke pijnen en de foltering van zijn geweten. Tevergeefs bad hij God, hem in 't leven te sparen, opdat hij een anderen levenswandel zou kunnen inslaan; tevergeefs drukte hij het kruisbeeld aan zijne borst en liet zijn bed met wijwater besprengen. Hij zond goud naar Saint-Sulpice, naar Notre-Dame en naar de Kapucijners, om voor zijne ziel missen te laten lezen.

‘De koning ademde nog,’ schrijft Laborde, ‘toen de beide vreeslijke ziekten, waaraan hij leed, zijn aardsche omhulsel reeds lang in een geraamte hadden veranderd.

‘De verpeste lucht, die in de ziekekamer heerschte, vergiftigde eenige der bedienden, die hem verpleegden, en alleen een paar straatvegers van Versailles waren tegen eene rijke belooning er toe te bewegen, het lijk, dat niet gebalsemd kon worden, in de looden kist te leggen; nadat deze hermetisch gesloten was, werden de overblijfselen des konings in alle stilte naar Saint-Denis vervoerd.

‘Hij was de laatste koning uit het huis Bourbon, die op zijn bed stierf.’

Lodewijk XV overleed den 14 Mei 1774. Vloeken en verwenschingen volgden zijn afzichtelijk lijk naar den grafkuil, waaraan men, behalve de waardigheidbekleeders die noodzakelijk bij de begrafenisplechtigheid tegenwoordig moesten zijn, geen enkel der hovelingen zag, die den koning bij zijn leven gevleid en laaghertig om zijne gunst gebedeld hadden.

Te Parijs had men een geschrift verspreid, dat verboden werd en waarvan de exemplaren, die de regeering kon machtig worden, door den beul verbrand werden. Het was getiteld: ‘De schim van Lodewijk XV voor Minos.’

De hellevorst roept de schimmen op, om over den koning te richten. Deze begroeten hem met den uitroep: ‘Werpt hem in den Tartarus!’

Lodewijk verdedigt zich. ‘Hoogste rechter in het rijk der dooden,’ zegt hij, ‘luister niet naar de kreten van het dwaze, verblinde volk, dat in zijne liefde en haat veranderlijk is als de wind; dat mij eens den ‘veelgeliefde’ noemde en standbeelden voor mij heeft opgericht. Vraag het Parlement, het zal mij den besten en meest beminden koning noemen.’

‘Wat hebt ge gedaan, om uw volk gelukkig te maken?’ vraagt Minos.

‘Dat was mijne zaak niet,’ antwoordt Lodewijk, ‘dat liet ik aan mijne ministers over. Jupiter heeft niet gewild dat koningen zouden werken en zich aftobben. Integendeel, hij heeft hunne onderdanen voor hen geschapen en dezen de verplichting opgelegd, alle wenschen hunner koningen te bevredigen. Dit heeft men mij althans geleerd.’

De vorst der schimmen laat Lodewijk voor deze lastering eene geeseling geven, en verklaart dat de goden alleen menschen, geene koningen geschapen hebben dat voor de goden alle menschen gelijk zijn, en de koningen door de volken verkozen worden en verplicht zijn, ter belooning voor de hun verleende macht, voor hunne onderdanen te zorgen en hun welzijn te bevorderen.

‘Ik verzuimde dit,’ bekent Lodewijk. ‘Ik beschouwde het land als mijn erfdeel, als mijn eigendom. Ik wilde niet schitteren, ik haakte niet naar roem, ik verlangde alleen naar rust, naar goud en schoone vrouwen. Dat was alles wat ik van mijne onderdanen begeerde. Ik was gelijk aan den eenvoudigen landedelman, die op de jacht gaat, eet en drinkt, zijne bosschen laat vellen, als hij geldgebrek heeft, en verder alles aan zijne pachters, opzichters en priesters, overlaat.’

‘Ge meent dus dat Jupiter twintig millioen menschen alleen voor uw pleizier had geschapen?’

Lodewijk tracht zich daarmede te verontschuldigen, dat de traagheid hem was aangeboren, en hij onbekwaam was om te regeeren. Overigens had hij een goed hart gehad en het goede gewild. Zijne opvoeding was niet zoodanig geweest, dat hij zich aan inspanning van den geest had kunnen gewennen.’

‘Hoor uw vonnis: Pluto, de koning van 't schimmenrijk, beveelt de furieën, Lodewijk XV in den Tartarus neder te werpen bij Sardanapal, Nero, Kaligula, Lodewijk XI. Dit vonnis zal in geheel Frankrijk worden bekend gemaakt, om Lodewijk XVI te waarschuwen, niet in 't voetspoor zijns voorgangers te treden.’

Dit geschrift werd door geheel Frankrijk verspreid, en hoewel de overheden het overal verbeurd verklaarden, werd de inhoud toch mondeling door den een aan den ander medegedeeld. Het volk had voor Lodewijk XIV, hoezeer het ook door dien tiran was verdrukt geworden, toch nog altijd eenige achting gehad, de dood van Lodewijk XV werd door 't volk als eene groote verlossing beschouwd, want hij had het door onverschilligheid, slechten levenswandel, gierigheid en kleingeestigheid zoo ver gebracht, dat het hem evenzeer verachtte als haatte. Hij had in de vernedering van Frankrijk bewilligd en het uit gemakzucht met schande overladen. Zijn gedrag en slechte regeering zijn de oorzaken der omwenteling, en ofschoon deze eerst

[p. 210]

later uitbrak, en de komst van Lodewijk XVI op den troon met verlangen werd tegemoet gezien, had het toch den bekwaamsten en besten opvolger niet kunnen gelukken, alles goed te maken wat hij bedorven had.

otto van wittelsbach verovert den burcht van alberik

Acht dagen na den dood van Lodewijk XV scheen aan 't hof alles veranderd te zijn; de geheele aanhang van den hertog De Choiseul kwam in massa aansnellen, om bij den zegevierenden terugkeer van hun opperhoofd tegenwoordig te zijn.

[p. 211]

Men twijfelde er niet in 't minst aan dat de jonge koning (Lodewijk XVI was nog geen twintig jaar) den Oostenrijkschen invloed zou herstellen en den hertog De Choiseul terugroepen; maar men dwaalde schromelijk: Lodewijk XVI, gesteund door zijne broeders, weigerde den hertog terug te roepen.

de reddingboot, naar de schilderij van a. hagborg.

Alzoo besteeg Lodewijk XVI den troon te midden van ontevreden partijen. De aanhangers van den hertog De Choiseul waren teleurgesteld; de hertog van Orleans haakte naar den troon; de wijsgeeren verkondigden de rechten der menschheid; alle partijen haatten de koningin, en deze verklaarde zelve: De Franschen zullen me nimmer beminnen, want ze zullen van mij geene bonmots hooren.’

Maria Antoinette verbande de gravin Du Barry uit Parijs; zij verbande tevens van 't hof de haar zoo lastige etikette; de schoone jonge vrouw wilde zich thans verheugen in het bezit der kroon en haar glans en daarin door geen dwang gehin-

[p. 212]

derd worden. Hoe schooner, beminlijker en grilliger de jonge koningin was, des te lichter viel het hare vijanden, haar te belasteren, en daarmede begonnen de oude koninklijke tantes. Wat de eerste vermoedde, herhaalde de tweede vragend, de derde bevestigde het, en de vierde maakte er een geloofwaardig verhaal van. Er vormde zich tegen haar eene aaneengesloten partij, die alles berispte wat zij deed, hare briefwisseling met Weenen verraad, hare luimen lichtzinnigheid, hare pronkzucht verkwisting noemde; en, lichtvaardig genoeg, achtte Maria Antoinette hare tegenstanders te gering; in het denkbeeld dat zij per slot van rekening toch de koningin was, gaf zij zonder zich aan iets te storen aan al hare luimen toe.

De koningin vond een hoofdsieraad van veeren uit, dat werkelijk belachlijk was; men waagde het de paarden der hofrijtuigen van dat sieraad te voorzien, en vertelde dat Maria Theresia, toen zij de beeltenis van hare dochter ontving, had uitgeroepen: ‘Ze ziet er niet uit als eene koningin, maar als eene tooneelspeelster!’

Nauwlijks was de gravin Du Barry verbannen en de hertogin van Aiguillon verwijderd, of het verbanningsdekreet tegen den hertog De Choiseul werd opgeheven, maar 't gelukte Maria Antoinette toch niet, hem tot minister te doen benoemen. Die nederlaag verbitterde haar. ‘Als eene vreemdelinge behandeld en bijna alleen staande aan een hof, waar zij wist dat zij niet bemind was en meende dat men hare waardigheid miskende, ’ schrijft Crusenstolpe, ‘was het niet te verwonderen dat zij ook als koningin van Frankrijk aartshertogin van Oostenrijk bleef, een kleinen kring om zich vormde en de haar vijandige grootwaardigheidbekleeders des rijks opzettelijk veronachtzaamde en van zich verwijderde. In plaats van de vroegere etikette aan 't Fransche hof, die wel is waar lastig, maar toch wel te verdragen was geweest, voerde zij den vrijen, ongegeneerden toon der burgerlijke familie in. Zij maakte bijvoorbeeld - iets wat tot dusver nooit gezien was - wandelingen te voet, waarbij zij slechts door eene of twee hofdames werd vergezeld, en deed dit op elk uur van den dag, ja zelfs des avonds, wanneer zij in 't park de versche lucht wilde inademen.

Vooral begunstigde de koningin de familie De Polignac, in weerwil van de afkeuring, welke de verheffing dier familie algemeen verwekte; zij werd met de hertogin zeer bevriend en gaf aan al hare bloedverwanten invloedrijke betrekkingen.

‘De algemeene oppositie,’ zegt Crusenstolpe, ‘maakte het Maria Antoinette tot eene behoefte, haar vertrouwen juist aan hen te schenken, die met het vroegere hof in minder goede verstandhouding waren geweest. De koningin had eene vertrouwde vriendin noodig.’

De hertogin De Polignac was schoon, beminlijk, slim en eene buitengewoon goede tooneelspeelster; zij beheerschte de koningin geheel, bezigde haar invloed tot allerlei intriges, beroofde oude geslachten van de in hunne familie erfelijke ambten, om ze aan hare bloedverwanten en aanhangers te schenken en dezen te verrijken; zij lachte om de smaadredenen die men tegen haar richtte, en dreef een vormelijken handel in ambten en titels.

't Was er de hertogin De Polignac om te doen, zich de gunst der koningin zoo spoedig en zooveel mogelijk ten nutte te maken, onverschillig of zij door hare handelingen de koningin in 't verderf zou storten, en bij hare pogingen werd zij krachtig ondersteund door hare schoonzuster, de gravin Diana De Polignac, eene leelijke, heerschzuchtige en wraakzuchtige vrouw.

Deze Polignacs waren het, die Maria Antoinette verhinderden in Frankrijk populair te worden, en haar van iedereen vervreemdden. Er viel eene donkere schaduw op de koningin in het oogenblik toen zij zich een eigen kring vormde uit personen, die algemeen veracht werden

De prinsessen en de hooge adel trokken zich geheel van het hof terug en kwamen er alleen op dagen dat dit eene volstrekt vereischte was. Deze kliek, die de vernedering der Oostenrijksche had gewild, wreekte zich er over dat Maria Antoinette zich niet aan de oude gebruiken en aan hare heerschappij had onderworpen, door zich met veel vertoon terug te trekken, alsof zij te trotsch was om aan 't hof te verkeeren. Maria Antoinette had zich een eigen kring gevormd, om hen terug te zetten, en - zij scheen door hen in den ban gedaan. Zoo zegevierde de partij, die in Frankrijk geworteld was, over de vreemdelinge.

Maria Antoinette gevoelde dit en werd voortdurend bitterder gestemd; met alle kracht wilde zij het haar beangstigend gevoel, door allen gehaat te zijn, onderdrukken. Maar in plaats van luisterrijke feesten te geven en evenals de vorige koninginnen van Frankrijk door den glans van haar hof en hare omgeving op de groote massa indruk te maken, ging zij naar het door de uitspattingen der Orleans beruchte St. Cloud en verscheen dagelijks bij de wedrennen en de volksvermakelijkheden, die daar gehouden werden.

Zij hoopte zich daardoor populair te maken, doch men was er te veel aan gewoon, de koninginnen in de glorie van ongenaakbare majesteit te zien dan dat deze nieuwe mode niet den spotlust zou hebben opgewekt.

Men zeide te Parijs dat het volk des Zondags naar St. Cloud stroomde, om de waterleiding en de Oostenrijksche te gaan zien; 't was alsof zij door iedereen opgemerkt wilde worden; men hield de koningin, die zich van de etikette vrijmaakte, voor eene kuriositeit.

Ware Maria Antoinette bemind geweest, dan zou deze nederigheid de Franschen verrukt hebben, nu spotte men er mede. Hare vijanden verspreidden bovendien het gerucht, dat Maria Antoinette de oude gebruiken veranderde, oogenschijnlijk om het volk te behagen, maar in werkelijkheid om in 't geheim verboden genot te kunnen smaken. Men achtte het eene beleediging, dat de Oostenrijksche, omdat 't haar niet gelukt was den invloed van Oostenrijk in Frankrijk te doen gelden, zich wreekte door den hoogen adel van Frankrijk terug te zetten en met de altijd aan 't Fransche hof geheerscht hebbende etikette te breken.

Maria Antoinette veranderde echter niet alleen de gebruiken, maar ook de mode. Wit stond haar beter dan gekleurde zijde; zij en hare hofdames kleedden zich dus in Brusselschen kant, terwijl de vorige koninginnen ongehoorde sommen aan gekleurde zijde hadden besteed en daardoor de zijdeweverijen te Lyon deden bloeien.

Duizenden huisgezinnen werden alzoo in hun bestaan bedreigd; men zond haar een ootmoedig verzoekschrift, doch deed haar dit toekomen door bemiddeling van de tantes der koningin, en omdat dezen de bemiddelaarsters waren, antwoordde Maria Antoinette scherper dan zij anders zou hebben gedaan.

En niet alleen werd bij de nieuwe mode de stof veranderd, maar ook de snede der kleedingstukken. Het lastige, overladen lange kleed en de stijve krullen verdwenen; de koningin koos het uitgesneden toilet, dat haar voortreflijk kleedde, maar beschouwd werd als min zedig.

Dit alles had men van eene Française kunnen dulden, maar van de gehate Oostenrijksche kon men het niet verdragen, en ofschoon de modes, die Maria Antoinette invoerde, overal bijval vonden, en die tijd niet door strengheid van zeden uitmuntte, vond toch de laster altijd nieuwe stof, om in alles een bewijs van de lichtzinnigheid der koningin te zien.

(Wordt voortgezet.)