De Nieuwe Belgische Illustratie. Jaargang 6

Een Miniatuurportret
Naar Elise Polko

Wat was het dikwijls een vroolijk leven in het atelier van den beroemden schilder Gerard Dow te Leiden, toen de schoone Anna Smythers van Gent nog als zijne leerlinge bij hem werkte. Haar vader had eerst na lang vleien en smeeken, besloten, zijn kind, dat met zooveel talenten begaafd was, bij een bekwamen meester te laten leeren. Slechts het uitzicht, dat zij door de beoefening der schilderkunst, door hem tamelijk geminacht, eenmaal een goed bestaan kon hebben, en hem en haar zelve misschien wel rijk zoude maken, deed hem zijne dochter naar Leiden en in het huis van Gerard Dow brengen, wiens vrouw nog eene verre bloedverwante was van zijne gade, die bij de geboorte van Anna gestorven was. - Voor het eerst trad Anna uit het sombere eener jeugd, waarin zij zeer weinig vreugde had gesmaakt, in het licht, - in eene heldere, warme atmospheer van liefde, en hier kon zij zich geheel toewijden aan de kunst, die zij tot dusverre slechts in stilte beoefend had. - Zij bloeide nu als eene roos tot vreugde van allen die haar zagen, en haar rijk talent ontwikkelde zich met buitengewone snelheid.

Het atelier van Dow was groot, naar het noorden gelegen, helder licht, en het stille water van eene vliet stroomde onder de vensters heen. - Eene buitengewone orde heerschte in deze frissche kamer; de meester begon ook nooit te werken, voordat elk stofje een vast plaatsje had gevonden. De blonde Anna stond gewoonlijk voor haren ezel reeds ijverig te schilderen, wanneer Dow nog geduldig wachtte en dan met het oog de stofjes volgde, die in het zonlicht door elkander dansten. Wanneer dat dwarlen wat bedaard was, nam hij uit eene goedgesloten kast langzaam palet en hetgeen hij verder noodig had, temperde voorzichtig zijne verw en begon te schilderen. Zijne leerlingen durfden zich dan niet al te veel heen en weer bewegen, - en dat stille doorwerken viel den levendigen Frans van Mieris bijzonder moeielijk, die het liefst alle vijf minuten van den eenen ezel naar den anderen gegaan was. Anna had het bruine kleed, dat met zware plooien om hare lieve gestalte hing, wat opgeschort, om het niet, bij elke beweging die zij maakte, over den grond te doen sleepen, en dan het stof op te stuiven, - en zij behoefde zich voor hare voeten in het minst niet te schamen, want die stonden zoo bevallig en lief in de hooge schoenen, alsof zij aan eene prinses behoorden. De nauwsluitende kleeding verried de bekoorlijkste vormen, en uit de opgeslagen pofmouwen kwamen een paar kleine handen te voorschijn, die Frans van Mieris meermalen als de schoonste uit geheel Holland roemde. Tot zijn spijt was de ezel van Anna zoo geplaatst, dat hij haar slechts zeer zelden in het gelaat, en wanneer zij eene enkele maal het hoofd omwendde, nog nauwelijks hare frissche wangen kon zien. Daarom bewonderde hij des te meer het schoone haar, dat aan het achterhoofd kunstig gevlochten en op zijde in ontelbare lokjes verdeeld was. - Wij bezitten een uitmuntend portret van Frans van Mieris uit zijnen lateren leeftijd, waarop hij gekleed is in zwart fluweel, het vroolijk gelaat naar den toeschouwer gekeerd, terwijl zijne hand over de leuning van een stoel hangt. Naast hem staat een meisje juist in die houding, waarin hij de schoone Anna dagelijks in het atelier van Dow zag. Op den ezel staat de schets van een portret: een vrouwenhoofd, blond en schoon, met lachende lippen en vroolijke oogen - het portret van de jonge leerlinge van Gerard Dow. Verder ziet men een muziekinstrument, tot eene herinnering aan de vroolijke muziek, die men in de kamer van den beroemden meester zoo dikwijls had gehoord. Ook verschijnt op den achtergrond Katharina, de vrouw van den schilder, met ververschingen voor haren echtgenoot en zijne leerlingen.

Men maakte inderdaad dikwijls muziek op het atelier te Leiden; zoodra Dow moede, of de lucht donker of het weder onaangenaam was, moest Anna hare zoete stem doen hooren of kwam de beroemde schilder Terburg met zijne viool, en Frans van Mieris bespeelde dan den bas. Dikwijls werd hij boos, wanneer hij bespeurde dat Anna zich nooit getroffen toonde door de geweldige klaagtonen en diepe zuchten, die hij aan zijn speeltuig ontlokte, en voor al de smachtende blikken, waarmede hij zijn spel begeleidde, slechts een ondeugend lachje schonk. - Zijn spoedig opgewonden hart was sinds geruimen tijd geheel vervuld met de schoone leerlinge van zijnen meester. Maar het meisje wilde hem nooit begrijpen, - hoe duidelijk hij de genegenheid, die hij voor haar gevoelde, ook wilde uitdrukken, zij schertste er mede, - hield zich doof voor zijne halfluide liefdesverklaringen en bekende hem ten laatste rondweg dat de lichtzinnige en vroolijke Frans van Mieris haar duizendmaal beter beviel dan de zwaarmoedige en zuchtende.

Een vrouwenhart is een wonderlijk speeltuig, - de bekwaamste hand kan dikwijls aan de zachte snaren geen enkel welluidend accoord ontlokken, terwijl somtijds onder ongeoefende vingers de zoetste melodieën weêrklinken.

Het hart van de lieve Anna, dat het vuur der levendige oogen van een Frans van Mieris weêrstond, smolt weg voor de zachte blikken van den jongen beeldhouwer Jan De Heere, die onlangs uit Rome teruggekeerd was, en nu somtijds in het atelier van Gerard Dow kwam praten. - Sedert zijne terugkomst werd er nog veel meer gezongen, want De Heere bespeelde de luit voortreffelijk. - Hoe lief klonk dat dan! - Somtijds vertelde hij ook, met eene buitengewone welbespraaktheid, van het wonderland der Godenbeelden en van den altijd blauwen hemel. Wat luisterden allen daarnaar - zelfs de ongeduldige Frans van Mieris, - maar het allermeest de schoone, blonde Anna. Met eene uitdrukking van onafgebrokene bewondering hingen hare blauwe oogen aan het donkere, ernstige gelaat van den verteller, en werden slechts neêrgeslagen, wanneer de zachte blikken van den jongen beeldhouwer de hare ontmoetten, - iets dat nog al dikwijls en hoe langer hoe meer gebeurde. Het rood op de zachte wangen van het meisje werd steeds gloeiender, de ademhaling steeds onrustiger - haar lachje steeds innemender - en zoo bloeide en ontwikkelde in het atelier van Gerard Dow de geurige bloemen van eene eerste, gelukkige liefde. Elke eerste liefde is gelukkig - want zij alleen is geloovig.

De vrouw van den schilder was spoedig de vertrouwde van het overgelukkige meisje, en zooals elke vrouw, was zij ook dadelijk de beschermster der minnenden.

Zij zorgde dat tegen het schemeruur Anna altijd naast haar zat voor het venster der woonkamer, dat op de straat uitzag; - Jan De Heere kwam dan geregeld voorbij, groette beleefd, en naderde vervolgens het venster. - Gewoonlijk had de huisvrouw plotseling allerlei gewichtige dingen te doen, en liet de beide jonge lieden eenigen tijd alleen.

Wat keuvelde Anna dan ongedwongen met haar vriend. Het gesprek werd zeer zacht gevoerd, - het blonde hoofdje kwam zoo bedeesd te voorschijn achter de gele viooltjes en de rosmarijn. - Soms dwaalde ook eene blanke, krachtige mannenhand van buiten op het vensterraam, - waarschijnlijk om de bloempotten wat recht te zetten. Dat was geen moeielijk werk, en toch waren een paar zachte, schoone meisjeshanden altijd dadelijk gereed om die andere handen wat te helpen, en dan werden zij eensklaps in eene warme, zoete gevangenschap gehouden - totdat vrouw Katharina kwam en de kerker geopend werd.

Niet zelden werden de jonge lieden ook op eene onzachte wijze gestoord; - uit dezen of genen hoek vloog een wortel tegen de borst van den jongen beeldhouwer, of viel een appel tusschen de bloemen, of hoorde men een schel gefluit of spotachtig lachen.

Van waar kwam dat? - Gerard Dow, wiens oogen anders iedere rimpel, iedere porie, ieder haartje op het menschelijk gelaat bemerkten, welke dan tot aller verwondering door de handen van den kunstenaar op paneel of doek overgebracht

[p. 4]

werden, scheen blind te zijn voor die bewijzen van onderlinge genegenheid der beide gelukkigen. Des te scherper blikten de heldere oogen van Frans van Mieris, en hij trilde vaak van toorn en bitterheid. Was zijne liefde voor de schoone Anna tot op dit oogenblik misschien meer een aardig tijdverdrijf dan eene heilige, ernstige zaak - toch was hij in zijne ijdelheid gevoelig gekwetst, en zulke wonden heelen van de oudste tijden af tot op dezen dag toe, moeielijk of in het geheel niet. - Was Jan De Heere niet een hoofd kleiner dan hij, kon diens tengere gestalte in vergelijking komen met de krachtige figuur van een Frans van Mieris; vonden niet alle lieve meisjes en vrouwen van Leiden, dat zijne zwarte oogen de schoonste op aarde waren, en had hij niet ondervonden dat nog geene enkele - Anna Smythers van Gent uitgezonderd - zijne welbespraakte lippen en zijn innemend lachje weerstaan had? En toch verkoos de blonde Anna dien eenvoudigen jongman. Het liefst had hij Jan De Heere vastgegrepen en hem met een krachtigen worp over alle landen heen naar Rome teruggeslingerd, van waar de rustverstoorder was gekomen; vervolgens had hij de preutsche Anna in den zadel gezet, om met haar voort te jagen tot aan de uiterste einden der aarde; zoo ver mogelijk van Rome, - waar die uiteinden lagen, was hem tamelijk onverschillig. Hij zoude het te liever gedaan hebben, omdat hij het schoone meisje nu nog minder dan vroeger zag, want Anna bezocht in den laatsten tijd het atelier niet meer zoo geregeld als vroeger.

Eene vrouw die bemint, - al moge zij hare zusters nog zoo overtreffen, en al mogen de ernstige studiën haar overigens nog zoo bezig houden, - is in dien gelukkigen tijd even als al haar gelijken; een tijd lang zal en moet zij alles vergeten voor dat eene, dat voor haar het hoogste is op de aarde: de liefde.

De leerling van Dow zat dikwijls uren achtereen in haar eigen kamertje, in plaats van voor den ezel, en terwijl hare oogen werktuigelijk de wolken volgden, die langs den hemel dreven, vroeg zij zich zelve af, hoe haar vader den jongen beeldhouwer wel zou ontvangen, wanneer hij eenmaal naar Gent zou gaan, om hem te vragen: ‘Geef mij uwe dochter tot vrouw.’

En zulke droomen, zulke gedachten, zulke vragen, werd zij nimmer moede.

Gerard Dow begon zich allengs over de traagheid van zijne vroeger zoo vlijtige leerlinge te verwonderen, en Frans van Mieris wekte dat door zijne spotachtige vragen en aanmerkingen telkens op. Gelukkig was Katharina er ook, die haar man altijd weder tot zwijgen wist te brengen, zoodat hij het meisje rustig haar gang liet gaan. Des avonds zaten allen weer als gewoonlijk bij elkander, en dan was Anna zoo opgeruimd en vroolijk, dan klonk hare stem zoo zoet, wanneer Jan De Heere haar op de luit begeleidde, dat de meester zijne ontevredenheid altijd weer vergat.

Zoo verliepen dagen en weken - totdat onverwachts de oude Smythers uit Gent in het atelier van Gerard Dow stond, en kort en bondig zijn kind terugverlangde, daar te Gent eene in 't geheel niet verwerpelijke partij naar hare hand had gedongen, hetgeen voor zulk een arm, hulpeloos meisje altijd nog het beste was. - Hij gaf ook niet onduidelijk te verstaan, dat hem bovendien ter oore was gekomen dat zijne dochter toch niets bijzonders geleerd had, niet den minsten ijver toonde, maar integendeel hare dagen in ledigheid doorbracht.

En hij bracht zijn toekomstigen schoonzoon ook reeds mede, - het was Lucas Smaart, de rijkste molenaar uit Gent, met wiens gezond uiterlijk de oude man zijne dochter aangenaam dacht te verrassen.

Maar hoe bleek werd het beminnelijke meisje bij deze onverwachte ontmoeting. - Zij was zelfs niet in staat haar vader vroolijk te ontvangen, ontsteld en bevend stond zij tegenover hem: de oude Smythers werd ontevreden over de tranen die uit hare schoone oogen rolden. - Al waren de kinderen destijds nog gewoon hunne ouders blindelings te gehoorzamen, - tranen bewezen toch immer dat het gehoorzamen niet van harte ging.

De goede Anna, van wier bekoorlijke gestalte de molenaar geen oog kon afwenden, verklaarde wel haren vader te willen volgen en als eene trouwe dochter bij hem te zullen blijven, maar zij vroeg ten opzichte van haar toekomstigen echtgenoot, aangemoedigd door allerlei gebaren en knikjes van vrouw Katharina, eenige jaren tijd, alvorens iets te besluiten.

De oude man geraakte nu in drift en verwenschte het atelier van den beroemden schilder en het oogenblik, waarop hij besloten had, zijn kind hierheen te brengen. ‘Nu deugt zij voor niets meer in de wereld,’ riep hij en sloeg zoo hard op de tafel, dat er tot grooten schrik van den schilder eene zware stofwolk opvloog, ‘want wat is de bestemming van een meisje anders, dan te trouwen? Zij heeft toch niets meer geleerd dan hetgeen duizend anderen ook kunnen, en ik zal ten slotte mijn leven lang arm blijven, en zij met mij.’

Op dit woord richtte Anna zich op, en met gloeiende wangen en vonkelende oogen zeide zij: ‘Wacht een oogenblik, vader, eer ge mij veroordeelt en mijn meester miskent! Laat mij voor uwe oogen eene proef afleggen, dat ik bij hem meer geleerd heb, dan alle anderen; laat mij u bewijzen dat ik met mijne kunst genoeg kan verdienen, om niet verplicht te zijn den geldzak van een vreemdeling op mijne schouders te nemen, - van iemand, dien ik niet lief kan hebben, en zoo mijne proef gelukt, laat dan mijn hart eene vrije keus doen. Gelukt zij niet, dan ga ik nog heden met u naar Gent terug, en ben ik binnen acht dagen de vrouw van Lucas Smaart.’

En goed- of kwaadgezind, de oude Smythers moest ja zeggen, want zijne dochter scheen hem eene koningin toe, zoo fier stond zij daar voor hem, in het bewustzijn van hare waarde, en de blonde vlechten lagen als eene gouden kroon om haar hoofd. - De rijke molenaar trok hem ondertusschen aan zijne mouw en fluisterde: ‘Laat ons maar heen gaan - uwe dochter is te voornaam voor mijn molen, en er zijn nog meer meisjes in Gent.’

Maar de oude zette hem op een stoel naast zich neder; zonder een woord te spreken zaten zij naast elkander en hielden vol verwachting het oog op het meisje gevestigd. Anna plaatste zich aan de tafel, sneed van een vel perkament een stukje af, ter grootte van eene boon, mengde de verf, boog het hoofd en begon te schilderen. Niemand bewoog zich in de kamer; het was doodstil in het heldere, lichte atelier van Gerard Dow, - de meester zelf nam schijnbaar geen deel aan hetgeen om hem heen gebeurde; Frans van Mieris daarentegen stond met een mismoedigd gelaat voor zijn ezel, en schilderde den fijn geplooiden kraag van een raadsheer groen en zijn neus blauw.

Door het half gesloten gordijn achter in de kamer bemerkte men vrouw Katharina, met een ontsteld gelaat en met gevouwen handen; over haar linkerschouder kwam het fijnbesneden hoofd van den beeldhouwer te voorschijn, die met een oog vol liefde op het schilderende meisje tuurde. - De wilde rozen buiten aan het venster drongen zich nieuwsgierig tegen de glasruiten, de vlinders zagen telkens naar binnen, en de musschen vertelden luide aan elkander en aan ieder die het hooren wilde, dat daar binnen in het atelier van den beroemden meester niet alles zoo was als het zijn moest.

Maar Anna's oog zag somtijds vluchtig op naar den rijken molenaar, en dan verdween de diepe ernst van haar lief gelaat, en een schelmachtig lachje vloog als een zonnestraal over hare bekoorlijke trekken.

Het duurde niet lang, of Anna Smythers stond op, ging naar haren meester, en zeide: ‘Uwe oogen moeten mijn proefstuk het eerst zien, - gij moet zeggen hoe het werk is uitgevallen!’

Gerard Dow legde het kleinste schilderijken, dat ooit door iemand gemaakt is, in zijne rechterhand en bleef er verbaasd op staren. - Daarna zag hij naar het bewogen gelaat van het meisje en zeide lachend: ‘Kind, gij hebt meer geleerd, dan ik u zoude hebben kunnen leeren. Een werk zooals dit is, zal ik, noch eenig ander schilder in Holland u nadoen: wie misschien in stilte uw leermeester geweest is, weet ik niet, maar ge moogt hem gaan bedanken. Gij hebt het kunstigste miniatuurstukje vervaardigd, dat ik ooit gezien heb.’

En daarmede wendde hij zich naar den ouden Smythers van Gent en den rijken molenaar, die zijne oogen, zoo ver hij kon, openspalkte, en bood hun zijne hand aan. - Zij zagen toen even verwonderd, en Frans van Mieris kon niet nalaten over hunne schouders er ook naar te zien. Het was eene schilderij ter grootte van eene boon, doch vol betooverende helderheid en fijnheid: namelijk een windmolen met de wieken, een dikken molenaar - het welgelijkend portret van Lucas Smaart - paarden met zakken beladen, wagens en menschen, dicht op een gedrongen, maar duidelijk te onderscheiden, en ieder op zich zelf geheel afgewerkt.

Nu schoof de gestrenge rechter zijne muts van het eene oor op het andere, en zei langzaam: ‘Zij heeft gelijk - dat doet niemand haar na, en ik zie dat zij toch vlijtig geweest is en iets geleerd heeft; welnu dan hebben wij ook geen geld van een ander noodig! Lucas Smaart, is het meisje wat te hoog voor u, dan is het ook waar, dat er in Gent nog meer meisjes zijn. Wij zullen er samen eene kiezen; Anna kan hier blijven en schilderen.’

‘Neen, neen, neem mij met u mede,’ riep het jonge meisje haastig; ‘ik kan te huis ook wel schilderen - wanneer... wanneer gij toestaat dat er nog een meegaat, die eigenlijk mijn beste leermeester geweest is. -’

En eer de oude man een woord kon antwoorden, kwam Jan De Heere te voorschijn, en viel in zijne blijde verwarring eerst den dikken molenaar om den hals, en kuste hem zoo lang en zoo hartelijk, dat Gerard Dow zelf ten laatste den verwonderden Gentenaar lachend bevrijdde.

Wat had men elkander nu veel te vragen en te antwoorden! Wat al lachjes, verrassingen en tranen - totdat eindelijk de minnenden hand in hand voor den vader stonden, die eigenlijk nog niet wist, wat er gebeurd was.

‘Maar kan hij ook iets bijzonders?’ vroeg Smythers eindelijk, en wees hierbij op den jongen beeldhouwer.

‘Voorzeker!’ riep Frans van Mieris spottend: ‘hij verstaat de kunst om steenen te smelten, en -’

‘En - uwe dochter trouw lief te hebben,’ viel Anna hem in de rede, en leunde met haar hoofdje tegen de borst van haren vader.

Maar Frans van Mieris schoof zijn arm

[p. 5]

in dien van Lucas Smaart en verliet met hem het atelier, om hem de korenmolens van Leiden te laten zien.

Het kleine kunststuk van de later zoo beroemde schilderes Anna De Heere wordt tegenwoordig nog te Gent als een meesterstuk aan alle belangstellenden getoond. - Hoeveel schoone schilderijen zij, de beminnelijke vrouw, ook later in gelukkige dagen gemaakt heeft, nooit beproefde zij haar penseel weêr aan zulke kleine stukjes. Het schoone miniatuurstukje, ter grootte van eene boon, bleef eenig in zijne soort, - een van die vele wondervolle scheppingen van den beroemdsten van alle leermeesters, van de Liefde.