De Nieuwe Belgische Illustratie. Jaargang 5

Voor honderd jaren.
Tafereelen uit de groote Fransche Revolutie
Door J.R. van der Lans.
(Slot.)

XXI.

De republikeinsche kalender. - Ontheiliging der kerken. - De katholieke godsdienst vervangen door den eeredienst der Rede. - Het feest der Rede in de kathedraal van Parijs. - Het schrikbewind van Robespierre. - De kinderen van Lodewijk XVI. - Dood van Mad. Elisabeth. - Danton op het schavot. - Feest van het Opperwezen. - Val van Robespierre.

Het stond geschreven dat de revolutie den weg naar den afgrond ten einde toe zou afleggen, opdat zij ten eeuwigen dage den volken een afschrikkend voorbeeld zou zijn, hun leerend tot welke vreeselijke consequentie hare beginselen voeren. Begonnen met den opstand tegen de gestelde macht, moest zij ten slotte eindigen met de rechtstreeksche aanranding des Allerhoogsten, van wien alle gezag uitgaat, met den opstand tegen God zelven. Zij had de hand geslagen aan den gezalfde des Heeren, aan den koning bij Gods genade, - ook den Koning der koningen zou zij naar de kroon steken. De God, dien Frankrijk eeuwen lang aanbeden had, moest worden verjaagd uit de tempels, waar Hij eenmaal zegenend te midden van een geloovig en gelukkig volk had getroond. Zijn eeredienst, het Christendom, dat Frankrijk groot had gemaakt, moest wijken voor de zelfvergoding van het ‘souvereine volk,’ dat in zijne redeloosheid de Rede tot god uitriep.

Het was den 7^en November 1793 en de Nationale Conventie had zich juist bezig gehouden met het vaststellen van de nieuwe republikeinsche tijdrekening. De oude kalender met zijne indeeling van het jaar in maanden en weken en met zijne christelijke feestdagen herinnerde te veel aan het ‘middeleeuwsche bijgeloof’, waarmee de Fransche natie voorgoed gebroken had. Zij zou voortaan een kalender van haar eigen maaksel hebben, waarin volgens het beginsel der republikeinsche gelijkheid alle maanden dertig dagen zouden tellen, verdeeld over drie decaden, elk van tien dagen, waarvan de laatste de republikeinsche rustdag was. In plaats van aan de gedachtenis der heiligen was bij voorbeeld de eene dag gewijd aan het varken, de andere aan de peterselie, een derde aan de hooivork en zoo vervolgens. Ook de maanden waren met splinternieuw uitgedachte benamingen versierd; doch daar zij met hun twaalf maal dertig dagen het jaar niet vol maakten, werden de overschietende vijf dagen bestemd tot sansculottiden, dat wil zeggen de heiligdagen der revolutie. Om de vier jaren, als het jaar 366 dagen telde, had men bovendien een echten schrikkeldag, gewijd aan de herdenking der sansculotten, der septembriseurs en der furiën van de guillotine.

Terwijl nu de Conventie met deze vernuftige regeling bezig was en juist gedecreteerd had dat het nieuwe jaar voortaan op 21 September zou aanvangen, kwam het souvereine volk zijne vertegenwoordigers het werk der ontchristelijking, waarmee zij naar den zin der heethoofden al te slecht vorderden, uit de hand nemen. Het straatgespuis hield niet van halve maatregelen. Dag op dag in de volksbladen en pamfletten lezend dat de godsdienst niet anders was dan eene slavernij des geestes, een vrij volk onwaardig, en door de volksredenaars opgehitst, met geweld de ketenen dier slavernij te verbreken, gelijk het reeds de kluisters van het despotisme had afgeworpen, begreep het gepeupel niets van den ‘constitutioneelen eeredienst’ met zijne ‘beëedigde priesters’, dien de republiek er nog altijd op na hield. En terwijl de Conventie, met huichelachtige aarzeling, het heerlijk gebouw van Frankrijks nationalen godsdienst, dat zij reeds van zijn hechten grondslag, de rots van Petrus had losgerukt, slechts steen voor steen wilde afbreken, haalde het woedende grauw dit in een enkelen dag onder den voet.

Daar kwamen ze de Conventie overrompelen, de heiligschenners, de plunderaars en beeldstormers, die als eene bende duivelen al de heiligdommen van Parijs hadden verwoest. Met wild getier drong de bandelooze hoop de vergaderzaal binnen, en die volksvertegenwoordigers, welke altijd nederig voor den opstand hadden gebogen, schorsten ook nu de beraadslagingen, om gewillig te luisteren naar hetgeen die schreeuwers te vorderen hadden.

Daar kwamen ze binnengestormd, de woestelingen, die in alle kerken der hoofdstad de altaren omvergehaald, de beelden en sieraden verbrijzeld, de gewijde schatkamers geplunderd hadden. Daar kwamen ze opgetrokken in heiligschennende processie, bekleed met kasuifels, koorkappen en alben, de Jacobijnenmutsen verwisseld met baretten en mijters, kruisen en kerkvanen zwaaiend, wierookvaten slingerend, reliekkassen, kelken en monstransen dragend in de bezoedelde handen, onder het uitgalmen van spotliederen op de wijze van psalmen en kerkzangen. Al die kunstschatten, door het katholieke Frankrijk aan het heiligdom geofferd, die heilige vaten en gewijde sieraden, welke het geloof der vaderen eeuwen lang met kinderlijken eerbied tot den dienst des Heeren had bijeengebracht, waren de spot en de speelbal geworden eener bende ontuig, die hare parodieën van de heiligste handelingen afwisselde met hemeltergende scherts en gruwelijke godslasteringen.

En de Nationale Conventie zag dit alles aan met den grijnslach op de lippen; zij had niets dan toejuichingen voor dat onteerend schouwspel, en klapte in de handen, toen als het glanspunt van die afschuwelijke vertooning, een ezel verscheen met eene koorkap van goudlaken omhangen en met een tiare gekroond! Die volksvertegenwoordigers, welke eenmaal als een concilie van kerkvaders de geestelijke aangelegenheden hadden geregeld en Frankrijk een constitutioneelen eeredienst hadden voorgeschreven, ergerden er zich niet het minst aan, dat hier al wat heilig was met voeten werd getreden. Ja, de beëedigde priesters zelf, welke deel uitmaakten van de Conventie, schaamden zich niet, de hand te reiken aan de verwoesters van het heiligdom.

Hun aanvoerder, de gewetenlooze Gobel, dien de revolutie als den waardigste onder allen had uitgekozen om hem te verheffen op den aartsbisschoppelijken zetel van Parijs, besteeg het spreekgestoelte en verklaarde daar dat de godsdienst niet anders was dan bedrog, door de dwingelanden uitgevonden om des te beter de volken te kluisteren.

‘Ik kom,’ zei hij, ‘door een gedenkwaardig voorbeeld van openhartigheid de fout uitboeten, dat ik de lichtgeloovigheid des volks zoo langen tijd fabelen en ongerijmdheden heb voorgehouden.’

Op die schaamtelooze geloofsverzaking vliegt de heele vergadering overeind; verschillende leden rijzen van hunne plaatsen op, om den apostaat geluk te wenschen met zijne schande. Een hunner zet hem de roode Jacobijnenmuts op het hoofd, om hem, zegt hij, te zuiveren van de smet, welke de mijter daarop heeft achtergelaten, en de voorzitter daalt van zijn zetel om den ellendeling broederlijk te omhelzen.

‘Broeders,’ spreekt hij, ‘onder de natuurlijke rechten van den mensch hebben wij de vrijheid van de uitoefening der eerediensten geplaatst. Onder dien waarborg, dien wij u schuldig waren, hebt gij u opgeheven tot de hoogten waar de wijsbegeerte u wachtte. Ontveinst het u niet, die priesterlijke speeltuigen beleedigden het Opperwezen; Hij wil geen eeredienst dan dien der Rede. Dit zal voortaan uw nationale godsdienst zijn.’

Gobel, thans door de Jacobijnenmuts gezuiverd en tot priester der revolutie gewijd, noodigt al zijne beëedigde confraters uit, zijn voorbeeld te volgen, en op dat woord ontstaat er een wedstrijd van laagheid onder die aterlingen, welke zich niet schamen hetgeen zij eenmaal als heilige waarheid hebben gepredikt, als bedrog en menschelijke verzinsels aan de bespotting prijs te geven en daardoor zich zelven als huichelaars en bedriegers op de kaak te stellen. En als het waardig loon voor zooveel karakterloosheid worden zij begroet door het spotgelach der Conventie en de onteerende toejuichingen van het zinnelooze grauw.

Te midden van die saturnaliën der goddeloosheid, bestijgt een gewezen comediant de tribune:

‘De eeuwige Rede,’ zegt hij, ‘heeft vandaag een grooten stap voorwaarts gedaan, ik verzoek dat men de gedachtenis daarvan vereeuwige.’

De vergadering besluit daarop met eenparige stemmen dat het proces-verbaal dezer zitting aan alle departementen van Frankrijk zal worden toegezonden; zij verlangt dat het heele land het voorbeeld zal volgen van Parijs, en opdat de geheele wereld weten moge welke goddeloosheid het slotwoord der revolutie is, decreteert zij dat het proces-verbaal, in alle talen overgezet, aan alle volken der aarde zal worden bekend gemaakt.

Twee dagen later deed de godin der Rede hare intrede in de Nationale Conventie, in de gedaante eener beruchte lichtekooi, met een blauwen sluier omhangen, en door Chaumette, van een aantal leden der gemeente vergezeld, de vergaderzaal binnengeleid. Door een stoet van veile deernen omstuwd en van een rumoerige menigte gevolgd, stapte de godin tot voor het gestoelte van den voorzitter. Chaumette lichtte haar sluier op en stelde de vergadering de nieuwbakken godheid voor.

‘Stervelingen,’ riep hij uit, ‘erkent geene andere godheid meer dan die der Rede: hier bied ik u haar schoonste en reinste afbeeldsel aan.’

Bij die woorden buigt hij zich voor de lichtekooi neer als om haar te aanbidden. De voorzitter, de Conventie, al het toegestroomde volk brengt het verachtelijke vrouwspersoon de hulde, die den God van majesteit wordt geweigerd. Er wordt besloten dat er ter eere der nieuwe godin een plechtig feest zal worden gevierd in de kathedraal van Parijs. Met gejubel wordt dit decreet begroet; er wordt gezongen en gedanst en de waardige volksvertegenwoordigers mengen zich onder de springers om de lichtekooi.

Op den dag, bepaald voor de stuitende plechtigheid in de ontheiligde Notre-Dame, trokken de Conventie, het gemeentebestuur en al de overheden van Parijs in optocht naar de hoofdkerk. De schilder David had den feeststoet en de decoraties ontworpen, terwijl de dichter Chénier voor toepasselijke liederen had gezorgd. Ditmaal was de godin eene tooneelspeelster, gezeten op een draagstoel onder een troonhemel van eiketakken en voorafgegaan door dames van hetzelfde allooi in witte gewaden, met de driekleurige sjerp omwonden. Groepen van koristen, zangers en danseressen uit de opera omringden den troon der godin, die, halverwege gekleed in een witte tunica, waarover een golvende blauwe mantel geworpen was, geschoeid met de hooge tooneel-

[p. 403]

laarsjes en het hoofd met de roode vrijheidsmuts getooid, eene lange speer in de hand hield. Al de revolutionnaire clubs, comité's en secties sloten zich aan bij den stoet.

Onder muziek en gezang trok de heiligschennende processie den eerwaardigen, eeuwenouden tempel binnen, waar de gebeden en verzuchtingen der geloovige geslachten nog als wierookwolken omzweefden onder de statige gewelven. De godin werd naar het altaar gedragen en daar nam zij plaats op de geheiligde plek, waar de godsvrucht der geloovigen eeuwen lang den menschgeworden God in de gedaante van brood had aanbeden.

Achter haar verhief zich eene ontzaglijke toorts. als het zinnebeeld van de fakkel der Wijsbegeerte, die voortaan het menschdom bestralen moest. De tooneelspeelster stak die toorts aan, waarna Chaumette het wierookvat uit de handen van twee acolieten aannam, voor de godin neerknielde en haar bewierookte, terwijl Gobel deze parodie aanzag van de heilige plechtigheden, die hij weinige dagen te voren aan ditzelfde altaar had verricht.

Aan de voeten der godin lag een verminkt beeld der H. Maagd. Chaumette sprak dit aan en daagde het uit, zijne plaats te hernemen in de vereering des volks. Woeste dansen besloten eindelijk de feestelijkheid, die in eene barbaarsche vernieling van het heerlijke kerkgebouw ontaardde.

De wensch der Conventie dat deze gruwelijke heiligschennissen in heel Frankrijk navolging mochten vinden, was intusschen maar al te letterlijk in vervulling gegaan.

Er ontstond als een duivelachtige wedstrijd in het schaamteloos onteeren, bezoedelen, vernielen van al wat dusver als heilig was geëerbiedigd. Niet enkel de tempel van Parijs, neen ook de aloude kathedralen in de provincie, de nederige dorpskerken, de landelijke kapellen en kruisbeelden aan den weg, alles werd verwoest. Bij heele karrevrachten sleepte men de brokstukken van altaren en beelden, het gouden zilverwerk, aan den dienst des Heeren of de opluistering van het heiligdom gewijd, naar de Nationale Conventie, met het opschrift ‘Verwoesting van het fanatisme’, dat in zijne dubbelzinnigheid die heldenfeiten van ‘burgerdeugd’ naar verdienste kenschetst. De woestelingen, welke dien buit aansleepten, waren gedost in kerkgewaden; in kroegen en gemeene huizen slempte men uit de gewijde tempelvaten; men voerde dolzinnige dansen uit om ossen, ezels of veile deernen, met kasuifels of koorkappen omhangen; heilige boeken en gewijde voorwerpen werden op de openbare pleinen verbrand; ja de reliekkas der H. Genoveva, die Parijs voor de Hunnen had behoed, werd op het Grève-plein aan de vlammen prijs gegeven. Tot zelfs de graven en kerkhoven werden niet gespaard; de abdij van St.-Denis, waar de asch der Fransche koningen rustte, werd door de verwoede lijkenschenners geheel omgewoeld; al de graven werden geopend, de lijken en gebeenten in den ongebluschten kalk of in het vuur geworpen, de asch in den wind verstrooid. Er mocht niets meer overblijven wat aan het oude katholieke Frankrijk herinnerde. Het geheele koninkrijk van Lodewijk den Heilige, aan de goddeloozen overgeleverd, werd met puinhoopen en brandstapels overdekt; al zijne tempels, zijne paleizen, zijne kunstschatten lagen vernield in het stof. En dat barbaarsche vandalisme heette.... de heerschappij der Rede.

De ontheiligde tempels dienden voortaan tot vergaderplaatsen voor Jacobijnen, Sansculotten en allerlei ontuig. Van de kansels, waar eenmaal het woord der waarheid verkondigd was, schetterden en bulderden thans de volksredenaars, die het waanzinnig gepeupel dagelijks tot nieuwe gruwelen aanhitsten. Men richtte er altaren op voor den ‘goddelijken Marat,’ hield er schandelijke vertooningen ter eere van de godin der Rede, ja misbruikte ze tot kroegen en holen van ontucht.

En waar bleven de schatten aan goud en zilver, uit de heiligdommen geroofd, de opbrengst van gebouwen en gestichten, aan godsdienstige doeleinden gewijd, maar door de Conventie verbeurd verklaard en onder den hamer gebracht? Dat alles verzonk in den bodemloozen afgrond van het steeds aangroeiend tekort en er bleef niets meer van over dan een hoop papieren assignaten, die zoo schrikbarend in waarde verminderden, dat de Conventie er ten slotte geen meer durfde uitgeven, uit vrees van ze volslagen waardeloos te maken. De rijkdommen der kerken gingen denzelfden weg op als de ontzaglijke fortuinen der adellijke uitgewekenen of ter dood veroordeelden, wier vorstelijke woningen en hotels voor een appel en een ei werden verkocht en ten laatste zelfs in het geheel geene koopers meer vonden. Neen, de tempelroof bracht de republiek zoo min zegen als hare overige plunderingen: de rijkdom van het eenmaal zoo welvarende land versmolt als sneeuw onder de handen zijner revolutionnaire regeerders.

De guillotine bleef intusschen een bestendig werkende machine om munt te slaan uit de hoofden der ‘aristocraten,’ wier eenige misdaad vaak hierin bestond, dat hun dood het uitzicht opende op een rijken buit door het aanslaan hunner goederen. Het vreeselijk moordtuig was gestadig in volle werking. Sinds lang was de revolutie het stadium ingetreden, waarin zij, volgens de voorspelling van Vergniaud, als Saturnus hare eigen kinderen verslond. Vergniaud had het in persoon ondervonden, daar zijn hoofd reeds kort na de terechtstelling van Marie Antoinette gevallen was te gelijk met die der twintig andere leden der Conventie, wier dood al aanstonds na dien des konings was geëischt. Op hetzelfde schavot, waar door hun toedoen het onschuldig bloed van Lodewijk XVI vergoten was, zou ook het hunne stroomen. Bailly, de reeds lang vergeten maire der revolutie, die met zijne bloemrijk opgesmukte huichelaarstaal eenmaal zijn koning had bespot en den dag van diens vernedering een schoonen dag genoemd had, was uit de afzondering, waarin hij zich schuil hield, te voorschijn gehaald, om onder de wreedste bespottingen ter dood te worden geleid. Op het schavot aangekomen, werd hij gedwongen de guillotine zelf van daar naar het Marsveld te dragen, waar hij eenmaal de ‘goede patriotten’ had laten neerschieten. Daar kreeg de voormalige afgod van het volk, dat hem vroeger met lauweren had omkranst, tot schavot een vuilnishoop.

Ook Philippe Egalité, die zich voor de vensters van het Palais-Royal zoo vaak verlustigd had in het schouwspel der hoofden, hem op pieken toegestoken, de verloopen prins, die zijn koninklijken bloedverwant naar het schavot had geholpen, had reeds het schuldige hoofd onder de valbijl gelaten. Het vreeselijke moordtuig maaide als eene zeis zoowel het onkruid weg als de tarwe. Nu eens was het de woeste republikein Condorcet, dan weder de dichter Chénier, die de godin der Rede bezongen had, of de geleerde scheikundige Lavoisier, een andermaal de grijze Malesherbes, de verdediger des konings, die met zijne gansche familie ter dood ging; en den 10^en Mei 1794 was het de beurt der vrome madame Elisabeth.

Men had haar weggerukt van de jeugdige prinses, wier eenige troost en steun zij was in de gevangenis van den Temple. Van vader en moeder, van al hare dierbare verwanten gescheiden, moest de arme dochter van Lodewijk XVI alleen achterblijven in den kerker. Toch zou het haar gegeven zijn, als de eenig overlevende van het uitgemoorde koningsgezin, aan de woede van het revolutionnaire Frankrijk te ontkomen. Den 26^en December 1795 werd zij namelijk, in ruil voor eenige staatsgevangenen, aan Oostenrijk uitgeleverd.

Haar broertje, de ongelukkige dauphin, was inmiddels den 8^en Juni van dat jaar reeds tengevolge van de mishandelingen zijner beulen bezweken. Sedert het rampzalige koningskind aan de armen zijner moeder was ontrukt, was zijn jeugdig leven één aanhoudende marteling geweest. De revolutie had hare venijnigste wangedrochten uitgekozen om den edelen telg der ‘allerchristelijkste koningen’ door hun gif te bezwadderen en in zijn veelbelovenden opgang te knakken. De onmenschelijke schoenmaker Simon, aan wiens hoede de afstammeling der Fransche koningen was toevertrouwd, deed met zijne ontaarde vrouw al het mogelijke om die reine lelie in het slijk der verdierlijking te verstikken. De zoon van Lodewijk XVI en Marie Antoinette werd door wreede mishandelingen gedwongen woorden te spreken en liederen te zingen, die het schaamtegevoel van den vroegrijpen knaap het grofste geweld aandeden. En toen Simon zijn schandelijk bestaan onder de valbijl geëindigd had, werd hij vervangen door twee monsters in menschengedaante, die er zelfs een wreedaardig spel van maakten, het kind uit zijn slaap op te schrikken, wanneer het des nachts insluimerde en wellicht droomde van vader en moeder in den hemel. ‘Capet, slaapt ge? sta op!’ klonk het dan in het donkere, vunze hok, waar het kind levend wegteerde, ter prooi aan dagelijksche kwellingen, aan vervuiling, ongedierte en alle ellende, tot eindelijk de dood ook dezen zoon van den H. Lodewijk den hemel opende.

Madame Elisabeth - om tot haar terug te keeren - werd naar de Conciergerie gesleept, om evenals Marie Antoinette voor de revolutionnaire rechtbank te verschijnen. Met haar maakte men echter korter metten dan met de onttroonde koningin; de revolutie had sedert groote vorderingen gemaakt, en terwijl men voor de koningin nog vier en twintig uren verspild had om haar van schuld te overtuigen, was het proces der schuldelooze Elisabeth binnen een kwartier afgeloopen. Met drie en twintig andere veroordeelden werd zij naar het schavot gevoerd, en de teedere, zachtaardige, nauwelijks dertigjarige prinses toonde zich het sterkst van allen in het aanschijn des doods. Zij troostte en bemoedigde hare lotgenooten, en sprak tot de tachtigjarige zuster van Malesherbes, die naast haar op de kar zat en bijna in zwijm viel op het schrikwekkend gezicht van de furiën der guillotine:

‘Houd moed, madame, weldra zullen wij in den schoot van God met onze betrekkingen vereenigd zijn.’

Tot dusver had men de slachtoffers steeds aan den voet van het schavot hunne beurt laten afwachten. Ditmaal echter had Samson, de beul, eene bank bij den houten trap laten plaatsen en deed de prinses met haren hofstoet van ter dood veroordeelden daarop neerzitten. Telkens als eene harer lotgenooten werd afgeroepen, maakte deze een diepe buiging voor de prinses, wisselde met haar een blik, die zeggen wilde: ‘Wij zullen elkaar in eene betere wereld weerzien,’ en bood het hoofd aan den beul. De dochter der Fransche koningen verbleekte noch beefde naarmate de bank ledig werd; zij bleef waardig en groot tot het einde, en toen hare beurt gekomen was, wist ze te sterven gelijk haar broeder en zuster.

Zoo werd de slachting dag op dag voortgezet en maanden lang vielen dagelijks gemiddeld honderd vijftig hoofden. Dit was nog niet genoeg voor de onverzadelijke bloeddorst van Robespierre, die zich op stapels lijken tot de hoogste macht in den staat had verheven en zijne heerschappij niet beter meende te kunnen handhaven dan door telkens nieuwe offers te vellen. ‘Het gaat te langzaam,’ zei hij op zekeren dag, ‘er moest een werktuig uitgevonden worden, dat vlugger werkte dan de guillotine.’

Die wensch van den meester werd opgevangen en eene week later had een werktuigkundige het middel gevonden om negen hoofden tegelijk af te slaan. Met dit perfectionnement werd in Bicêtre op negen koningsgezinden eene proef genomen, die echter mislukte.

Iederen avond bracht men Robespierre de lijst der gevallenen van den dag; zorgvuldig telde hij dan de namen, vergeleek ze met de lijst, die hij daags te voren had opgegeven, en wanneer alles behoorlijk uitkwam, zoodat geen enkele verdachte hem was ontsnapt, legde hij zich ter ruste met de innige zelfvoldoening ‘dat hij zijn dag niet verloren had.’ Maar hoe meer verdachten hij uit den weg ruimde, hoe meer er voor het achterdochtig oog des tirans oprezen, want elke tegenstander, die onder zijne slagen viel, verwekte hem nieuwe vijanden, die op hunne beurt moesten uitgeroeid worden.

[p. 404]

‘Alles wat het oude régime gekend heeft,’ herhaalde hij dikwijls, ‘zal dit altijd terugwenschen; ieder kind dat tot aan mijn middel reikt, begint mij verdacht voor te komen. Opdat alles goed ga moet ieder, die in 1789 meer dan vijftien jaar oud was, verdwijnen.’

En het bloedige werk der stelselmatige uitroeiing van al wat Frankrijk rechtschapens en edels telde begon weer opnieuw: op den 1^en Januari van het jaar 1794 wachtten in de gevangenissen van Parijs vier duizend zeshonderd gevangenen hun doodvonnis af. Zelfs onder de republikeinen werden kreten van verontwaardiging gehoord over die eindelooze moordenarijen; Camille Desmoulins noemde de Conventie ‘het hof van Tiberius.’ Dat woord was zijn dood: de tiran duldde geene tegenwerping, alles moest nederig het hoofd buigen voor zijn schrikbewind: wie het hoofd opstak, had het verloren. En weinig dagen later ging Camille Desmoulins ter dood met Hébert, den belasteraar der koningin, met Chaumette, die de godin der Rede had ingehaald, met Anacharsis Clootz, den ‘redenaar van het menschelijk geslacht,’ met Gobel, den apostaat, die zijn bisschopsstaf had verwisseld met het opperpriesterschap van de godin der Rede, met nog een aantal anderen, die gejuicht hadden als het bloed der onschuldigen stroomde.

Zij allen moesten ruimte maken voor Robespierre, den ‘reus der revolutie,’ zooals hij door zijn lage vleiers geprezen werd; maar één stond er nog overeind en deze hinderde den dwingeland het meest: het was de geduchte Danton, de machtige redenaar, de vermetele aanrichter der Septembermoorden, de man, voor wien alles beefde, maar die zelf sidderde voor Robespierre; de tijger voelde zich verwikkeld in de kronkelingen der reuzenslang.

Het kostte Robespierre eenige moeite van de slaafsche gehoorzaamheid der Conventie ook Danton's dood te verkrijgen. Dat prikkelde zijne woede. ‘Hoe!’ riep hij uit, ‘zou er dan een voorrecht verbonden zijn aan den naam van Danton?.. Wij willen geen afgod.’ En hij, die langen tijd de afgod was geweest, aan wien Frankrijk duizenden zijner zonen ten offer gebracht had, moest wijken voor den nieuwen Moloch, die door geene hecatomben van menschenoffers was te verzadigen. Danton verscheen op zijne beurt voor de revolutionnaire rechtbank; schuimbekkend van woede schudde hij de wachters van zich af, die hem geboeid hielden, gelijk een gewonde ever de honden, die hem bespringen, verre wegslingert. Tevergeefs was alle tegensparteling, tevergeefs bulderde hij zijne rechters toe: ‘Mijne vijanden zullen in stukken gescheurd worden.’ Tevergeefs raasde hij tegen het gepeupel, dat hem uitjouwde op den weg naar het schavot; tevergeefs herhaalde hij: ‘Ik sleep Robespierre mee in mijn val.... Robespierre volgt mij,’ - ditmaal was zijn uur gekomen.

Een zijner lotgenooten, die met hem den noodlottigen trap moest bestijgen, wilde hem omhelzen. ‘Maak voort, naar boven!’ hernam Danton woest, ‘onze hoofden zullen nog tijd genoeg hebben om elkander te kussen in de mand.’ En tot den beul zeide hij: ‘Gij zult mijn hoofd aan het volk vertoonen: het is de moeite waard.’

voor honderd jaren - het feest van de godin der rede, naar de schilderij van coëssin de la tolle.

Inderdaad, het was de moeite waard, dat vreeselijke hoofd, waarin zooveel moordplannen waren uitgebroed, op zijne beurt zich te zien verwringen in de stuiptrekkingen des doods. Maar het volk was sinds lang aan die bloedtooneelen gewoon; het zag er niets bijzonders meer in. Robespierre kwam op het denkbeeld, het te amuseeren; hij wilde Frankrijk doen gelooven, dat het zich gelukkig gevoelde onder zijne heerschappij, en zoo vond hij de repas civiques, de burgermaaltijden uit, waar ieder verplicht was te drinken en te klinken op de republiek, het rijk der vrijheid en broederschap, op straffe van als ‘verdachte,’ naar het schavot te gaan. In alle straten werden de tafels voor

[p. 405]

de huizen aangericht, allen op eene rij, zoodat zij slechts ééne lange tafel vormden, waaraan zich het ‘volk van broeders’ vereenigde. Slingers van eikenloof en bloemen waren gevlochten van het eene huis naar het andere; men zong de Marseillaise en danste de Carmagnole, maar.... met schrik en wee in het hart; want onder die dischgenooten, welke zich aan de luidruchtigste vreugde overgaven, waren vrouwen en moeders, die hunne echtgenooten en zonen naar het schavot hadden zien sleepen, vaders en broeders, wier dierbare betrekkingen in de gevangenis zuchtten, gezinnen, wier leden reeds op de lijsten der verdachten waren geschreven. En allen moesten juichen en jubelen op bevel van Robespierre, die niet duldde dat iemand zich ontevreden toonde, waar hij naar hartelust plaste in het bloed. Inderdaad, thans wist men waarom men zich bevrijd had van den ‘despoot der Tuilerieën.’

Maar zelfs dat feestgedruisch stelde den dwingeland niet gerust; hij begreep wel dat het afgemartelde Frankrijk zijn juk moede werd: door vernieuwden schrik moest hij het tot onderwerping dwingen. ‘Zullen we er dan nog meer moeten ombrengen?’ vroeg hij op zekeren morgen aan zijn trouwen handlanger Saint-Just. Ten laatste besloot hij een ander middel te beproeven, om zijne wankelende heerschappij staande te houden, een middel, dat hem tot dusver steeds de beste diensten had bewezen, namelijk de huichelarij. Als een andere Cromwell wilde hij zijn dictatorschap omkleeden met zekeren schijn van heiligheid; hij wilde optreden als godsdienststichter en zich weer de ‘deugdzame Robespierre’ toonen, zooals hij zich vroeger steeds had aangesteld, vóór hij zich sterk genoeg voelde om het masker af te werpen.

Den 18^en Floréal (7 Mei) verscheen hij in de Conventie, om na eene lange zalvende redevoering, een meesterstuk van sluwheid, eindelijk het volgende decreet voor te stellen:

Art. I. Het Fransche volk erkent het bestaan van het Opperwezen en de onsterfelijkheid der ziel.

Art. II. Het erkent dat de waardigste eere- dienst van het Opperwezen de betrachting is der plichten van den mensch.

Verdere artikelen betroffen de instelling van verschillende feesten, die dienen moesten om den mensch aan het Opperwezen en zijne eigen waardigheid te herinneren. Behalve de herinneringsdagen van den 14^en Juli, den 10^en Augustus en den 21^en Januari zouden er op achtereenvolgende décadi's (de Zondagen der revolutie) feesten gevierd worden ter eere van het Opperwezen, van het Menschelijk Geslacht, van het Fransche Volk, van de Weldoeners der Menschheid, van de Martelaren der Vrijheid, van de Vrijheid en Gelijkheid, van den Haat der Tirannen, van de Kindsheid, de Schaamte, de Jeugd, den Mannelijken Leeftijd, den Ouderdom, het Ongeluk, het Geluk, den Landbouw, de Nijverheid, de Voorouders. Eene bijzondere, grootsche plechtigheid, tevens tot inwijding van Robespierre's nieuwen godsdienst, zou plaats hebben op den 10^en Prairial (8 Juni); dat feest zou gewijd zijn aan het Opperwezen en Robespierre zelf zou de opperpriester zijn, die met zijne van bloed druipende handen den God van majesteit het offer zou opdragen.

Het feest werd met grooten luister in den tuin der Tuilerieën gevierd; groen en bloemen waren er niet aan gespaard; de meisjes droegen korfjes met bloemen op het hoofd; de kinderen waren bekranst met viooltjes, de jongelingen met mirtebladeren, de mannen met eikenloof, de grijsaards met wijngaarden olijfbladen.

Robespierre, in blauw laken gekleed, met wit gepoederde haren en eene groote wapperende pluim op den hoed, bood het Opperwezen, onder het uitspreken van eene bestudeerde, opgesmukte rede, een ruiker van korenaren en veldbloemen aan. Daarop reikte men hem eene brandende fakkel, waarmee hij de beelden van

[p. 406]

Atheïsme, Tweedracht en Eigenbaat, op linnen geschilderd, moest in brand steken. Uit de asch dier monsters moest dan stralend het vergulde beeld der Wijsheid verrijzen, maar ongelukkig bleek, toen de rook was opgetrokken, de Wijsheid deerlijk aangebrand. Dat gaf aanleiding tot menige spottende opmerking, maar in zijn ijdelen grootheidswaan merkte Robespierre het niet op: hij verbeeldde zich in ernst, Frankrijk met ontzag en eerbied voor zijn meester doordrongen te hebben, doch zijne vrienden wisten hem mee te deelen hoe dien dag zelfs luide het woord ‘tiran!’ was uitgesproken.

De wijsheid van Robespierre had zich inderdaad bedrogen. Het Opperwezen eischte eene andere vergelding dan een handvol bloemen. De dag der wrake naderde, en geen feestelijkheden of terechtstellingen konden hem weerhouden. Naarmate de dwingeland zijne tegenstanders uit den weg ruimde, vermenigvuldigden zich zijne vijanden; weldra was de Conventie, wier leden hij sinds lang niet meer spaarde, slechts één groot complot, dat zijn dood gezworen had, en toen hij dan ook den 9^en Thermidor (27 Juli) in de vergadering verscheen, om zich, vertrouwend op de kracht van zijn woord, tegenover zijne beschuldigers te rechtvaardigen, werd zijne stem gesmoord onder de kreten: ‘Weg met den tiran! Weg met den dictator!’

Tallien zwaaide zelfs een dolk, waarmee hij gezworen had, den dwingeland te doorsteken, zoo de Conventie den moed miste om hem te vonnissen. Daverende toejuichingen begroetten dat gebaar; van alle kanten weerklonk de eisch dat Robespierre zou gearresteerd worden. Op dat woord vaart den ellendeling, die heel Frankrijk zoo lang heeft doen sidderen, eene huivering door de leden. Tevergeefs poogt hij te spreken; het woord wordt hem niet gegund en hij kan slechts enkele onverstaanbare klanken uitbrengen.

‘Het bloed van Danton verstikt u,’ bijt men hem toe.

Met het klamme angstzweet op het gelaat, met knikkende knieën en haperende stem staat daar de man, die voor weinige dagen nog oppermachtig was. Tevergeefs doet hij een beroep op enkelen, in wie hij nog vrienden en getrouwen meent te zien. Met afschuw wenden allen zich van hem af; zijne arrestatie wordt besloten, en onder het zwaaien der hoeden weerklinken de eenparige kreten: ‘Leve de republiek! Leve de vrijheid! Weg met den tiran!’

Op staanden voet moet hij gevonnist worden; met een viertal zijner handlangers wordt hij voor de balie gesleept; maar de tijd is te ver gevorderd om de beschuldigden nog te hooren. Het is reeds laat in den avond en de vergadering besluit hare zitting tot den volgenden morgen te verdagen. De beschuldigden zullen inmiddels naar de gevangenis gevoerd worden. Maar Robespierre heeft nog vrienden; een troep Jacobijnen, van zijne arrestatie verwittigd, komt hem te hulp gesneld en ontzet hem met zijne medegevangenen uit de handen der gendarmen. In zegepraal gaat het thans naar het stadhuis: het gemeentebestuur, dat de Conventie als zijne mededingster beschouwt, opent de deuren wagenwijd voor den vernederden dictator. Met hem tot aanvoerder zal het de gehate vergadering der volksvertegenwoordigers omverwerpen.

‘Te wapen!’ weerklinkt de kreet; in de zalen, in de bureaux, op de binnenplaatsen en op het voorplein komt alles in beweging. Al wie het met de gemeente houdt, schaart zich om Robespierre.

‘Wees gij onze aanvoerder,’ klinkt het, ‘wij zullen u overal volgen, wij zijn bereid voor u te sterven.’

Maar de dictator van gisteren heeft alle geestkracht verloren.

‘Gij waart dus slechts moedig in den voorspoed!’ duwt zijn vriend St.-Just hem toe.

Kanonnen worden aangesleept, en op de vergaderzaal der Conventie gericht. Deze wapent zich op hare beurt. Robespierre met zijn aanhang en de hoofden van het gemeentebestuur worden buiten de wet gesteld. Er wordt alarm geslagen; de troepen snellen aan ter verdediging der Conventie. Weldra woedt in de duisternis van den nacht een wanhopige worsteling tusschen de partij van het gemeentebestuur en de partij der Conventie. Maar de laatste behoudt als de sterkste de overhand; zij stormt het stadhuis binnen, waar Robespierre zich in doodsangst verscholen houdt, en op het oogenblik dat hij als een dief in een hoek wil wegsluipen, lost een gendarm een pistoolschot op den lafaard, dat hem het kakebeen verbrijzelt.

Aldus verminkt, wordt hij 's nachts om twee uur naar de Conventie teruggesleept, en daar op eene tafel uitgestrekt, half verstikt door zijn eigen bloed, wacht het monster, dat zoo lang in bloed heeft gebaad, zijn doodvonnis af. Den volgenden morgen ging hij met twintig anderen naar het schavot, en een kreet van verademing steeg over geheel Frankrijk op bij het vernemen der tijding dat het Schrikbewind gevallen was.

Ach! wanneer zal het ongelukkige land voorgoed bevrijd zijn uit de klauwen der revolutie, die het thans nog gebiedt te juichen in haar zegeningen, terwijl zij het honderd jaren lang niets dan jammeren gebracht heeft!